و از مضمون من قرع بابا و لج و لج ⁽³⁰³⁾ دست بر ندارد.

اى عزيز!

و فى (( المكاتيب )) : (( سالك بايد صفا و بى صفايى را برطرف كند، چون ثبات قدم شيوه مردان است . صفا تنشط طبع سالك است ، و نزد بالغان از رعونت ⁽³⁰⁶⁾ معدود است . محب تا جوياى وصل است هنوز در محبت خام است .

مردى بود كه سى سال سلوك كرده و در خود يك ذره صفا نيافته ، اما چنان دان كه صفاها همه براى او ذخيره شده به يك بار پيش او خواهد آمد. من كان لله كان الله له )) . ⁽³⁰⁷⁾

اى عزيز! بدان كه خداوند تو شكور است ، و ما كان الله ليضيع ايمانكم ان الله بالناس لرؤ ف رحيم . ⁽³⁰⁹⁾ و هيچ كس در معامله به آن جناب زيان نكرده است ؛ مترس و دل را قوى دار، اگر تمام لذات جهان را به من دهند با عمر جاويد كه يك ذره درد او از من بخرند نفروشم ، چه درد او بهتر است از دواى ديگران ، و مرده او بودن به كه زنده جهان .

اى عزيز! اساس كار را نه بر مراد نهاده ايم بلكه بر نامرادى نهاده ايم ؛ اگر مراد پيش آيد چيزى است كه به راه باز يافته ايم ، و اگر نامرادى باشد آن خود بر اصل واقع است .

اى عزيز! اين راه را به اعتماد خدا مى رويم و به قوت او مستظهريم نه به قوت خود چشم داريم ، تا مرحمت او چه كند، انتظارى مى كشيم تا چه پيش آيد، درى ديگر نداريم كه اگر اين در را نگشايند آن در را بكوبيم ، به همه حال درى مى كوبيم ، و حقى پيش كسى نداريم كه به ناز آن را بجوييم : يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد. ⁽³¹⁰⁾ نيازمند و محتاج و دردمند و بى علاج افتاده ايم ، ما بنده ايم ، بنده را بندگى بايد كرد، كار خدايى خدا داند.

و فرق مابين تسليم و تفويض و ساير مقامات ان شاء الله در مرتبه دويم بيان خواهد شد.

بيستم : ترك سفر است در اول كار. قال ابو يزيد لابن خضرويه و كان دايم السفر: الى كم تسيح كانك المسيح ! قال : الماء اذا مكث انتن . فقال : كن بحرا لا تنتن و لا تتغير.

ابو يزيد به ابن خضرويه كه دائم در سفر بود، گفت : چقدر سياحت مى كنى گويا مسيح هستى ! گفت : آب هرگاه بى تحرك بماند مى گندد. ابو يزيد گفت : دريا باش تا نگندى و تغيير نيابى .

قال بعضهم : الانتقال من صفة الى صفة مترقيا نحو ابعد الدرجات فى الخيرات اولى من الانتقال من بقعة الى بقعة . و كم ترى من يسافر بنفسه الى البقاع النائية ، و قل ما يرى من يسافر بروحه فى الاحوال العالية !

يكى از عرفا گويد: انتقال يافتن از صفتى به صفت ديگر تا به دورترين درجات بالا رفتن ، شايسته تر است از انتقال يافتن از مكانى به مكان ديگر. چه بسيار مى بينى كسانى را كه تن خود را به مكانهاى دور دست سفر مى دهند و اندك ديده شود كه كسانى روح خود را به احوال عالى سفر دهند!

جسمم با من است ولى روحم پيش شماست ، بنابراين جسم در غربت است ولى روح در وطن است . بايد مردم از من تعجب كنند كه بدنى دارم بى روح ، و روحى دارم بى بدن .

و كسانى كه اختيار سفر مى كنند بعد از استكمال نفس و استيفاى حضور است به سبب مجاهدات و رياضات ، و شايد كه به سبب سفر زيادتى آدابى دست دهد.

