مركز تعليمات اسلامي واشنگتن - كتابخانه معارف اسلامی - بحر المعارف (جلد دوم )

عالم ربانى و عارف صمدانى مولى عبدالصمد همدانى
تحقيق و ترجمه: حسين‌ استادولى

اى عزيز! غرض آن است كه روح انسانى بعد از حجب روحانى و جسمانى كه از عبور بر ملكوت و ملك و تعلق به قالب حاصل كرده است ، هر حركتى و فعلى و قولى و نظرى و خاطرى كه از ظاهر و باطن او بر مقتضاى طبع پديد مى آيد جمله موجب حجت و بعد و ظلمت و جهالت او مى گردد و سبب حرمان او مى گردد از عالم غيب ، كه اگر هزار مخبر صادق خبر بدهند كه تو وقتى در عالم قدس و حضرت انس بودى ، عقل بدان ايمان نمى آورد.

و فى (( العلل )) عن المفضل بن عمر قال : سالت جعفر بن محمد عليهما السلام عن الطفل يضحك من غير عجب ، و يبكى من غير الم ، فقال عليه السلام : يا مفضل ، مامن طفل الا و هو يرى الامام و يناجيه ، فبكاوه لغيبة شخص الامام عليه السلام عنه ، و ضحكه اذا اقبل عليه ، حتى اذا اطلق لسانه اغلق ذلك الباب عنه و ضرب على قلبه بالنسيان . ⁽⁵⁶⁸⁾

و در (( علل الشرايع )) از مفضل بن عمر روايت كرده است كه گفت : از امام صادق عليه السلام درباره طفل پرسيدم كه بدون تعجب مى خندد و بدون درد مى گريد. فرمود: اى مفضل بن عمر، هيچ طفلى نيست مگر آن كه امام رامى بيند و با او راز مى گويد، بنابراين گريه اش به خاطر غيبت شخص امام عليه السلام از اوست و خنده اش گاهى است كه امام به او روى مى آورد. تا وقتى كه زبانش باز شود اين در به روى او بسته گردد و بر دلش پرده فراموشى افتد.

اما طايفه اى كه منظوران نظر عنايت بوده اند و هستند اثر آن انس كه با حضرت (عزت ) يافته بودند باقى دارند اگر چه به عقل ندانند كه وقتى در عالم ديگر بوده اند ولكن چون مخبر صادق القول بگويد اثر نور صدق آن مخبر و اثر آن انس كه در دل مستمع باقى است به يكديگر پيوندد، در حال اقرار كند. فى الجمله هر جا از آن انس چيزى باقى است تخم ايمان است و زود ايمان آورد، و هر كه را از آن انس در دل باقى نيست و در دل وى در عالم به كلى بسته شده است هرگز ايمان نياورد. ختم الله على قلوبهم و على سمعهم ⁽⁵⁶⁹⁾ - الاية .

و بعضى سالكان راه حق را در اثناى سلوك ، حجاب از پيش نظر بردارند تا احوال آن جمله مقامات روحانى و جسمانى كه بر آن گذر كرده اند باز بينند. و گاه بود كه در وقت تعلق روح به قالب ، بعضى از ايشان را محفوظ دارند تا از مقام اول عبور او بر جمله موجودات تا به صلب پدر رسيدن و به رحم مادر پيوستن و بدين عالم آمدن جمله بر خاطر دارد و نصب ديده او بود.

در (( مرصاد العباد )) آورده كه شيخ وقت خود خواجه محمد گفت كه در نيشابور شيخ على موذن فرمود كه : مرا ياد است كه در عالم ارواح بودم ، و چون از عالم قرب حق بدين عالم مى آمدم و روح مرا به آسمانها مى گذرانيدند، به هر آسمانى كه رسيدم اهل آن آسمان بر من مى نگريستند و مى گفتند كه اين بيچاره را از مقام قرب به عالم بعد مى فرستند، و از انس به وحشت مى برند، و از اعلى به اسفل و از فراخناى حظاير قدس به تنگناى زندان دنيا مى رسانند. بر آن حالت تاسفها مى خوردند. خطاب عزت به ايشان دررسيد كه مپنداريد كه فرستادن او به عالم دنيا از راه خوارى اوست ، به عزت خداوندى من اگر در مدت عمرش در آن جهان يكبار بر سر چاهى دلو آبى در سبوى پيره زنى كند او را بهتر از آن كه صد هزار سال در حظاير قدس به سبوحى و قدوسى مشغول باشد. شما سر در گليم كل حزب بما لديهم فرحون ⁽⁵⁷⁰⁾ كشيد و كار خداوند به من باز گذاريد كه انى اعلم ما لا تعلمون . ⁽⁵⁷¹⁾

اى عزيز! چون بعضى از منازل و مراتب را دانستى بدان كه حق جل و علا فرموده است كه : كنتم ازواجا ثلاثة ، ⁽⁵⁷²⁾ و اين اشاره است به اين كه بعضى در كار آخرت بى واسطه اند و اينان را سابقين و عبادالله و مقربين ناميده است . و طايفه دوم به واسطه طايفه اول بينايى تحصيل نمايند، و اينان را اصحاب ميمنه و ابرار و اصحاب يمين خوانده است . و طايفه سيم كسانى اند كه نه بينا بى واسطه اند و نه بواسطه ، و اينان اصحاب شمال و مشئمه اند.

