1- شرح حال آن بزرگوار در اين كتاب ها آمده است : روضات الجنات ، فوائد الرضويه ، بستان السياحة ، رياض السياحة ، ذريعه ، طبقات الاعلام ، قرن 13، رياض العارفين ، طرائق الحقايق ، هدية العارفين ، ريحانة الادب ، مكارم الاثار، شهداء الفضيله ، شرح حال استاد كل وحيد بهبهانى .
2- كه عبارت است از:
1 - تهذيب اخلاق ظاهر 2 - پيرايش نفس از رذايل 3 - آرايش درون به فضائل 4 - نتيجه اى كه از اين ها بهره نفس مى گردد. (اقتباس از اواخر جلد سوم همين كتاب).
3- غافر، 60: ((مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم)).
4- بقره : 40: ((به عهدى كه با من بسته ايد وفا كنيد تا به عهدى كه با شما بسته ام وفا كنم .))
5- بقره ، 152.
6- بقره ، 40.
7- ((امالى طوسى)) ج 2، ص 149، از وصاياى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به ابى ذر.
8- مجازات يك چيز با مثل آن ، مثل : خدا را در نظر دار، تا خدا تو را در نظر دارد.
و جناس مزدوج آن است كه دو كلمه هم خانواده در يك جمله كنار هم قرار گيرند مثل من طلب شيئا وجدّ وجد، و مانند جمله فوق كه دو كلمه حفظ كنار هم قرار گرفته اند.
9- ((مصباح الشريعه)) باب دعا،ص 129.
10- يس ، 82.
11- قمر، 55.
12- دام پزشك .
13- ((تفسير در المنثور)) ج 6، صفحه 153.
14- ((بحارالانوار، ج 93،ص 223، به نقل از ((مهج الدعوات))، ابن طاووس .
15- ((عدة الداعى))، ابن فهد حلى ،ص 262، ((توحيد)) صدوق ،ص 89.
16- منتهيات - خ ل . اين نام در نسخه ها خوانا نيست و كتاب را نيافتم .
17- ((تفسير در المنثور)) ج 1،ص 325، با اندكى اختلاف در لفظ.
18- اقتباس از آيه 22، سوره رعد.
19- ((فردوس العارفين)) مخطوط.
20- دعاى مشهور كميل .
21- ((توحيد)) صدوق ،ص 289.
22- ((امالى يا مجالس)) صدوق ، مجلس 78،ص 463 - 465.
23- غافلگير كردن . يعنى گاهى مى شود كه بنده گناه مى كند و خداوند در عوض به او نعمت مى بخشد و دعايش را مستجاب مى كند؛ و بنده بدين وسيله فريب خورده و از كردار خويش غافل شده و بيشتر به گناه تشويق مى شود، و چون غرق گناه گشت يكباره خشم خداوند او را دريابد و به كيفرش ‍ برساند.
24- ((بحارالانوار)) ج 93،ص 374. و مضمون اين حديث را به نظم آورده اند كه :

دنيات نداده ام نه از خوارى توست		كونين فداى يك نفس زارى توست
هر چند دعا كنى اجابت نكنم		زيرا كه مرا محبت زارى توست

25- ((تفسير الدرالمنثور)) ج 3،ص 12. و آيه 44 در سوره انعام .
26- ((روح الاحباب)) مخطوط.
27- ((شهاب الاخبار)) ص 12.
28- ((اصول كافى)) ج 2،ص 466. و در آن بمسالة است .
29- مراد از انحاء مختلف حركت دست در دعاء، در چند سطر بعد خواهد آمد.
30- ((دعوات راوندى)) فصل 1،ص 20. ((جامع الصغير))، ج 2،ص 136.
31- ((بحارالانوار)) ج 93،ص 365. ((سنن ابن ماجه)) ج 2،ص 1271، كتاب الدعاء.
32- ((اصول كافى)) ج 2،ص 480، با اندكى تفاوت در بعضى از الفاظ.
33- ذاريات ، 56
34- اطباق الذهب - ظ
35- اقتباس از آيه 14، سوره فرقان .
36- فتح آيه 12.
