اما اى عزيز! بدان كه صاحب بصيرت آن است كه موصوف باشد به صفت عفو كه صفت الهى است و عفو را دوست دارد، و خدا را از خود خشنود گرداند و بداند كه آن كسى كه ظلم بر او نموده حقى بر اين كس دارد براى آن كه بى تقصير، عفو صورت نبندد. و عفو وسيله رضاى خداست و اگر او تقصير نكردى او را اين وسيله دست ندادى .

و عن على عليه السلام : اءِذَا قدرت على عدوك فاجعل العفو عنه شكرا للقدرة عليه .⁽¹⁹²⁾ و العفو عن قدرة فضل من الكرم .

و از على عليه السلام روايت است كه : ((هرگاه بر دشمنت دست يافتى ، به شكراءِنَّهُ اين قدرت او را ببخش)). و بخشش با قدرت بر انتقام فضيلتى از كرامت هاى اخلاقى است .

و معنى بلندتر از اين آن كه : هر كس كه بر كسى غالب آيد به قوت الهى كه با او همراه است غالب مى شود؛ چه خلق را قوت غلبه نيست و مغلوب قوت الهى شدن هيچ عار نيست . و نيز سنة الله بر اين جارى گرديده كه چون از طرفِى نظر قهر فرمايد از طرف ديگر لطف فرمايد و آن را جبر كند، پس بايد به مقهور شدن كه صفت عبوديت و لباس مسكنت است خوشنود باشد تا لطف خاص الهى جبر آن را بفرمايد.

قَالَ النبى صلى الله عليه و آله و سلم : المومن اَلَّذِى يخالط النَّاس و يصبر على اذاهم خير من اَلَّذِى لا يخالط النَّاس و لا يصبر على اذاهم .⁽¹⁹³⁾

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: ((مومنى كه با مردم آميزش دارد و بر آزار آنان صبر مى كند از مومنى كه با مردم آميزش ندارد و بر آزار آنان صبر نمى كند بهتر است)).

و عن الصادق عليه السلام : اءنّ الله تعالى خباء ثلاثا فِى ثلاث : رضاه فِى طاعته ، فلا تحقروا منها شيئا فلعل رضاه فيه . و غضبه فِى معصيته ، فلا تحقروا منها شيئا فلعل غضبه فيه . و خباء اولياءه فِى عباده ، فلا تحقروا شيئا منهم فلعله ولى الله .⁽¹⁹⁴⁾

و امام صادق عليه السلام فرمود: خداى متعال سه چيز را در سه چيز پنهان داشته است : خوشنودى خود را در اطاعت خود، پس ‍ هيچ طاعتى را كوچك مشماريد، شايد كه خوشنودى خداوند در همان باشد.

و خشم خود را در نافرمانى خود، پس هيچ گناهى را كوچك مشمريد، شايد كه خشم خدا در همان باشد.

و اوليا و دوستان خود را در ميان بندگانش ، پس هيچ بنده اى را كوچك مشماريد، شايد كه او ولى خدا باشد.

اى عزيز! هرگاه آن نفس را ندارى كه عفو نمايى بارى دعاى بد مكن ، لان النبى صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ: من دعا على من ظلمه فقد انتصر.⁽¹⁹⁵⁾

... زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است : هر كس بر آن كه به او ستم كرده نفرين كند انتقام خود را گرفته است .

و روى اءِنَّهُ لما سقى الحسن بن على عليه السلام دخل عليه اخوه الحسين عليه السلام فقَالَ له : كيف تجدك ؟ قَالَ: سقيت السم مرارا و لا كهذه الماءبى . فقَالَ: من اسقاكه ؟ قَالَ: انا عالم بمن سقانى و من اين دهيت ، و قد وكلته الى الله ، و الله اشد نقمة منك و هو اشد باءسا و اشد تنكيلا.⁽¹⁹⁶⁾

و روايت است كه : چون به امام مجتبى عليه السلام زهر خورانده شد، برادرش امام حسين عليه السلام بر او وارد شد و گفت : حال شما چطور است ؟ فرمود: چندين بار به من زهر داده اند ولى هيچ كدام به مانند اين بار دردناك نبوده است .

