قيل ان اخوين كانا فيما مضى من الزمان ، احدهما عالم مقتصد فى علمه ، و الاخر متزهد جاهل ، فكان بينهما مناقشات فيما هما فيه ، فخرج المتزهد و فارق اخاه مدة من الزمان ، فلما رجع الى اخيه و قد شد عينيه ، فقال له اخوه العالم : يا اخ ما الذى اصاب عينك ؟ قال : ما اصابها الا خير الا انى شددتها لارى الدنيا بنصف العين فاستحق الثواب عليه . فقال له اخوه : يا اخ اخطات ، لانه لو كان الامر على ما ظننت لما خلق الله تعالى لنا عينين ، ولكن اخبرنى عن وضوئك للصلاة اتحل هذا من عينيك ام لا؟ قال : لابل امسح يدى على الخرقة ، قال : منذ كم ؟ قال : منذ اربعين سنة او اقل او اكثر، قال : اءعد صلواتك التى صليتها بتلك الطهارة فهى غير مقبولة و لا واقعة موقعها.

گويند: در زمان گذشته دو برادر بودند، يكى عالم ميانه رو در علم ، و ديگرى زاهد نماى نادان . ميان آن دو درباره روششان مناقشاتى رخ داد، پس آن زاهد نما بيرون رفت و مدتى از برادرش مفارقت كرد، چون به سوى برادرش ‍ بازگشت يكى از چشمانش را بسته بود، برادر عالمش به او گفت : برادر! چه آسيبى به چشمت رسيده است ؟ گفت : جز خوبى بدان نرسيده جز اين كه آن را بسته ام تا دنيا را به نيم چشم ببينم تا بدين سبب مستحق ثواب گردم . برادرش به او گفت : برادر! اشتباه كرده اى ، چه اگر مطلب آن گونه بود كه تو پنداشته اى هرگز خداى متعال براى ما دو چشم نمى آفريد، حال از وضو براى نمازت به من خبر ده ، آيا آب وضو به اين چشمت مى رسد يا نه ؟ گفت : نه ، بلكه دستم را بر روى پارچه مى كشم ، برادرش گفت : چند وقت است ؟ گفت : چهل سال است يا اندكى كم و بيش ، گفت : تمام نمازهائى را كه با اينگونه طهارت گزارده اى اعاده كن كه آن ها مقبول نيست و در موقعيت خودش قرار نگرفته است .

پس علم اشرف وسائلى است كه موجب قرب به حق تعالى و به معرفت صفات او كه مقصود از ايجاد انسان همين است و بس (مى گردد).

و فى (( المحاسن )) عن الصادق عليه السلام : افضل العبادة العلم بالله . ⁽³⁴⁶⁾

و در (( محاسن )) از امام صادق عليه السلام روايت است كه : برترين عبادت شناخت خداست .

و فى (( روضة الكافى )) قال لقمان لابنه : يا بنى جالس العلماء و زاحمهم بركبتيك ، فان الله عزوجل يحيى القلوب بنور الحكمة كما يحيى الارض بوابل السماء. ⁽³⁴⁷⁾

و در (( روضه كافى )) است كه لقمان به پسرش فرمود: پسرك من ! با علماء همنشين باش و دو زانو نزديك آنان بنشين ، كه همانا خداى بزرگ دلها را به نور حكمت زنده مى كند چنانكه زمين را با باران تند آسمان زنده مى گرداند.

پس به وسيله علم به درجات اعلى توان رسيد. قال الله تعالى : و الذين اوتوا العلم درجات . ⁽³⁴⁸⁾ و فى (( الكافى )) ، عن ابى جعفر عليه السلام : عالم ينتفع بعلمه من سبعين الف عابد. ⁽³⁴⁹⁾

... خداى متعال فرموده : (( (خداوند كسانى را كه ايمان آورده ) و كسانى را كه علم به آن ها داده شده به درجاتى بالا مى برد )) . و در (( كافى )) از امام باقر عليه السلام روايت است كه : عالمى كه از علم او بهره برند برتر از هفتاد هزار عابد است .