37- اقتباس از آيه 55 و 205 سوره : اعراف .
38- ((دعوات راوندى)) فصل 2،ص 36. ((شهاب الاخبار)) ص 44.
39- ((بحار)) ج 93،ص 361، به نقل از ابن سينا با اندكى تصرف در عبارات .
40- ظاهرا مراد، ذات بارى تعالى يا عقل اول است .
41- ((بحارالانوار))، ج 2،ص 68 و 78 با اندكى اختلاف .
42- هر كس از علمى پرسش شود و كتمان نمايد، روز قيامت لگامى از آتش بر دهان وى زده مى شود. ((اثنا عشريه))ص 11، ((سنن ابن ماجه)) ج 1،ص 97.
43- بقره 27: ((آنان كه پيمان خدا را مى شكنند...)).
44- هر كسى چيزى را دوست بدارد از آن بسيار ياد كند. (جامع الصغير 2 / 161).
45- ((تحصين)) ابن فهد حلى ،ص 14 با اختصار.
46- هود، 120: ((و همه اين داستان ها از اخبار پيامبران را براى تو بازگو مى كنيم آن چه را كه دل تو را بدان وسيله محكم و استوار سازيم)).
47- ((محجة البيضاء))، ج 1،ص 133.
48- نظير آن در (( نهج البلاغه)) خطبه 173.
49- اين ابيات از ابوالاسود دئلى است ، به آداب النفس ج 2،ص 52 مراجعه شود.
50- ((اصول كافى)) ج 2،ص 643. ((نهج البلاغه)) حكمت 142.
51- ((عوالى اللئالى)) ج 1،ص 291.
52- ((مصباح الشريعه))ص 308، باب 55.
53- ((فردوس العارفين)) مخطوط.
54- ((نهج البلاغه)) حكمت 12.
55- زخرف ، 67: دوستان در آن روز (قيامت) با يكديگر دشمن اند مگر پرهيزگاران .
56- ((ارشاد القلوب)) ديلمى ، باب آخر، ضمن حديث معراج .
57- نمل ، 21.
58- ((جامع الصغير)) ج 2،ص 64، عليكم بالصدق ...
59- ((اثناعشريه)) 38
60- ((محجة البيضاء)) ج 3،ص 289، و آيه در سوره شعراء، 100 - 101.
61- مومنون ، 101.
62- (( نهج البلاغه)) حكمت 65 و 211
63- (( نهج البلاغه)) حكمت 65 و 211
64- (( نهج البلاغه))، نامه 31.
65- ((كافى)) ج 2،ص 639. ((مجالس))م 95،ص 597، و لفظ مطابق نقل صدوق است .
66- ((نهج البلاغه)) حكمت 479 و 480
67- ((نهج البلاغه)) حكمت 479 و 480
68- ((مجالس صدوق))م 95،ص 598.
69- همان
70- ((آداب النفس)) ج 1،ص 85، با اندكى اختلاف .
71- ((كافى)) ج 2،ص 361.
72- همان
73- ((روح الاحباب)) مخطوط.
74- ((بحارالانوار)) ج 36،ص 255: و على دو پدر اين امتيم .
75- همان
76- ((آداب النفس)) ج 1،ص 86: اكثروا.... ربكم ...
77- ((محجة البيضاء)) ج 4،ص)): و امسك عليك لساءِنَّكَ.
78- ((كافى)) ج 1،ص 17
79- همان
80- ((محجة البيضاء))، ج 4،ص 5: اقلل معارفك .
81- در نسخه ها: البلغة .
82- يونس : 62
83- ((خصال))ص 217.
84- (( نهج البلاغه))، آخر خطبه 174.
85- نظير آن در ((بحار)) ج 71،ص 336
86- ق ، 16
87- حالت گرفتگى روح عارف .
88- در ((مصدر)) به جاى ((سهل بن عنيف)) ((عمر)) آمده است و همين صحيح است .
زيرا سهل بن حنيف از شيعيان خاص اميرالمومنين عليه السلام است و در شرح احوال او نوشته اند كه على عليه السلام پس از مرگ او بر جنازه اش بيست و پنج بار تكبير گفتند، يعنى پنج مرتبه نماز بر جنازه او گذاردند.
