اهميت زكات

علماى اسلم زكات را از ضروريت دين و منكر آن را كافر دانسته اند.

روزى امام صادق (عليه السلام ) آداب و نحوه گرفتن زكات را كه در نامه 25 نهج البلاغه نيز آمده است ، از قول حضرت على (ع ) نقل فرمود. سپس گريه كرد و فرمود: به خدا سوگند حرمت ها را شكستند و به كتاب خدا و سنت پيامبرش عمل نكردند. ⁽⁹¹⁾

زكات ، درمان دردهاى اقتصادى جامعه است و همان گونه كه اگر براى عضوى از بدن كسى ناراحتى پيش بيايد او را از حركت مى اندازد، در جامعه نيز اگر گروهى با مشكلات روبرو شوند، حركت آن جامعه فلج مى شود و زكات براى حل مشكلات جامعه است .

امام رضا (عليه السلام ) فرمود: خداوند به من نعمتهايى داده است كه دائما نگران آن هستم تا حقوقى را كه خداوند نسبت به آنها بر من واجب كرده است پرداخت كنم . سوال شد: شما نيز با آن مقام بزرگى كه داريد به خاطر تاءخير زكات از خدا مى ترسيد؟ فرمود: بله . ⁽⁹²⁾

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: خداوند بر اين امت چيزى را سخت تر از زكات واجب نكرده است و اكثر هلاكت هاى امت ها به خاطر نپرداختن آن است . ⁽⁹³⁾

همچنين قرآن مى فرمايد: هنگامى كه صالحان به حكومت برسند، اولين برنامه آنان اقامه نماز و پرداخت زكات و امر به معروف و نهى از منكر است . ⁽⁹⁴⁾

رسول خدا (عليه السلام ) سوگند ياد كرد كه جز مشرك كسى در مورد پرداخت زكات خيانت نمى كند. ⁽⁹⁵⁾

و نيز فرمود: يا على ! ده گروه از امت من كافر مى شوند كه يكى از گروهها كسانى هستند كه زكات نمى پردازند.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) در آخرين خطبه خود فرمود: اى مردم ! زكات اموال خود را بپردازيد. پس هر كس زكات نپردازد، براى او نه نمازى است و نه حجى و نه جهادى . ⁽⁹⁶⁾

در روايات متعددى زكات به عنوان يكى از پايه هاى دين اسلام شمرده شده است و فرموده اند: بناى دين اسلام بر پنج چيز استوار شده است : بر نماز، حج ، زكات ، روزه و ولايت .

آثار اجتماعى زكات

برادرى

قرآن مى فرمايد: تمام مؤ منان با يكديگر برادرند: انما المومنون اخوة ⁽⁹⁷⁾ و در جايى ديگر مى فرمايد: هر گاه مخالفان شما توبه كنند و نماز بپا دارند و زكات بپردازند، آنها هم در جامعه برادر دينى شما هستند: فان تابوا و اقاموا الصلوة و اتوا الزكوة فاخوانكم فى الدين ⁽⁹⁸⁾ بنابراين شرط برادر شدن در كنار توبه و نماز، پرداخت زكات است .

ايجاد يا تعميق روابط

در آداب دوستى ، صدها روايت به چشم مى خورد كه آنچه سبب ايجاد دوستى يا تعميق و حفظ و توسعه آن مى شود، خوش نيتى ، خوش رفتارى ، انصاف ، كرم ، ايثار، سخاوت ، احسان ، محبت ، زهد، صله رحم ، هديه دادن ، تفقد از يكديگر مى باشد و در پرداخت زكات همه آثار ياد شده به روشنى نهفته است .

كينه زدايى :

با پرداخت زكات ، كينه محرومان بر طرف و به محبت و دوستى تبديل مى شود و اين محبت و دوستى در تعاون و يارى يكديگر و توليد بهتر و بيشتر و حفاظت از دستاوردهاى جامعه اسلامى نقش مهمى دارد.

به صحنه كشاندن و اماندگان

فقر و گرسنگى ، انسان را به انزوا و گوشه گيرى و بدبينى و نااميدى و حقارت پذيرى مى كشاند، اما زمانى كه با پرداخت خمس و زكات و ساير انفاقات مشكلات اقتصادى مردم حل شود، تلاش نشاط، دلسوزى و حضور مردم در صحنه هاى مختلف بيشتر مى شود.