امام حسين عليه السلام گفت : چه كسى به شما زهر داده است ؟

فرمود: من مى دانم چه كسى به من زهر داده و از كجا به اين مصيبت گرفتار آمده ام ، ولى او را به خدا واگذارده ام و البته خداوند از تو انتقامجوتر و سختگيرتر و كوبنده تر است .

و روى : اءن عايشة لما سرق من بيتها شى ء فدعت على السارق فزبرها النبى صلى الله عليه وآله و سلم .⁽¹⁹⁷⁾

و روايت است كه : وقتى آزخانه عايشه چيزى دزديده شد و او بر دزد نفرين كرد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم او را از اين كار نهى فرمود.⁽¹⁹⁸⁾

فصل [10]: [در فوايد كم خورى]

و از جمله وصاياى موكده قُلْتُ اكل است .

قَالَ النبى صلى الله عليه و آله و سلم : جاهدوا انفسكم بالجوع و العطش فان الاجر فِى ذلك كاجر المجاهدين فِى سبيل الله ، و اءِنَّهُ ليس من عمل احب الى الله تعالى من جوع و عطش .⁽¹⁹⁹⁾

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: با نفس خود به وسيله گرسنگى و تشنگى مبارزه كنيد، زيرا پاداش آن مانند پاداش مجاهدين در راه خدا است . و عملى نزد خداوند محبوبتر از تحمل گرسنگى و تشنگى نيست .

و قَالَ: لا يدخل ملكوت السماء [قلب] من ملاء بطنه .⁽²⁰⁰⁾

و فرمود: [دل] كسى كه شكم خود را پر كرده است به ملكوت آسمان راه نيابد.

و قَالَ: افضلَكُمْ منزلة عندالله تعالى [يَوْم الْقِيَامَةِ] اطولَكُمْ جوعا و تفكرا، و ابغضكم الى الله تعالى كل نؤ وم اكول شروب .⁽²⁰¹⁾

و فرمود: برترين درجه را نزد خداوند از شما كسى دارد كه گرسنگى و تفكر او از همه بيشتر باشد.و مبغوضترين شما نزد خداوند هر شخص پرخور و خواب است .

و قَالَ عيسى عليه السلام : جرّعوا بطونكم لعل قلوبكم ترى ربكم .⁽²⁰²⁾

و حضرت عيسى عليه السلام فرمود: شكمهاى خود را گرسنه بداريد، باشد كه دلهاى شما پروردگارتان را ببيند.

شيخ شبلى گفته است كه : هيچ روزى طعام و شراب بر نفس خود نبستم كه درى بر روى دل من از مائده علم و حكمت نگشودند و به قدر غذاى نفسانى غذاى روحانى يافتم .

از يحيى بن معاذ پرسيدند كه : از اين مجاهده بسيار كه روزها چيزى نخورى و در آتش گرسنگى تن را بگدازى فايده چيست ؟ گفت : اى عزيز! باران حكمت مى بارد و آتش جوع را مى نشاند.

به سهل گفتند كه : كسى روزى يك بار طعام مى خورد، گفت : خوردن صديقان است . گفتند: دوبار طعام مى خورد، گفت : خوردن مؤ منان است . گفتند كه : كسى سه بار طعام مى خورد، گفت : به اهلش بگوييد كه براى او آخورى بسازد.

و حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود كه : من از دنيا سه چيز اختيار كرده ام : صوم الصيف ، و اكرام الضيف ، و الضرب بالسيف .^{(203 )}

روزه در تابستان ، گرامى داشت ميهمان ، جنگيدن با شمشير.

و عن الصادق عليه السلام : اقرب ما يَكوُن العبد من الله اءِذَا خف بطنه ، و ابغض ما يَكوُن العبد الى الله اءِذَا امتلاء بطنه .⁽²⁰⁴⁾

و امام صادق عليه السلام فرمود: نزديكترين حالات بنده به خداوند وقتى است كه شمكش تهى و سبك باشد، و مبغوضترين حالات بنده نزد خداوند وقتى است كه شكمش پر باشد.

و قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم لعايشة : اياك و الاسراف ، فان اكلتين فِى يوم من السرف .⁽²⁰⁵⁾ و من اقتصر فِى اليوم على اكلة واحدة فيستحب له اءن ياكله سحرا قبل طلوع الصبح ، فيَكوُن اكله بعد التهجد، و يحصل له جوع النهار للصيام و جوع الليل للقيام .

و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به عايشه فرمود:

((از اسراف بپرهيز، زيرا دو بار خوردن در روز نوعى اسراف است)). و هر كه مى خواهد در روز به يك وعده خوارك اكتفا كند مستحب است كه وقت سحر پيش از طلوع صبح يعنى بعد از بيدارى شب و فراغ از نافله ، بخورد، كه در اين صورت گرسنگى روز براى روزه داشتن ، و گرسنگى شب براى به پا خواستن به نماز براى او حاصل مى شود.⁽²⁰⁶⁾

و روى اءن ابليس ظهر ليحيى بن زكريا عليه السلام فراءى عليه معاليق من كل شى ء، فقَالَ عليه السلام له : يا ابليس ! ما هذه المعاليق ؟ قَالَ: هذه هى الشهوات اَلَّتِى اصيب بهن قلوب بنى آدم . فقَالَ عليه السلام : هل لى فيها شى ء؟ قَالَ: نعم ، ربما اشبعت فشغلناك عن الصلاة و عن الذكر. قَالَ عليه السلام : هل غير ذلك ؟ قَالَ: لا، قَالَ عليه السلام : لله علىّ اءن لا املاء بطنى من طعام ابدا. فقَالَ ابليس : لله علىّ اءن لا انصح مسلما ابدا.⁽²⁰⁷⁾

و روايت است كه : روزى ابليس براى حضرت يحيى بن زكريا عليهماالسلام ظاهر شد، آن حضرت ديد چنگك هايى از هر چيز به او آويزان است ، فرمود: ابليس ! اين چنگك ها چيست ؟ گفت : اينها شهواتى است كه دلهاى بنى آدم با آن تسخير مى كنم . فرمود: براى من سهمى از آن ها هست ؟ گفت : آرى ، چه بسا شكمت پر شود و ما بدان وسيله تو را از نماز و ذكر باز داريم .

فرمود: غير از اين هم هست ؟ گفت : نه .

فرمود: با خدا عهد بستم كه هرگز شكم خود را از غذا پر نسازم . ابليس گفت : من هم با خدا عهد بستم كه هرگز مسلمانى را نصيحت نكنم .

قَالَ الصادق عليه السلام : قلة الاكل محمودة فِى كل حال و عند كل قوم ، لان فيه مصلحة الباطن و الظاهر، و المحمود من الماءكولات اربع : ضرورى و غذاء و فتوح و قوت .

فالاكل ضرورى للاصفياء، و الغذاء لقوام الاتقياء، و الفتوح للمتوكلين ، و القوت للمومنين ، و ليس شى ء اضر على قلوب المؤ منين من كثرة الاكل ، و هى مورثة شيئين : قوة القلب و هيجان الشهوة ، و الجوع ادام المؤ منين ، و غذاء للروح ، و طعام للقلب ، و صحة للبدن .⁽²⁰⁸⁾

امام صادق عليه السلام فرمود: كم خورى در همه حال و نزد همه كس پسنديده است ، زيرا صلاح باطن و ظاهر در آن نهفته است .

و خوراكى هاى پسنديده چهار قسم است : ضرورى و لازم ، غذا، فتوح ، قوت .

اما خوراك ضرورى ويژه اصفياء و برگزيدگان ، و قوت براى مؤ منان است . و هيچ چيز براى دلهاى مؤ منان از پرخورى زيانبخش تر نيست ، و آن مورث دو چيز است : سخت دلى و تحريك شهوت . و گرسنگى خورش مؤ منان و غذاى روح و طعام قلب و سلامت بدن است .

و قَالَ رَسول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم : ما ملاء ابن آدم وعاء اشرّ من بطنه .⁽²⁰⁹⁾

و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: فرزند آدم ظرفِى را بدتر از شكم خود پر نساخته است .