89- ((جامع الاخبار))،ص 39، باب 17.
90- به پاورقى (1) صفحه گذشته مراجعه شود.
91- تا اينجا: ((صفات الشيعه)) صدوق ،ح 23، ((كافى))، ج 2،ص 237.
92- همان
93- همان
94- ((بحارالانوار)) ج 68،ص 156، به نقل از ((تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام))ص ‍ 123
95- مصدر سابق ،ص 156 - 157.
96- ((بحار)): فسلموا عليه فلم يرد عليهم ...
97- شورى ، 30.
98- مصدر سابق ،ص 158 - 159: رفع معرات .
99- يس ، 20.
100- همان كتاب و همان صفحه .
101- فتح ، 2.
102- ((تاويل الايات))، ج 2،ص 593.
103- مصدر سابق ،ص 593.
104- ب و ج و مصدر: لا، الفاسق الفاجر: الكافر الجاحد لنا و لاوليائنا...
105- نسخه ها: ((لا خوف عليهم و لا هم يحزنون)).
106- مصدر سابق ،ص 594.
107- ((اسرار الامامه)) مخطوط.
108- ((اسرار الامامه)) مخطوط.
109- ((قرب الاسناد))ص 38.
110- ((روضه كافى))ص 242،ح 336.
111- نحل ، 106.
112- آل عمران ، 28.
113- جن ، 26 - 27.
114- ((خصال)) صدوق ،ص 82. ((كافى)) ج 2،ص 241.
115- ((نهج البلاغه)) خطبه 57.
116- ((نهج البلاغه)) خطبه 57.
117- ((شرح نهج البلاغه)) ابن ميثم ، ج 2،ص 150.
118- ((تفسير العسكرى عليه السلام))ص 127.
119- تفسير العسكرى عليه السلام))ص 127.
120- ((تفسير العسكرى عليه السلام))،ص 127.
121- ((تفسير العسكرى عليه السلام))،ص 127.
122- ((تفسير العسكرى عليه السلام))،ص 127.
123- ((تفسير العسكرى عليه السلام))،ص 127.
124- طه ، 43 - 44.
125- فصلت ، 34 - 35.
126- ((معانى الاخبار))،ص 386، باب نوادر المعانى ،ح 20.
127- ((روضه كافى)) صفحه 42، ح 8.
128- انا - ظ.
129- انا - ظ.
130- ق ، 29.
131- ((اسرار الامامة)) مخطوط. ((كمال الدين))ص 258 - 259
132- ((جامع الاخبار)) فصل 63،ص 125.
133- ((شهاب الاخبار))ص 311. ((اثنا عشريه))ص 14.
134- ((جامع الاخبار)) فصل 63،ص 125. و آيه 39 در سوره رعد.
135- ((اثناعشريه))ص 38.
136- لقمان ، 14: ((مرا و پدر و مادر خود را سپاس گزار، بازگشت به سوى من است .))
137- اسراء ، 34: ((و بال فروتنى و كرنش را براى آنان فرود آر)).
138- ((وسائل)) ج 3،ص 42.
139- ((وسائل)) ج 4،ص 1069 با اندكى اختلاف .
140- ((بحار)) ج 65،ص 8.
141- همان
142- كذا، و الصواب : ((ليقم)) و هكذا فيما ياتى .
143- همان
144- صيحه
145- ثقَالَت .
146- منسوب به ابى سعيد خراز است : ((حسنات نيكان گناه مقربان است)).
147- اسراء، 79: ((و پاره اى از شب براى نافله بيدار باش ، باشد كه پروردگارت تو را به مقام پسنديده برانگيزاند)).
148- بيدارى شب .
149- ((اثنا عشريه))ص 37.
150- ((من لا يحضره الفقيه)) ج 1،ص 217.
151- نظير آن در ((خصال))،ص 47.
152- ((جامع الاخبار)) فصل 36،ص 93.