و حق تعالى در بهشت سه چشمه آفريده است براى طايفه اولى : يكى چشمه زنجبيل ، و آن ايشان را از جهت آن باشد كه سابقين اند. و يكى چشمه كافور، و آن (ايشان را) از جهت آن باشد كه عبادالله اند. و يكى چشمه تسنيم ، و آن اشرف چشمه هاست و آن ايشان را از جهت آن باشد كه مقربين اند. و طايفه دوم را از صرف اين چشمه ها آشاميدن نباشد اما نصيبى از آن به ايشان مى رسد به حسب پيوندى كه با طايفه اولى دارند چنانچه فرموده است :

ان الابرار يشربون من كاس كان مزاجها كافورا. عينا يشرب بها عباد الله يفجرونها تفجيرا. ⁽⁵⁷³⁾ و همچنين فرموده است : و يسقون فيها كاسا كان مزاجا زنجبيلا. ⁽⁵⁷⁴⁾ و فرموده است : و مزاجه من تسنيم ، عينا يشرب بها المقربون . ⁽⁵⁷⁵⁾

همانا نيكان از جامى نوشند كه با عطر خوشى آميخته است . از چشمه اى كه بندگان خاص خدا از آن مى نوشند و از هر جا بخواهند آن را جارى مى سازند... و در آن جا از جامهايى سيراب مى شوند كه لبريز از شراب طهورى است كه با زنجبيل آميخته است ... (اين شراب طهور) ممزوج با تسنيم است . همان چشمه اى كه مقربان از آن مى نوشند.

فصل 56: معرفت نفس و مراتب آن

اى عزيز! چون دانستى كه آدمى بسيار منازل طى نموده تا به پايه انسانيت رسيده ، پس بدان كه در سير اجناس بالاثار نه در سير اشخاص بالارواح ، على ما قالت التناسخيه . ⁽⁵⁷⁶⁾ و مقصود از اين سير آن است كه خود را باز بيند و به ديدار خود رسد كه هيچ عذاب اشد از مفارقت و ناديدن هويت خويش ‍ نيست . شما مى دانيد كه اگر كسى فرزند خود را نمى بيند چگونه متالم است ، پس اگر كسى خود را گم كرده باشد و نيابد حال او چگونه باشد؟ اين همه كد و تعب در مراتب هستى براى همين ارتكاب شده تا چهره خويش ‍ ديده شود، و اين قصه در غير پايه انسانيت به حصول نتواند رسيد. كوى خودشناسى اينجاست ، اگر اينجا به خود رسيد رسيد، و اگر نرسيد به حرمان جاويد موصوف گشت . و اگر چه قبل از انسانيت همچنين از خود محروم بوده ليكن در سير بود به سوى انسانيت . آن جا محل خودشناسى است ، اميدوار بود، و اگر لذت وصل نداشت لذت اميد داشت . بعد از آن كه در حد انسانيت درآمد و آن كار بهم نرسيد و انسانيت باطل شد به موت ، آن هنگام الم فقد و الم ياس بهم منضم مى شود، و كس نبيند كه چه بر او مى رود.

اكنون اى عزيز! زينهار كه خود را دريابيد و باخود رحم كنيد كه گفته اند كه : اگر يك آه محرومان از مقابر برخيزد و به آسمان رسد هفت آسمان از تبش ‍ آن بسوزد، اما اذن خداى نيست كه اثر آن به اين جهان برسد. آهى كه آسمان را بسوزد چون در سينه بيچاره (اى ) مختفى باشد چون به او كند!؟

(طهارت ظاهر وباطن )

اى عزيز! فهم اين مراتب و وصول به حقيقت اينها بدون طهارت ظاهر و باطن نمى شود، يعنى بايد متصف به نواميس شريعت نبويه و متخلق به اخلاق قدسيه الهيه شد كه تخلقوا باخلاق الله ⁽⁵⁷⁷⁾ اشاره به اين مرتبه شريفه است . و عمده اسباب بر سبيل اجمال ، استغراق به ذكر و ياد آن جناب و قطع عوايق است .