و قَالَ داود عليه السلام : ترك لقمة مع الضرورة احب الى الله تعالى من قيام عشرين ليلة .⁽²¹⁰⁾

و داود عليه السلام فرمود: ترك يك لقمه ضرورى و لازم ، نزد خداوند از برخاستن بيست شب براى عبادت محبوبتر است .

و قَالَ عيسى بن مريم عليه السلام : ما مرض قلب اشد من القسوة ، و ما اعتلت نفس باصعب من بغض الجوع ، و هما زماما الطرد و الخذلان .^{(211 )}

و عيسى بن مريم عليهماالسلام فرمود: هيچ دلى ، به مرضى سخت تر از قساوت و سنگ دلى دچار نگشته ، و هيچ نفسى به مرضى مشكل تر از دشمن داشتن گرسنگى مبتلا نشده است ؛ و اين دو زمام مطرود شدن و خوار گشتن (در پيشگاه الهى) است .

اى عزيز! روزه را در قطع تعلقات بشرى و خمود⁽²¹²⁾ صفات حيوانى خاصيتى عظيم است كه : الصوم لى و انا اجزى به .⁽²¹³⁾ بناء على المجهول .

(خداوند فرموده است): ((روزه مال من است و خودم پاداش ‍ آنم)) و اجزى بايد به صيغه مجهول خوانده شود (همانگونه كه ترجمه شد).

قيل : صفات الاولياء الكاملين ثلاث : الصمت و حفظ اللسان اَلَّذِى هو باب النجاة . و ثانيها الجوع و هو مفتاح الخيرات . و ثالثها: اتعاب النفس فِى العبادات صائم النهار و قائم الليل .

گفته شده : صفات اولياى كامل سه چيز است : خموشى و نگاهدارى زبان كه باب نجات است .

دوم : گرسنگى كه كليد خوبيهاست .

سوم : به تعب افكندن نفس در عبادت به طورى كه روزه ها روزه و شبها به نماز مشغول باشد.

قيل : ثلاث يقسين القلب : كثرة الاكل ، و كثرة النوم ، و كثرة الكلام .

گفته شده : سه چيز موجب سنگدلى گردد: پرخورى ، پرخوابى ، پرگويى .

قَالَ الانطاكى : دواء القلب خمسة : مجالسة الصالحين ، و قراءة القرآن ، و خلوّ البطن ، و قيام الليل ، و التضرع عند الصبح .

انطاكى گويد: داروى قلب پنج چيز است : همنشينى با شايستگان ، خواندن قرآن ، تهى داشتن شكم ، شب خيزى براى نماز، زارى به پيشگاه پروردگار به هنگام صبح .

قَالَ رسول اللهص سلم : اءنّ الشيطان ليجزى من ابن آدم مجرى الدم ، فضيقوا مجاريه بالجوع .⁽²¹⁴⁾.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: شيطان مانند خون در فرزند آدم جريان دارد، پس مجارى و راه هاى آن را با گرسنگى كشيدن ببنديد.

و قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم لعايشة : داومى قرع باب اَلْجَنَّة ، فقَالَت : بماذا؟ قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم : بالجوع .⁽²¹⁵⁾ فكان الصوم على الخصوص اشد قمعا للشيطان و اسد لمسالكه و تضيق مجاريه .

و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به عايشه فرمود: ((پيوسته درب بهشت را بكوب . گفت : با چه چيز؟ فرمود: با گرسنگى)).

پس روزه به خصوص بيشتر از همه چيز شيطان را قلع و قمع مى كند، و بيشتر موجب بسته شدن و تنگ گشتن راه ها و مجارى اوست .

و سئل حكيم : بماءِذَا يدرك الحكمة ؟ قَالَ: بقلة الاكل . و سئل عابد: ماوجه العبد؟ قَالَ: قلة الاكل . و سئل زاهد: بما ذا ينال الزهد؟ قَالَ: بقلة الاكل . و سئل عالم : بماءِذَا يدرك العلم ؟ قَالَ: بقلة الاكل . و سئل بعض الملوك . بما ذا ينال الملك الادب ؟ قَالَ: بقلة الاكل . و سئل بعض الاطباء: بما ذا تنال الصحة ؟ قَالَ: بقلة الاكل . و ساءل رجل ابن سيرين فقَالَ: علمنى العبادة ، فقَالَ له : كيف تاكل ؟ قَالَ: آكل حتّى اشبع ، قَالَ: هَذَا عادة الدواب ، يجب عليك اءن تتعلم ادب الاكل ثم العبادة .