و فى (( مصباح الشريعة )) قال الصادق عليه السلام : الحكمة ضياء المعرفة ، و ميراث التقوى ، و ثمرة الصدق ، و لو قلت ما انعم الله على عبد من عباده نعمة اعظم و انعم و ارفع و اجزل و ابهى من الحكمة لقلت (صادقا). قال الله عزوجل : (( يوتى الحكمة من يشاء و من يوت الحكمة فقد اوتى خيرا كثيرا و ما يذكر الا اولوا الالباب )) ⁽³⁵⁰⁾ اى لا يعلم ما اودعت و هيات فى الحكمة الا من استخلصته لنفسى و خصصته بها؛ و الحكمة هى النجاة ، و صفة الحكيم هى الشباب عند اوايل الامور، و الوقوف عند عواقبها و هو هادى خلق الله الى الله تعالى . قال رسول الله صلى الله عليه و آله لعلى عليه السلام : يا على لان يهدى الله تعالى على يديك عبدا من عبدا خير لك مما طلعت عليه الشمس من مشارقها الى مغاربها. ⁽³⁵¹⁾

و در (( مصباح الشريعة )) امام صادق عليه السلام فرمود: حكمت پرتو معرفت ، ميراث تقوا، و ميوه صدق است ، و اگر بگويم كه خداوند بر هيچ بنده اى از بندگان نعمتى بزرگتر و گواراتر و والاتر و چشمگيرتر از حكمت عطا نفرموده ، همانا راست گفته ام . خداى بزرگ فرموده : (خداوند) حكمت را به هر كه خواهد مى بخشد، و آن كس كه حكمت به او داده شده همانا خيرى بسيار به او داده شده است )) ، يعنى هيچ كس از آن چه در حكمت به وديعت نهاده و آماده ساخته ام با خبر نيست جز آن كس كه او را ويژه خودساخته و او را به حكمت اختصاص داده ام ، و حكمت همان نجات است . و صفت و نشانه حكيم ثبات و پايدارى در اوايل امور (وهجوم رويدادها)، و توقف (و رضا دادن ) در عواقب و پايان آن هاست ، و چنين شخصى هدايت كننده بندگان خدا به سوى خدا متعال است . و رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود: (( اى على ، اينكه خداى متعال بنده اى از بندگانش را به دست تو هدايت نمايد همانا براى تو بهتر است از آن چه خورشيد از مشرق تا مغربش بر آن مى تابد )) .

و فى (( مصباح الشريعة )) ايضا قال الصادق عليه السلام : قال رسول الله صلى الله عليه و آله : طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة - و هو علم الانفس - فيجب ان يكون نفس المؤمن على كل حال فى شكر او عذر على معنى ان قبل ففضل ، و ان رد فعدل ، و يطالع الحركات فى الطاعات بالتوفيق ⁽³⁵²⁾ ، و يطالع السكون عن المعاصى بالعصمة ، و قوام ذلك كله بالافتقار الى الله تعالى و الاضطرار اليه و الخشوع و الخضوع ، و مفتاحهما الانابة الى الله تعالى مع قصر الامل بدوام ذكر الموت و عيان الوقوف بين يدى الجبار، لان فى ذلك راحة من الحبس ، و نجاة من العدو؛ و سلامة النفس للاخلاص فى الطاعة بالتوفيق . ⁽³⁵³⁾

و نيز در همان كتاب است كه : امام صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: (( فرا گرفتن علم بر هر مردو زن مسلمانى واجب است )) - و آن علم (به مصالح و مفاسد) نفس است - پس واجب است كه نفس مؤمن در هر حال درصدد شكر يا عذر باشد، به اين معنى كه اگر مقبول افتاد (بداند) فضل الهى است ، و اگر مردود شد (بداند كه از روى ) عدل است ، و حركات در اطاعت را به توفيق (الهى ) و سكون از گناهان را به عصمت و نگهدارى الهى بداند و ببيند، و قوام همه اينها را به احساس نياز به خداى متعال و اضطرار به او و نيز به خشوع و خضوع بستگى دارد، و كليد اين دو انابه و بازگشت به سوى خداى متعال همراه با كوتاه ساختن آرزو به وسيله ياد نمودن از مرگ ، و نيز مشاهده ايستادن در برابر خداوند جبار (در قيامت ) است - چه در آن (مرگ ) راحتى و خلاص از زندان (دنيا) و رهايى از دشمن است ، و نيز سلامتى نفس جهت اخلاص در طاعت به توفيق الهى است .