153- در مودر حديث فوق چند مطلب را بايد توجه داشت :
1 - اين حديث معلوم نيست كه در مورد تارك نماز جماعت باشد بلكه ممكن است عموميت داشته باشد و درباره ترك جماعت مسلمين و كناره گيرى از آنان باشد و در مجموعه هاى روايى از قبيل ((بحار)) و ((وسائل)) آن را در باب نماز جماعت نياورده اند.
2 - اين حديث در ((جامع الاخبار)) مرسلا نقل شده و در ساير كتب روايى تا آن جا كه تتبع كردم آن را نيافتم .
3 - در صورت صحت صدور، بناى اين گونه روايات بر مبالغه و بيان اهميت فوق العاده مساءله است نه كوچك كردن گناهان ديگر كه با آن مقايسه شده اند و شدت كيفر هر كدام از آن ها سر جاى خود محفوظ است .
4 - شكى نيست كه بزرگى و كوچكى كيفر گناهان بر حسب آثار فردى و اجتماعى آن هاست و مسلم است كه ترك جماعت مسلمين بدون ضرورت دينى آثار سوء اجتماعى بسيارى دارد كه قابل اغماض ‍ نيست .
5 - اهميت فوق در صورتى است كه شرايط پيوست به جماعت محرز باشد و گرنه روايات ديگرى هست كه در صورت عدم احراز شرايط، ترغيب به انزوا و كناره گيرى فرموده است .
154- ((روضه كافى))ص 349.
155- زج - به ضم زاء -: تكه آهنى است كه بر سر (ته - ظ) نيزه است .
156- ((وسائل)) ج 5،ص 379 - 380؛ ((مومن به تنهايى يك جماعت است)).
157- ((عين الحياة)) مجلسى ،ص 36.
158- ((جامع الاخبار)) فصل 110،ص 173.
159- ((عيون اخبار الرضا)) ج 1،ص 313، باب 28.
160- مصدر سابق ، ج 2،ص 24، باب 21.
161- همان
162- اخبارى كه در فرو ريختن كنگره هاى كاخ انوشيروان را به هنگام تولد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گزارش مى دهد عدم عدالت او را نشان مى دهد.
163- ((جامع الاخبار)) فصل 116،ص 118.
164- ((وسائل الشيعه))، ج 12،ص 131.
165- ((امالى طوسى)) ج 2،ص 19.
166- ((عيون اخبار الرضا)) ج 2،ص 33، باب 31.
167- ((عيون اخبار الرضا))، ج 2،ص 33، باب 31.
168- ((عوالى اللئالى))، ج 1،ص 283 و 361.
169- ((عوالى اللئالى))، ج 1،ص 283 و 361.
170- ((جامع الاخبار)) فصل 105،ص 169.
171- ((جواهر السنية))ص 63، ((علل الشرايع)) باب نوادر علل ،ص 600.
172- ((عقاب الاعمال))ص 327.
173- ((عيون اخبار الرضا)) ج 2،ص 43، باب 31.
174- ((اسرار الامامة)) مخطوط، ((شهاب الاخبار))ص 221.
175- مركب .
176- عمو و سرپرست حضرت ابراهيم عليه السلام .
177- (( نهج البلاغه)) حكمت 257.
178- ((عيون اخبار الرضا)) ج 2،ص 35، باب 31.
179- شرح كلمه نهم از شرح ابن ميثم بر صد كلمه انتخاب جاحظ.
180- ((جامع الصغير)) ج 1،ص 38.
181- قلم ، 19 - 20.
182- ((بحار)) ج 93،ص 356، ((جامع الصغير))، ج 2،ص 15.
183- ((بحار)) ج 93،ص 359.
184- ((روح الاحباب)) مخطوط.
185- (( نهج البلاغه)) خطبه 165.
186- ((مسند احمد)) ج 2،ص 507.
187- (( نهج البلاغه)) خطبه 165.
188- ((شرح نهج البلاغه)) ابن ميثم ، ج 3،ص 319.
189- هيئت ، شكل .
190- خياط، جامه دوز.
191- ((جامع الصغير)) ج 2،ص 96: ((هرگونه عمل كنى همانگونه جزا بينى)).
192- (( نهج البلاغه)) حكمت 10.