از حكيمى پرسيدند: حكمت با چه چيز به دست مى آيد؟ گفت : با كم خورى . از عابدى پرسيدند: صورت عبادت چيست ؟ گفت : كم خورى . از زاهدى پرسيدند: زهد به چه سبب به دست آيد؟ گفت : با كم خورى . از عالمى پرسيدند: علم از چه راه تحصيل شود؟ گفت : با كم خورى . از پادشاهى پرسيدند: پادشاه ادب را با چه به دست مى آورد؟ گفت : با كم خورى . از پزشكى پرسيدند: سلامتى از چه راه به دست آيد؟ گفت : با كم خورى . مردى از ابن سيرين درخواست نمود و گفت : مرا عبادت بياموز. گفت : خوراكت چگونه است ؟ گفت : آن قدر مى خورم تا سير شوم . گفت : اين عادت چهارپايان است ، بر تو واجب است كه روش ‍ خوردن آموزى سپس آداب عبادت .

واعلم اءن هذه العبادة و اءنْ كانت عدمية الا اءنها ليست عدما صرفا بل عدم ملكة ، تحركه الطبيعة تحريكا شديدا بينه و بين صاحبه و اءِنَّهُ يحمله على جملة من الامر ليس عدما فيذكر سبب ما ينويه من ذلك و هو التقرب الى الله تعالى كما هو غاية السر العام للعبادات .

و بدان كه : اين عبادت ((تحمل گرسنگى)) هر چند امرى عدمى است ولى عدمى صرف نيست بلكه عدم ملكه است ، كه طبيعت آدمى ميان آن و صاحبش تحريكى ايجاد نموده و او را متوجه مى سازد كه فِى الجمله بر امرى قرار دارد كه عدمى و غير جدى نيست ، پس سبب آن چه را كه از اين كار در نظر دارد ياد مى كند و آن نزديكى جستن به خداى متعال است ، چنان كه هدف و فلسفه كلى عبادت همين است .

و اعلم اءن شهوة الفرج سلطت على الادمى لقائدتين : احداهما: اءن يدرك هذه المدة فيقيس عليها لذة الآخرة . والثانية : بقاء النسل . و المذموم افراطها الى حد تصير همته التمتع . و علاج ذلك بالجوع اوالنكاح الا اءن النكاح لا يليق بحال المريدين ، لانه يقطعهم عن السلوك و اليه الاشارة يَقوُل سليمان الدارانى ((كل ما يشغلك عن الله تعالى من اهل و مال فهو عليك)). و قَوْله : ((من تزوج فقد ركن الى الدنيا)). و قَوْله : ((ما رايت مريدا تزوج فثبت على ما كان)). و لكن هيهنا نكتة دقيقة يشير اليها هَذَا البيت :

و بدان كه : غريزه جنسى به جهت دو فائده بر آدمى تسلط داده شده است :

يكى آن كه : اين لذت را درك كند تا بتواند لذت آخرت را با آن مقايسه نموده و به آن پى ببرد.

و دوم : به جهت بقاى نسل . و آن چه در مورد اين غريزه نكوهش ‍ شده زياده روى در آن است تا حدى كه همه همتش مصروف به كاميابى شود.

و علاج آن به گرسنگى يا ازدواج است جز اين كه نكاح شايسته حال مريدان نيست زيرا از سلوك بازشان مى دارد. و سخن سليمانى دارانى به همين اشاره دارد كه گويد: ((هر چه از زن و فرزند و مال تو را از خداوند باز دارد وجودشان به زيان توست)). و گويد: ((هر كس ازدواج كند به دنيا دل بسته است)). و گويد: ((مريدى را نديدم كه ازدواج كند و بر گذشته خود ثابت مانده باشد)).⁽²¹⁶⁾

ولى در اينجا نكته دقيقى است كه اين بيت به آن اشاره دارد:

و اين در وقتى ميسر است كه اين كس از صورت ، گذشته به حقيقت پيوسته باشد و از ظاهر به باطن آرميده ظاهر غذا مكمل ظاهر او باشد و باطن غذا مكمل باطن او. و چون بعضى از اسماء الهى مى باشد كه مناسب مرتبه صمديت است و نصيب كامل از آن ها بى ترك اكل و شرب ميسر نيست ، پس گاهى در ايجاب غذا تكميل است و گاهى در ترك آن .