قال الصادق عليه السلام : اغلق ابواب جوارحك عما يرجع ضرره الى قلبك ، و يذهب بوجاهتك عند الله تبارك و تعالى ، و يعقب الحسرة و الندامة يوم القيامة و الحياء عما اقترفت من السيئات . ⁽⁵⁷⁸⁾

امام صادق عليه السلام فرمود: درهاى اعضا و جوارح خود را ببند از آن چه ضررش به قلبت باز مى گردد و آبرويت را نزد خداى متعال مى برد و روز قيامت حسرت و پشيمانى و شرم از گناهان در پى دارد.

و مراد از سد جوارح ، طهارت اعضاست ، زيرا كه طهارت چهار قسم است : يكى طهارت بدن و لباس از نجاست ظاهرى ، چه اين نجاست موجب بعد از خدا مى شود در عباداتى كه مشروط به طهارت است ، و حال آن كه عبادت براى قرب است . دوم - طهارت هر يك از اعضا از معاصى . مثلا نجاست چشم ، نظر به نامحرم و به عورت مسلمانان كردن است . و نجاست دست ، اذيت رساندن است ، و هكذا ساير جوارح . سيم - طهارت باطن است از صفات ذميمه ، چه هر يك از صفات رذيله كه در باطن انسان است نجاستى است كه باعث حجب سالك است از وصول به قرب حق . چهارم - طهارت سر است از غير حق .

قلب المؤمن حرم الله ، و حرام على حرم الله ان يلج فيه غير الله .

دل مؤمن حرم خداست ، و بر حرم خدا روا نيست كه غير خدا در آن وارد شود.

يا داود بشر المذنبين بانى غفور، و انذر الصديقين بانى غيور. ⁽⁵⁷⁹⁾

اى داود، گنهكاران را مژده بده كه من بسيار آمرزنده ام ، و صديقان را هشدار ده كه من بسيار با غيرتم (مباد كه لحظه اى به غير من متوجه شوند).

قال النبى صلى الله عليه و آله : لكل عضو من ابن آدم حظ من الزنا، فالعين زناها النظر، و اللسان زناه الكلام ، و الاذنان زناهما السماع ، و اليدان زناهما البطش ، و الرجلان زناهما المشى ، و الفرج يصدق ذلك و يكذبه . ⁽⁵⁸⁰⁾

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هر عضوى از آدميزاده بهره اى از زنا دارد: زناى چشم نگاه (به نامحرم )، زناى زبان سخن گفتن (با نامحرم )، زناى گوش ‍ شنيدن (صداى نامحرم )، زناى دستها گرفتن (نامحرم )، زناى پاها رفتن (به دنبال نامحرم ) است و فرج گاهى موارد فوق را تصديق مى كند (و به زنا مى افتد) و گاه تكذيب مى كند (و در حد گناه همان اعضاء باقى مى ماند).

اى عزيز! چون دانسته شد كه روح پيش از تعلق به قالب در حظيره قدس از قرب جوار جناب بارى به نشاط بود، بدان كه فايده تعلق روح به قالب آن است كه معرفت شهودى ذات و صفات احديت و اطلاع بر عالم غيب و شهادت وى را حاصل شود به واسطه تعلق به بدن و آلت حواس انسانى و قواى بشرى و صفات نفسانى .

اگر تعلق به بدن نگرفتى از غذاى متنوع ابيت عند ربى يطعمنى و يسقينى ⁽⁵⁸¹⁾ محروم بودى ، و اگر تعلق به قالب نگرفتى نيابت و خلافت حضرت حق جل و علا را نشايستى ، و (متحمل ) اءعباء ⁽⁵⁸²⁾ بار امانت نبودى ، و استحقاق آينگى جمال و جلال حق را نيافتى ، و كسى به سر گنج كنت كنزا مخفيا نرسيدى .

در كوى تو ره نبود، ره ما كرديم		در آينه بلا نگه ما كرديم
وين عيش خوش خويش تبه ما كرديم		كس را گنهى نيست گنه ما كرديم ⁽⁵⁸³⁾

چه مقصود اصلى از آفرينش ، انسان بود كه آينه جمال الوهيت است و مظهر جملگى صفات جمال و جلال ، كه خلق الله آدم على صورته . ⁽⁵⁸⁴⁾ پس نفس ‍ انسانى آينه است ، و هر دو جهان غلاف آن آينه ، و ظهور جملگى صفات جمال و جلال حضرت الوهيت است به واسطه آن آينه : سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم . ⁽⁵⁸⁵⁾

گر آينه ات روشن و صافى است ببينى

ذرات جهان آينه حسن الهى

مقصود وجود انس و جان آينه است منظور نظر در دو جهان آينه است ⁽⁵⁸⁶⁾

دل آينه جمال شاهنشاهى است وين هر دو جهان غلاف آن آينه است