فعلم ان المراد من العلم المقصود ليس هو المعانى المصطلحة المستحدثة كحصول الصورة ، او ملكة يقتدر بها على ادراكات جزئية ، و ما اشبه ذلك ، فان العلماء ورثة الانبياء، و ليس شى ء من هذه المعانى ميراث الانبياء، و قد قال الله تعالى : انما يخشى الله من عباده العلماء، ⁽³⁵⁴⁾ فالعلم موجب للخشية لتعليق الحكم على الوصف . و قال بعض اهل البصيرة : فجميع ما ارتسم فى ذهنك من التصورات و التصديقات التى لا توجب لك الخشية و الخوف و ان كانت فى كمال الدقة و الغموضة فليست من العلم فى شى ء بمقتضى الاية الشريفة ، بل هى جهل محض ، بل الجهل خير منها.

پس دانسته شد كه مراد از علم (در اين حديث ) معانى مصطلح جديد مانند اين كه علم حصول صورت است (در ذهن )، يا ملكه اى است كه بدان سبب مى توان به ادراكات جزئى دست يافت ، و از اين قبيل معانى نيست ، زيرا علما وارثان پيامبرانند، و حال آن كه هيچ يك از اين معانى ميراث انبيا نيست ، و خداى متعال فرموده : (( جز اين نيست كه از بندگان خدا تنها عالمان از خدا مى ترسند )) ، پس علم موجب خشيت و ترس است ، زيرا حكم (در اين آيه شريفه ) وابسته به وصف (علم ) شده است . يكى از اهل بصيرت گويد: پس تمام آن چه در ذهن تو نقش مى بندد از تصورات و تصديقاتى كه موجب خوف و خشيت براى تو نمى گردد هر چند كه از كمال دقت و غموض برخوردار باشد، به مقتضاى اين آيه شريفه ربطى به علم ندارد، بلكه آن جهل محض است ، بلكه جهل بهتر از آن است .

و گفته اند كه : لكل شى ء آفة و للعلم آفات . ⁽³⁵⁵⁾ علم راه سلوك است ، چه هر علمى را آفت به مقدار درجه آن علم خواهد بود، چه علم سلوك علم توحيد است كه از وى خدا يافته مى شود پس آفت وى نسبت به درجات وى خواهد بود.

(( علمى كه راه حق ننمايد جهالت است )) .

و بالجملة المراد بالعلم البصيرة فى امور الدين . و الفقه فى الصدر الاول كان بطلق على علم الاخرة ، و معرفة دقايق آفات النفس ، و مفسدات الاعمال ، و قوة الاحاطة بحقارة الدنيا، و شدة التطلع الى نعيم الاخرة ، و استيلاء الخوف على القلب و نحو ذلك ، و الشاهد على ذلك قوله صلى الله عليه و آله : يا اباذر لا يفقه الرجل كل الفقه حتى يرى الناس مثل الاباعر، ⁽³⁵⁶⁾ و (لا) يحقر بوجودهم ، و لا يغيره ذلك كما لا يغيره بعير عنده ، فكل علم يثمر هذه الثمرة اللطيفة فهو احرى باطلاق العلم عليه .