فصل [11]: [در سكوت و خاموشى]

و از جمله وصايا سكوت است كه به جز از ذكر حق تعالى زبان را نجنباند و حديث من صمت نجا⁽²¹⁷⁾ را بخواند.

قيل : كثرة الكلام يرد القلب عن الصفاوة . و قيل لواحد: ما لك لا تتكلم ؟ قَالَ: لان قلبى يتكلم . قيل : مع من يتكلم ؟ قَالَ: مع مقلب القلوب .

گفته شده : پرحرفى ، دل را از صفا باز گرداند. به شخصى گفتند: تو را چه شده است كه سخن نميگويى ؟

گفت : زيرا دلم سخن مى گويد. گفته شد: با كه در سخنى ؟ گفت : با مقلب القلوب (خدايى كه گردش و تحول آن ها به دست اوست).

دل محب هميشه در سخن است ، و شوق او مقيم و پايدار. و هر كه شوقش به من تازه است ، شوق من به وى قديمى و ديرپاست . و اگر از ديدار دوست دردمندم ، پس چه درد پست و بى ارزشى است ! و اگر جرم من ميل ديدار توست ، اين جرم و گناهم بسيار بزرگ است . و اگر شايسته ديدار او نيستم ، پس در آن جا (قيامت) جايگاهم حتما دوزخ بوده ، و خوراكم ضريع (علفِى بدبو) و آتش ‍ زبِاءَنَّهُ دار، و شرابم آب جوشان جهنم خواهد بود.

قَالَ بعض الحكماء: من علم اءن لسانِهِ جارحة من جوارحه اقل من اعمالها و استقبح من ادامة تحريكها كما يستقبح اءن يحرك راسه او منكبه دائما.

يكى از حكما گفته : هر كس بداند كه زبانش يكى از اعضا و جوارح اوست از كار آن مى كاهد و ادامه حركت آن را زشت مى شمارد، چنان كه حركت دادن دائمى سر و شانه هاى خود را زشت مى داند.

و فِى ((العيون)) عن الرضا عليه السلام : من علامات الفقه : الحلم و العلم و الصمت ، اءنّ الصمت باب من ابواب الحكمة ، اءنّ الصمت يكسب المحبة ، اءِنَّهُ دليل على كل خير.⁽²¹⁸⁾

در ((عيون)) از حضرت رضا عليه السلام روايت كرده است كه : از نشانه هاى فقه و دانايى : بردبارى و علم و سكوت است . سكوت يكى از درهاى حكمت است ، سكوت محبت آورد، سكوت رهنماى هر خيرى است .

و فيه عن الرضا عليه السلام قَالَ: قَالَ رَسول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم : يا على محبوك معروفون فِى السماء السابعة و الارض السابعة السفلى و ما بين ذلك ؛ هم اهل الدين و الورع و السَّمت الحسن و التواضع لله عز و جل ، خاشعة ابصارهم وجلة قلوبهم لذكر الله عز و جل .⁽²¹⁹⁾

و در همان كتاب از آن حضرت ، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت كرده است كه : اى على دوستان تو در آسمان هفتم و زمين هفتم زيرين و در ميان آسمان و زمين معروف و شناخته شده اند. آنان اهل دين و پرهيز و خوشرويى و تواضع در برابر خداى با عزت و جلالند، چشمهاشان به زير، و دلهاشان از ياد خداى عز و جل بيمناك است .