و فى (( مصباح الشريعة )) عن الصادق عليه السلام : التفويض خمسة احرف ، لكل منها حكم ، فمن اتى باحكامه فقد اتى به : التاء من ترك التدبير و الدنيا. و الفاء من فناء كل همة غير الله . و الواو من وفاء العهد و تصديق الوعد. و الياء الياءس من نفسك و اليقين بربك . و الضاد من الضمير الصافى فى الله و الضرورة اليه . و المفوض لا يصبح الا سالما من جميع الآفات ، و لا يمسى الا معافى فى بدنه . ⁽³¹¹⁾

و در (( مصباح الشريعة )) از امام صادق عليه السلام روايت است كه : تفويض پنج حرف است كه هر كدام حكمى دارند، پس هر كه احكامش را به جا آورد تفويض را عملى ساخته است : (( تاء )) از ترك تدبير و ترك دنياست . (( فاء )) از فناى هر همت و خاطره اى جز (خاطره ) خداست . (( واو )) از وفاى به عهد و عملى ساختن وعده است . (( ياء )) ياس از خودت و يقين به پروردگارت است . و (( ضاد )) از ضمير و درون صاف و بى آلايش در راه خدا و ضرورت و نيازمندى شديد به اوست . كسى كه كارهاى خود را به خدا واگذار نموده صبح نمى كند مگر در حال سلامتى از تمام آفات ، و شب نمى كند مگر در حال عافيت بدنى .

پس فايده اى كه در سفر و تدبيرى كه از براى انتقال از حضر در فكر و نظر در آورده است با تفويض به حق تعالى منافات دارد، بلكه به آن جناب تفويض ‍ نمايد كه نعم الوكيل و نعم النصير است ، و سفر حقيقى اين سفر است . و بايد از ملامت خدمت شيخ به هيچ وجه روى نگرداند، و اگر شيخ او را هزار بار براند و از خود دور كند نرود، و در ارادت كم از مگسى نباشد كه هر چندش مى رانند او باز مى آيد، و او را ازين وجه (( ذباب )) مى گويند يعنى (( ذب آب )) برانندش بازآيد. اگر از طاووسان اين ره نتواند بود بارى از مگسان باز نماند.

اما از نسايم مشايم روح ماءيوس نباشد، و همواره مترقب نفحات عالم قدس ‍ باشد، كه پيغام هميشه مى رسد و مبذول است ، اما در غير آشنايان در نمى گيرد.

ان لربكم فى ايام دهركم نفحات ، الا فتعرضوا لها. ⁽³¹²⁾

و الحاصل بايد آشنا شد، كه پيغام آشنا نفس روح پرور است . از سفر اين معنى حاصل نمى شود.

بيست و يكم : ترك سوال ⁽³¹³⁾ و طلب از خلق است . باءن لا يسال الا لضرورة ، لانه حرام فى الاصل لقوله صلى الله عليه و آله : من سال عن (ظهر) غنى فانما يستكثر من حميم جهنم . ⁽³¹⁴⁾ و لما فيه من شكوى الرب ، و احتمال ذل السوال ، و ايذاء قلب المسؤ ول . و نعم ما قيل فى هذا المعنى :

... به اين كه جز در حال ضرورت سوال نكند، زيرا سوال در اصل حرام است به دليل فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله كه : (( هر كه در حال بى نيازى سوال كند جز اين نيست كه از آب جوشان دوزخ زياده مى طلبد )) . و نيز بدين جهت كه در سوال ، شكايت از پروردگار، تحمل خوارى درخواست ، و آزردن دل شخصى كه از وى درخواست مى كند، نهفته است . و چه شعر خوبى در اين باره سروده شده است كه : (( كسى كه با سوالش آبروى خود را ريخته عوض دريافت نمى دارد هر چند از اين درخواست به بى نيازى هم برسد. و هرگاه سوال را با آن چه به دست مى آورى در ترازوى سنجش نهى ، كفه سوال بر كفه نوال و به دست آمده ها مى چربد. و هر گاه گرفتار شدى كه آبروى خود را با درخواست بريزى ، پس ‍ آن را در برابر شخصى كريم و بخشنده بريز. زيرا كريم هرگاه وعده اى به تو دهد، بى دريغ و بدون تاخير به تو خواهد بخشيد )) .

و فى (( العيون )) عن ابى الحسن الرضا عليه السلام قال : سمعت ابى يحدث عن ابيه عليهمالسلام انه قال : انما اتخذ الله ابراهيم خليلا لانه لم يرد احدا، و لم يسال احد قط. ⁽³¹⁶⁾

و در (( عيون )) از حضرت رضا عليه السلام روايت است كه : از پدرم شنيدم كه از پدرش عليهما السلام حديث مى گفت كه فرموده : خداوند تنها به اين دليل ابراهيم عليه السلام را دوست خود گرفت كه او هيچ كس را نااميد برنگرداند، و هرگز از كسى درخواست ننمود.

و فى (( فردوس العارفين )) : و روى ان رسول الله صلى الله عليه و آله كان يوما يقول : من يتقبل لى بواحدة اتقبل (له ) برضوانه الاكبر؟ فقيل : انا يا رسول الله . فقال صلى الله عليه و آله : لاتسال الناس شيئا. و كان ذلك الرجل ربما سقط سوط من يده فلا يقول لاحد. ناولنى . حتى ينزل و يرفعه .