193- (( محجة البيضاء))، ج 4،ص 10.
194- ((محجة البيضا ء)) ج 7،ص 89.
195- ((جامع الصغير)) جلد 2،ص 171.
196- نظير آن در ((بحار)) ج 44،ص 138 و 148.
197- همان
198- پوشيده نيست كه اينگونه اخبار و بيانات مربوط به حقوق شخصى است نه حقوق اجتماعى ، و معصومين عليهم السلام در حقوق اجتماعى بسيار سختگير بوده و ذره اى انعطاف و گذشت از خود نشان نمى داده اند، و داستان دزدى كردن زنى از اشراف قريش و تصميم پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بر بريدن دست او و عدم پذيرش شفاعت ديگران را در حق او معروف است .
199- ((محجة البيضاء)) ج 5، ص 146.
200- ((محجة البيضاء))، ج 5،ص 146.
201- ((محجة البيضاء))، ج 5،ص 146.
202- نظير آن در ((محجة)) ج 5،ص 148.
203- ((اثناعشريه))ص 91، از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم .
204- ((كافى)) ج 6،ص 269.
205- ((محجة البيضاء)) ج 5،ص 166.
206- اين دستورالعمل ابوحامد غزالى در ((احياء العلوم)) است ، ولى در تعاليم اهل بيت عليهم السلام دستور اكيد رسيده كه شام سر شب بهتر است ترك نشود كه قوام بدن به آن است ، و روايات آن را مرحوم فيض در ((محجة البيضاء)) در همان باب آورده است .
207- نظير آن در ((بحار)) ج 14،ص 173. ((جامع الخبار)) فصل آخر.
208- ((مصباح الشريعة)) باب 41،ص 237 - 240 با اندكى اختلاف .
209- ((مصباح الشريعة)) باب 41،ص 237 - 240 با اندكى اختلاف .
210- ((مصباح الشريعة)) باب 41،ص 237 - 240.
211- ((مصباح الشريعة)) باب 41،ص 237 - 240 با اندكى اختلاف .
212- آرامش و فروكش كردن .
213- ((من لا يحضره الفقيه)) ج 2،ص 75. ((مسند احمد)) ج 2،ص 457.
214- ((سنن دارمى)) ج 2،ص 320
215- نظير آن در ((المحجة)) ج 5،ص 149.
216- اين گونه سخنان و تعاليم مصداق كامل افراط و تفريط در مسائل الهى و اخلاقى است ، و عرفاى صوفيه از عام از اين شطحيات فراوان دارند، و همه آن ها ثمره دورى از خاندان وحى و نبوت است .
دستوراتى كه در شرع مبين راجع به اكل و شرب و نكاح و غيره وارد شده همه بر اساس توجه به تمام جوانب وجود انسانى است نه يك جنبه خاص او. لذا حذف پاره اى از آن ها مهمل گذاردن بخش ‍ عظيمى از استعدادهاى انسان و ايجاد مانع در طريق رشد و تعالى اوست . مگر اين كه گفته شود اين دستورالعمل مقطعى است و مربوط به زمان محدودى از دوران سلوك مى باشد.
217- ((سنن دارمى)) ج 2،ص 299: ((هركه سكوت كرد نجات يافت .))
218- ((عيون اخبار الرضا)) ج 1،ص 258، باب 25.
219- مصدر سابق ، ج 1،ص 261. و در متن الصمت الحسن آمده كه غلط است ، و لذا اين حديث شريف مناسب اين باب نيست .
220- مصدر سابق ، ج 2،ص 12، باب 30، و در مصدر و نيز در ((كافى)) جلد 2،ص 116: عشر سنين (ده سال) است .
221- ((اثنا عشريه)) باب اول ،ص 10.
222- چه به جا و خوب است !
223- تكرار.
224- ناديده انگاشته شده .
225- واقعه ، 25 - 26.
226- ((محجة البيضاء)) ج 5،ص 193.
227- (( نهج البلاغه))، خطبه 174، ((محجة)) ج 5،ص 195، هر دو با اندكى اختلاف .پ
228- ((كافى))، ج 2،ص 114، و حديث دوم بااندكى اختلاف .