و خلاصه مراد از علم ، بصيرت و بينش در امور دين است ، و لفظ فقه در صدر اول (اسلام ) بر علم آخرت و شناخت دقايق آفات نفس و چيزهايى كه موجب فساد اعمال مى شود، و بر قوه احاطه يافتن بر پستى دنيا، و چشم دوختن بسيار به نعيم آخرت ، و استيلاى بيم الهى بر دل و از اين قبيل اطلاق مى شد، و شاهد بر اين مطلب فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله (به ابى ذر) است كه : (( اى اباذر، مردى به تمام فقه دست نيابد تا اينكه مردم را چون شترانى بداند (كه به اقبال و ادبار و ستايش و نكوهش آن ها دل نمى بندد) و به وجود آن ها از جا در نرود و تغييرى در او ايجاد نشود چنان كه وجود شترى در نزد او تغييرى در حال او ايجاد نمى كند )) . پس هر علمى كه اين ميوه لطيف را ببار آورد شايسته تر است كه نام علم بر آن نهاده شود.

و عنه صلى الله عليه و آله : ليجيئن اقوام يوم القيامة لهم من الحسنات كجبال تهامة فيومر بهم الى النار. فقيل : يا رسول الله يصلون ؟ قال : صلى الله عليه و آله : كانوا يصلون و يصومون و ياخذون وهنا من الليل ، لكنهم كانوا اذا لاح لهم شى ء من الدنيا و ثبوا عليه . ⁽³⁵⁷⁾

و از آن حضرت صلى الله عليه و آله روايت است كه : همانا در قيامت گروههايى وارد شوند كه حسناتى به بزرگى كوههاى تهامه دارند، پس امر شود آن ها را به آتش برند. عرض شد: يا رسول الله اينان نماز هم مى خوانده اند؟ فرمود: نماز مى خواندند، روزه مى گرفتند و نيمه آخر شب را نيز براى عبادت انتخاب مى كردند، ولى چنين بودند كه چون چيزى از دنيا رخ مى نمود بر روى آن مى افتادند (و دو دستى به آن مى چسبيدند).

فعلم من ذلك انك لن تبلغ بمنار هذا العلم النفيس الا بترك لذات النفس ‍ الخبيث . قال الله تعالى : فاما من طغى ، و آثر الحيوة الدنيا، فان الجحيم هى الماوى . و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى ، فان الجنة هى الماءوى . ⁽³⁵⁸⁾

از اين بيانات معلوم شد كه دست نيابى به منار اين علم نفيس جز با ترك نمودن لذات نفس خبيث . خداى متعال فرموده : اما پس آن كسى كه سركشى نمود، و زندگانى دنيا را مقدم داشت ، پس همانا دوزخ جايگاه اوست . و اما آن كس كه از پروردگارش بهراسيد، و نفس را از خواهش آن بازداشت پس همانا بهشت جايگاه اوست .

قال الشهيد الاول رحمه الله فى قواعده : يطلق الفقه على علم طريق الاخرة بحصول ملكة يقتدر ⁽³⁵⁹⁾ الاحاطة بحقايق الامور الدينية و الدنيوية و معرفة دقايق آفات النفس بحيث يستولى الخوف عليها، فتعرض عن الامور الفانية ، و تقبل على الامور الباقية ، و هو المراد من قول النبى صلى الله عليه و آله : الا انبئكم بالفقيه كل الفقيه ؟ قالوا: بلى ، يا رسول الله ، قال : من لم يقنط الناس من رحمة الله ، و لم يومنهم من مكر الله ، و لم يويسهم من روح الله ، و لم يدع القرآن رغبة عنه الى ما سواه . ⁽³⁶⁰⁾

شهيد اول (ره ) در كتاب (( قواعد )) خود گويد: واژه فقه بر علم راه آخرت اطلاق مى شود، به اين كه ملكه اى حاصل شود كه بدان وسيله بتوان به حقايق امور دينى و دنيوى و شناخت دقايق آفات نفس احاطه پيدا نمود، به گونه اى كه خوف (از خدا) بر نفس استيلا يابد و در نتيجه از امور فناپذير اعراض نموده ، و به امور باقى روى آورد؛ و همين است مراد از فرمايش ‍ پيامبر صلى الله عليه و آله كه : (( آيا شما را از فقيه كامل خبر ندهم ؟ گفتند: چرا، اى رسول خدا، فرمود: كسى است كه مردم را از رحمت خدا نااميد نسازد، و از مكر خدا ايمنى ندهد، و از نسيم آمرزش الهى مايوس ندارد، و قرآن را به جهت ميل به چيز ديگر از دست ننهد )) .