و در (( فردوس العارفين )) آمده : روايت است كه روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: (( چه كسى يك چيز را براى من تعهد مى كند تا من رضوان بزرگ الهى را براى او ضامن شوم ؟ )) يكى گفت : من ، اى رسول خدا. فرمود: (( از مردم چيزى مخواه )) . و آن مرد بسا بود كه تازيانه از دستش مى افتاد و به كسى نمى گفت : تازيانه را به من بده ، تا اين كه خودش ‍ فرود مى آمد و آن را بر مى داشت .

و فيه : ان عيسى عليه السلام قال : طوبى لمن ذكر الله و لم يذكر الا الله ، و طوبى لمن خشى الله و لم يخش الا الله ، و طوبى لمن سال الله و لم يسال الا الله .

و در همان كتاب است كه : عيسى عليه السلام فرمود: خوشا به حال كسى كه خدا را ياد كند و جز خدا را ياد نكند، و خوشا به حال كسى كه از خدا بترسد و از غير خدا نترسد، و خوشا به حال كسى كه از خدا بخواهد و از غير خدا نخواهد.

اى عزيز! دورى ما دورافتادگان اختيار و خواهش ماست ، اما هر چند بنده را اختيار كمتر مى گردد و جود بشرى بيشتر نفى مى گردد و از آن نفى قرب حق سبحانه و تعالى زياده مى شود.

و به مقدار نفى اختيار بنده موافقت در تدبير او بيشتر مى شود و به مقام رضا و سعادت رضى الله عنهم و رضوا عنه ⁽³¹⁷⁾ نزديكتر مى گردد. پس همواره بنده به واسطه ترك اختيار و خواست گوناگون كه در طبيعت وى مى باشد از حضيض پستى بشريت به درجات قرب ترقى مى نمايد تا چون به درجه اعلاى بى اختيارى رسد او را هيچ خواستى نباشد، آن گاه از حضيض ‍ بشريت به ذروه عبوديت ترقى تواند نمود و شايسته آن تواند گشت كه به تصرفات جذبه الوهيت ، او را به مرتبه فناء فى الله و بقاء بالله برسانند. كه اول درجات ولايت خاص است ، و منتهاى سير الى الله است ، و مبدا سير فى الله است . عجايب اين طور را نهايت نيست ، و سلوك كه عبارت از سير الى الله است غالبا به حكم سنت الهى شرط اين جذبه كه در سير فى الله است ، نه آن كه هر كه طمع كند يابد، يا هر كه سلوك كند يابد.

و اين سير فى الله را مقام وصول خوانند. و اين سير عاشق است به معشوق ، و سير فى الله سير معشوق است به عاشق . و اين سعادت بعد از فناء بشريت و بى اختيارى حقيقى ميسر گردد، چنانكه در هر دو عالم او را هيچ مرادى و خواستى نباشد جز او، و اين بى اختيارى حقيقى به واسطه بى اختيارى در تسليم ولايت شيخ بود، و تسليم اراده نردبان احكام قضا و قدر است .چون اين جا از عهده تسليم در تصرفات ولايت شيخ بيرون آيد تتق ⁽³¹⁸⁾ عزت از پيش جمال حقيقت بگشايد، و قاصد به مقصود، و مريد به مراد برسد.

و در (( مكاتيب نقشبنديه )) است : (( در طريقه ما مدار وصول به درجه كمال مربوط به رابطه محبت است به شيخ مقتدا، و طالب صادق از راه محبتى كه به شيخ دارد اخذ فيوض و بركات از وطن او مى نمايد، و به مناسبت معنويت ساعة فساعة به رنگ او بر مى آيد. و گفته اند كه : فناء فى الشيخ مقدمه فناء حقيقى است . ذكر تنها بى رابطه مسطوره و بى فناء فى الشيخ موصل نيست . ذكر هر چند از اسباب وصول است لكن غالبا مشروط به رابطه محبت و فناء در شيخ است . آرى اين رابطه تنها با رعايت آداب محبت و توجه و التفات شيخ بى التزام طريق ذكر، موصل است )) .

و حكى ان اباسعيد الخراز قال : كنت فى البادية فنالنى جوع شديد فطالبتنى نفسى ان اسال الله تعالى طعاما، فقلت : و ما هذا من فعل المتوكلين و اهل الهمة ، فطالبتنى نفسى ان اسال الله تعالى اصطبارها، فلما هممت بذلك سمعت هاتفا يقول :

و حكايت است كه ابو سعيد خراز گفت : در بيابان بودم و گرسنگى شديدى به من دست داد، نفسم از من خواست كه از خداى متعال طعامى بطلبم ، گفتم : اين كار متوكلان و اهل همت نيست ، نفسم از من خواست كه از خداى متعال صبر بطلبم . چون بدين انديشه افتادم ، شنيدم هاتفى مى گفت : و او پندارد كه به ما نزديك است و حال آن كه (مى داند كه ) ما هر كه را نزد ما آيد ضايع و تباه نمى گذاريم . ابوسعيد عزم نمود كه صبر درخواست كند، گويا ما او را نمى بينيم و او نيز ما را نمى بيند.