و فِى ((العيون)) عن الرضا عليه السلام يَقوُل : كان العبد من بنى اسرائيل لا يتعبد حتّى يصمت عشرين سنة .⁽²²⁰⁾

و در همان كتاب است كه حضرت رضا عليه السلام فرمود: در بنى اسرائيل شخص عابد به عبادت (هاى مستحب) نمى پرداخت تا اين كه نخست بيست سال سكوت اختيار مى كرد.

و فِى ((اثنا عشريه)) قَالَ النبى صلى الله عليه و آله و سلم : كلام ابن آدم كله عليه لا اله الا امرا بالمعروف او نهيا عن المنكر او ذكر الله تعالى .⁽²²¹⁾ و من هنا قَالَ المعروف الكرخى : كلام العبد فيما لا يعنيه خذلان من الله ؛ و من كثر كلامه كثر سقطه .

و در ((اثناعشريه)) رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: ((تمام سخنان فرزند آدم بر ضرر اوست جز سخنى كه در زمينه امر به معروف يا نهى از منكر يا ذكر خداى متعال گفته باشد.))

و از همين رو معروف كرخى گفت : سخن بيجا و بى فايده بنده نشانه اين است كه خدا او را رها ساخته است ؛ و هر كه سخنش ‍ زياد باشد لغزشش فراوان گردد.

و اين خاموشى اگر چه مشكل است ، چه كلام را شهوتى است چون شهوت طعام و غيره ، و لكن قيل لعارف : متى اتكلم ؟ قَالَ: اءِذَا احببت اءن تسكت ، قَالَ: متى اسكت ؟ قَالَ: اءِذَا احببت اءن تتكلم .

... و به عارفِى گفته شد: چه وقت سخن گويم ؟ گفت : آن گاه كه دوست دارى ساكت باشى . گفت : كى سكوت كنم ؟ گفت : آن گاه كه دوست دارى سخن گويى .

و فِى المكاتيب و ثانيا اعلام مى رود كه صمت معد القاء حكمت و فاتح باب فكرت است . اگر مذاكره حكمت بر وجهى كه خالى از بحث و مخالفت باشد اتفاق افتد با تذكار احوال اولياء الله و امثال اين سخنان ، فبها و نعمت ،⁽²²²⁾ و اگر جهت ضروريات دنيويه قدرى سخن لازم گردد خالى از تطويل و ترجيع ،⁽²²³⁾ اميد كه مكفور⁽²²⁴⁾ و مغفور باشد، ما عداى اين دو نوع ، سخن نگفتن و به جاى آن سكوت و صموت كه فاتح باب حكمت و فكرت و عبرت است گزيدن اولى است . مجلس اخوان بايد شبيه مجلس ‍ اهل جنت باشد كه : لا يسمعون فيها لغوا و لا تاثيما الا قيلا سلاما سلاما.⁽²²⁵⁾

و در آن (بهشت) هيچ سخن لغو و بزهى نشنوند، مگر سلام و تحيت .

و فِى النبوى صلى الله عليه و آله و سلم : من سره اءن يسلم فليلزم الصمت .⁽²²⁶⁾

و در حديث نبوى صلى الله عليه و آله و سلم است ؛ هر كه شادمان است كه در سلامت باشد، بايد ملازم سكوت گردد.

و عن اميرالمؤ منين عليه السلام : لسان العاقل وراء قلبه ، و لسان الاحمق وراء قلبه .⁽²²⁷⁾

و اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: زبان عاقل پشت قلب اوست ، و زبان نادان جلو قلبش است .

بيان : وراء الاول بمعنى الخلف ، و الثانى بمعنى قدام و امام ، و الكلمة من الاضداد، هكذا قيل ، فتامل .

((وراء)) اول به معنى پشت ، و ((وراء)) دوم به معنى جلو و پيش ‍ است ، و گفته اند كه اين كلمه از اضداد است كه معانى ضد يكديگر دارند. دقت شود.

و قَالَ ابوذر رحمة الله : اءنّ هَذَا اللسان مفتاح كل خير و شر، فاختم على لساءِنَّكَ كما تختم على ذهبك و فضتك .⁽²²⁸⁾

و ابوذر (ره) فرموده : اين زبان كليد هر خير و شرى است ، پس بر زبانت مهر بزن چنان كه بر سيم و زرت مهر مى نهى .