قال فى (( الغوالى )) بعد ذكر الحديثين : و انا اقول : علم من الحديثين ان الفقه الذى يكون نافعا للاخرة و موجبا لرفع الدرجة عند الله هو المعنى المشار اليه فيهما و ذلك هو الفقه الحقيقى ، فاما الفقه بمعنى العلم بالامور الشرعية الفرعية فانه اطلق عليه اسمه لكونه وسيلة الى هذا المعنى ، فذلك هو الظاهر و هذا باطنه ، و ذلك الجسد و هذا روحه . فمثال الفقه بالمعنى الظاهر مثال عالم الملك ، و مثاله بالمعنى الباطن مثال عالم الملكوت ، و بينهما تلازم لا يتم احدهما الا بالاخر. ⁽³⁶¹⁾

در كتاب (( غوالى )) بعد از ذكر اين دو حديث گفته است : و من گويم : از اين دو حديث دانسته شد كه فقهى كه در آخرت سودمند و موجب بالا رفتن درجه در نزد پروردگار است همان معنايى است كه در اين دو حديث بدان اشاره رفته است ، و آن است فقه حقيقى ، اما فقه به معنى علم به امور شرعى فرعى را فقه گويند چون وسيله دستيابى بدين معنى است ، پس آن معنى ظاهر است و اين باطن آن است ، و آن جسد است و اين روح . پس ‍ مثال فقه به معنى ظاهر، مثال عالم ملك است ، و مثال آن به معنى باطن ، مثال عالم ملكوت ، و ميان آن دو تلازم هست كه هيچ كدام بدون ديگرى تمام و كامل نمى باشد.

اقول : و الشاهد لما قال ما رواه فى (( روح الاحباب )) عن النبى صلى الله عليه و آله : من طلب العلم لله عزوجل لم يصب منه بابا الا ازداد فى نفسه ذلا، و للناس تواضعا، و لله خوفا، و فى الدين اجتهادا، فذلك الذى ينتفع بالعلم فليتعلمه ، و من طلب العلم للدنيا و المنزلة عند الناس و الحظوة عند السلطان لم يصب منه بابا الا ازداد فى نفسه عظمة ، و على الناس ‍ استطالة و بالله اغترارا، و فى الدين جفاء، فذلك الذى لا ينتفع بالعلم ، فليكف ، و ليمسك عن الحجة على نفسه ، و الندامة و الخزى يوم القيامة . ⁽³⁶²⁾

مؤ لف : و شاهد گفتار او روايتى است كه آن را در (( روح الاحباب )) از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت است كه : هر كس علم را براى خداى عزوجل طلب كند، به بابى از آن دست نمى يابد جز اين كه در نفس خود ذلتى (در برابر خدا)، و تواضعى نسبت به مردم ، و خوفى نسبت به خداوند، و اجتهاد و كوششى در دين اضافه نمايد؛ چنين كسى است كه از علم بهره مى برد پس ‍ بايد آن را فرا گيرد. و هر كس علم را براى دنيا و منزلت يافتن در نزد مردم و بهره ورى از جانب سلطان طلب كند، به بابى از آن دست نيابد جز اين كه در نفس خود عظمتى ، و نسبت به مردم سرافرازى و گردنكشى اى ، و نسبت به خداوند فريفتگى اى ، و در دين جفايى اضافه نمايد؛ چنين كسى است كه از علم بهره نمى برد، پس بايد آن را رها كند، و از حجت آوردن بر ضد خود و ندامت و خوارى در روز قيامت دست بدارد.