و روى فى (( فردوس العارفين )) : ان الله تعالى لما قال لموسى عليه السلام : اذهب الى فرعون انه طغى ، ⁽³¹⁹⁾ فقال موسى عليه السلام : يا رب اهلى و غنمى . قال الله : يا موسى اذا وجدتنى فاى شى ء تصنع بغيرى ؟ يا موسى اذهب و اعتصم بى و استسلم بى و فوض الامور الى ، فانى جعلت الذئب راعيا لغنمك و الملائكة حافظين لاهلك . يا موسى ، من انجاك من المفازة حين فررت من فرعون ؟ و هو يقول فى كل ذنب : يا رب انت انت ، فقال الله تعالى يا موسى هكذا انت انت يوم القيامة بين يدى تكون ، انا السائل و انا المجيب .

و در (( فردوس العارفين )) روايت است كه : چون خداى متعال به موسى فرمود: (( برو نزد فرعون كه او طغيان كرده است )) ، موسى گفت : پروردگارا، خانواده و گوسفندانم (را چه كنم ؟) خداوند فرمود: اى موسى ، حال كه مرا يافته اى تو را با غير من چه كار؟ اى موسى ، برو و به من چنگ زن و تسليم من باش و كارها را به من واگذار، كه من گرگ را چوپان گوسفندانت و فرشتگان را حافظ خانواده ات قرار داده ام . اى موسى ، آن گاه كه از فرعون گريختى چه كسى تو را از بيابان خطرناك نجات بخشيد؟ و او همى گفت : پروردگارا تو تو، خداى متعال فرمود: اى موسى همين گونه تو تو روز قيامت در برابر من خواهى بود، و خودم هم پرسنده ام و هم پاسخگو مى باشم .

و فى (( شرح الصحيفة )) : و روى انه جاء جبرئيل الى النبى صلى الله عليه و آله ، فقال له النبى صلى الله عليه و آله : يا جبرئيل ما تفسير الاخلاص ؟ قال : المخلص الذى لايسال الناس شيئا حتى يجد، و اذا وجد فرضى ، و اذا بقى عنده شى ء فاعطاه .

و در (( شرح صحيفه )) آمده است كه : و روايت است كه جبرئيل عليه السلام نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد، پيامبر به او فرمود: اى جبرئيل ، تفسير اخلاص چيست ؟ گفت : مخلص كسى است كه از مردم چيزى نخواهد تا خودش بيابد، و چون يافت راضى باشد، و هرگاه چيزى نزد او باقى ماند آن را بخشش نمايد.

و فى النبوى صلى الله عليه و آله : ما فتح رجل على نفسه باب مسالة الا فتح الله عليه باب فقر. ⁽³²⁰⁾

و در حديث نبوى صلى الله عليه و آله است كه : هيچ مردى درى از سوال به روى خود نگشود جز اين كه خداوند درى از فقر به روى او باز نمود.

اى عزيز! اهل معرفت تفسير نموده اند قناعت را به اكتفا به موجود حقيقى . و محيى الدين گفته است كه : قناعت اكتفاست به حق تعالى در سوال و طلب ، و از غير ناطلبيدن ، و گفته است كه : مراد از اكتفا به موجود اكتفاست به حق تعالى در سوال .

و فى النبوى صلى الله عليه و آله : ان الله يستحيى من العبد ان يرفع اليه يديه فيردهما خائبين . ⁽³²¹⁾

و در حديث نبوى است كه : همانا خداوند حيا مى كند از بنده كه دو دستش ‍ را به سوى او بالا برد و آن دو را ناكام و تهى باز گرداند.

و روى : (( ان رجلا من النساك اصابته خصاصة ، فقالت امراءته : سل الناس ، فقال : استحيى ، فقالت : غط وجهك . فستر وجهه و جلس على قارعة الطريق ، فاتفق ان طرارا قطع على انسان دراهم ففقدوه ، و اتاهم الرجل الناسك فاخذ و قطعت يده . فاخذ الرجل اليد المقطوعة بيده و عاد الى منزله ، فقالت امراته ، ما هذا؟ قال : هذه يد مددتها فى السوال الى غير الله تعالى )) . و قال بعضهم :