229- ((كافى))، ج 2،ص 114، و حديث دوم بااندكى اختلاف .
230- (( نهج البلاغه)) حكمت 60 و 71 و 349.
231- (( نهج البلاغه)) حكمت 60 و 71 و 349.
232- (( نهج البلاغه)) حكمت 60 و 71 و 349.
233- ((مجالس)) صدوق ، مجلس 50،ص 269.
234- ((امالى طوسى)) ج 2،ص 149. ((محجة البيضاء)) ج 6،ص 221.
235- ((جامع الاخبار)) باب 53،ص 109 - 110.
236- ((جامع الاخبار)) باب 53،ص 109 - 110.
237- ((جامع الاخبار)) باب 53،ص 109 - 110.
238- ((جامع الاخبار)) باب 53،ص 109 - 110.
239- ((جامع الاخبار)) باب 53،ص 109 - 110.
240- ((شهاب الاخبار))ص 370، و حديث اول را در آن نيافتم .
241- ((مصباح الشريعة)) باب 46،ص 260.
242- ((كافى)) ج 2،ص 113 و 116.
243- ((كافى)) ج 2،ص 113 و 116.
244- ((كافى)) ج 2،ص 113 و 116.
245- ((كافى)) ج 2،ص 116.
246- ((تحصين)) ابن فهد حلى ،ص 10،ح 16: عبدالله بن عمرو.
247- ((امالى طوسى)) ج 1،ص 2، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم .
248- همان
249- ((محجة البيضاء)) ج 5،ص 195، و كلام دنباله دارد كه در ترجمه آورده ايم .
250- ((تحصين))،ص 6.
251- ((محجة البيضاء)) ج 3،ص 404.
252- در ((محجة)) ج 3،ص 204، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است .
253- در ((محجة)) ج 3،ص 204، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است .
254- در ((محجة)) ج 3،ص 204، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است .
255- ((عدة الداعى))ص 140.
256- ((محجة البيضاء)) ج 3،ص 204.
257- ((عدة الداعى))،ص 141.
258- ((اسرار الامامة)) مخطوط.
259- ((عدة الداعى))،ص 284.
260- ((عدة الداعى)) 284. و آيه 27 در سوره مائده .
261- ((عدة الداعى))ص 284.
262- ((كافى)) ج 2،ص 80 و 145، كه در اين جا با هم آميخته شده است .
263- نساء /131
264- ((مطالب السؤ ول)) باب زهد اميرالمؤ منين عليه السلام ،ص 34.
265- ((روضه كافى))ص 163،ح 173.
266- معنى هفت روز شكم خالى بودن اين است كه : اين روزها را پى در پى روزه باشد و آن را ((صوم وصال)) گويند كه از نظر شيعه به استثناى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر ديگران حرام است .
267- اعراف ، 28.
268- ((تاويل الايات)) ج 1،ص 177. ((كافى)) ج 1،ص 407.
269- اعراف : 32.
270- تا اين جا: ((كافى)) ج 1،ص 409. و در نسخه ها: خاصة لهم ...
271- ((تاويل الايات)) ج 1،ص 170.
272- همان
273- ((امالى مفيد)) مجلس 15،ص 133، با اندكى اختلاف .
274- ((عين الحياة))ص 265 و 435.
275- ((عين الحياة))ص 265 و 435.
276- ((عين الحياة))ص 436 و 437.
277- نازعات ، 40 - 41.
278- ((اوصاف الاشراف)) باب دوم ،ص 25.
279- ((قرب الاسناد))ص 38.
280- در ((تحصين)) چنين است : ابومحمد جعفر بن احمد بن على القمى نزيل الرى فِى كتابه ((المنبى ء عن زهد النبى صلى الله عليه و آله و سلم .
281- در نسخه ها: تاءبد سرورها و زائد عيشها.
282- ((تحصين))ص 20 - 22. و جمله آخر اقتباس از آيه 21 سوره انفال .
283- مراد كمترين آزارى است كه به او رسد، وگرنه مؤ من بايد نظيف بوده و چرك و وسخى در بدن و لباس او نباشد چه رسد به شپش !