پس اى عزيز! بدان كه علم ميراث انبياء است كه : الانبياء لم يورثوا دينارا و لا درهما ولكن ورثوا العلم . ⁽³⁶³⁾

فصل 49: علم ظاهر و علم باطن

اى عزيز! چون دانستى كه علم ميراث انبياء است پس بدان كه انبياء عليهم السلام دو نوع علم ميراث گذاشته اند: علم ظاهر و علم باطن . اما علم ظاهر آن علم نافعى است كه صحابه از قول و فعل رسول الله صلى الله عليه و آله اخذ كرده اند، و تابعين و ائمه سلف تتبع آن نموده اند از علم كتاب و سنت ، و بدان عمل نموده اند. و علم باطن ، معرفت آن معانى است كه بى واسطه جبرئيل عليه السلام از غيب الغيب در مقام اوادنى در حالت (( لى مع الله وقت ⁽³⁶⁴⁾ )) وظيفه بدرقه جان رسول الله صلى الله عليه و آله كردند، (كه ) فاوحى الى عبده ما اوحى ، ⁽³⁶⁵⁾ و از ولايت نبوت جرعه اى از جام مالامال بر سنت كرام بر جان جگر سوختگان اهل طلب مى ريختند كه : ما صب الله فى صدرى شيئا الا و قد صببت فى صدر على عليه السلام .

و همچنان كه علم ظاهر را انواع بسيار است ، انواع علم باطن زياده از آن است چون علم اسلام ، و علم ايمان ، و علم احسان ، الاحسان ان تعبد الله تعالى كانك تراه ، فانك و ان لم تره فانه يراك ، ⁽³⁶⁶⁾ و علم ورع ، و علم ايقان ، و علم عيان ، و علم عين ، و علم توبه ، و علم زهد، و علم تقوى ، و علم اخلاص ، و علم معرفت نفس ، و علم صفات و آفات نفس ، و علم معرفت دل ، و علم صفات و اطوار و احوال دل ، و علم تزكيه و تربيت نفس ، و علم تصفيه و پرورش دل ، و علم معرفت سر و خاصيت آن ، و علم معرفت روح ، و علم تربيت و تجليت روح ، و علم معرفت خفى و فوايد آن ، و علم فرق ميان خاطر نفسانى و شيطانى ، و عقلى و دلى و ايمانى ، و ملكى و روحانى ، و شيخى و رحمانى ، و علم فرق ميان اشاره و الهام و خطاب و نداى هاتف و وحى و كلام حق ، و علم تهذيب اخلاق ، و علم تبديل صفات ، و علم تخلق به اخلاق حق ، و علم مشاهدات و انواع آن ، و علم مكاشفات و تفاوت آن ، و علم توحيد و مقامات آن ، و علم اسامى و صفات حق ، و علم صفات افعال ، و علم معانى صفات ، و علم تجلى صفات ، و علم تجلى ذات ، و علم احوال ، و علم قرب و بعد، و علم فناء، و علم بقاء، و علم سكر، و علم صحو، و علم معرفت و انواع آن ، و علم فناء الفناء، و علم بقاء البقاء، و علم وصول ، و غير آن از انواع علوم لدنى و غيبى كه تعداد آن اطنابى دارد.

و اين علوم را از ام الكتاب مطالعه بايد كرد در مقام عنديت كه : و عنده ام الكتاب . ⁽³⁶⁷⁾ و غرض از جمله اين علوم آن است كه سالكان محق و كاشفان محقق را به علم و علم آدم الاسماء كلها، ⁽³⁶⁸⁾ به واسطه مرآت الارواح پذيراى عكس ام الكتاب و تجلى صفت رب الارباب كرامت فرمايد. و تضرع و استكانت و ابتهال به درگاه حق تعالى و توسل به ارواح اولياء و برگزيدگان درگاه اله مدخليت بسيار دارد، و به ارشاد مرشد كاملى ، چنان چه گذشت .

 

تا نگريد ابر كى خندد چمن		تا نگريد طفل كى نوشد لبن (369)
تا قدم در راه ننهد مرد راه		چهره نگشايد هدايت از اله
اين به آن موقوف باشد آن به اين		نه چنان مطلق و نه اين اينچنين