تقويت بنيه دينى مردم

امام رضا (عليه السلام ) فرمود: فلسفه و دليل پرداخت زكات ، قوت فقرا و... و تقويت آنان و كمك رسانى در امور دينى آنها است . ⁽⁹⁹⁾

از محل زكات جمع آورى شده مى توان مدارس ، كتابخانه ها، مساجد و ساير مراكز دينى و فرهنگى را ايجاد نمود و يا آنچه را كه قبلا احداث شده است ، توسعه داد و با دعوت از كارشناسان دينى و علما و اساتيد مناطق ديگر، پايگاه علمى و اعتقادى مردم را تقويت نمود.

كم شدن مفاسد اجتماعى

با پرداخت زكات و تاءمين اجتماعى ، فقر مردم بر طرف مى شود و قهرا بخشى از مفاسد اجتماعى كه برخاسته از فقر حاكم بر جامعه است ، از بين خواهد رفت .

بسيج براى حل مشكلات

پرداخت زكات ، دلها را به هم نزديك مى كند و جامعه را براى حل همه مشكلات آماده مى سازد. آرى ، اگر فقرا خود را در سود اغنيا شريك بدانند، در برابر نابسامانى ها و مشكلات و آفات با تمام توان به پا خواهند خواست و تا آنجا كه بتوانند در حل مشكلات كوشش خواهند نمود.

آزمايش مردم

زكات دهنده علاوه بر كسب رضاى خداوند و بركات معنوى و اخروى ، دل هاى ديگران را نيز به سوى خود جذب مى كند و به خاطر همين محبوبيتى كه در جامعه پيدا مى كند، دير يا زود از حمايت هاى مردمى در امور مختلف برخوردار مى شود.

آرى بعضى از افراد سرمايه خود را با خريد جمادات (خانه ، ماشين ، مزرعه ، فرش ، لباس و...) هزينه مى كنند تا شايد بتوانند دلهاى مردم را جذب كنند، ولى از آنجا كه دلهاى مردم در اختيار خداوند است ، اين دسته افراد معمولا در جامعه منفور ديگرانند، اما كسانى كه بخشى از سرمايه خود را (به جاى جمادات ) در راه نجات انسان ها، رشد استعدادهاى فراموش شده تاءمين هزينه ازدواج و مسكن و كارآموزى به افرادى كه صاحب حرفه اى نيستند، صرف مى كنند، هم در تمام ارزشها و پاداشهايى كه بر اثر آن كمك هاى خالصانه به دست مى آيد خود را شريك مى كنند و هم محبت و حمايت مردم را در اختيار خواهند داشت . در اينجا بايد ببينيم آيا گروه اول عاقلند كه با صرف هزينه در خريد جمادات خود را منفور خلق و خالق مى كنند، يا بندگان خالص خدا كه با پرداخت حقوق الهى ، خود را محبوب خالق و خدا مى نمايند.

آرى اغنيا مى توانند عقل و لياقت مال خود را با انتخاب يكى از اين دو راه بيازمايند. امام صادق (عليه السلام ) فرمودن زكات ، وسيله آزمايش اغنيا است .

تاءثير در نسل آينده و جامعه فردا

در بسيارى از كتابهاى تربيتى و روان شناسى ، به هسته مركزى تربيت كه انتخاب همسر و لقمه حلال است ، كمتر توجه شده است . اسلام براى تربيت نسل آينده ، قبل از آميزش جنسى به مسئله انتخاب همسر و بعد از آن به نقش لقمه حلال بسيار توجه و تاكيد دارد.

پرداخت زكات ، سبب پاك و حلال شدن رزق است و لقمه ها را از حق محرومان پاك مى كند و نقش لقمه پاك در جامعه و نسل آينده از طريق گرايش به خوبى ها و كمالات و تنفر از بدى ها بر كسى پوشيده نيست .

دفع بلا از امت

در قرآن مى خوانيم و لو دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض و لكن الله ذوفضل على العالمين

امام صادق (عليه السلام ) ذيل اين آيه فرمود: قطعا خداوند به خاطر كسانى از شيعيان ما كه زكات مى دهند، انواع بلاها و خطرات را از سايرين نيز دفع مى كند و اگر زكات اين گروه نبود، همه يكجا نابود مى شدند. ⁽¹⁰⁰⁾

فقر زدايى

يكى از مسايل مهم جامعه ، وجود فقر و گرسنگى و ساير كمبودها است كه يكى از راههاى مبارزه با آن ، توجه جدى به مسئله پرداخت خمس و زكات و انفاقات است .

امير المومنين (عليه السلام ) فرمود: هيچ فقرى گرسنه نمى ماند مگر به خاطر آن كه توانمندى حق خدا را نمى پردازد و خداوند در روز قيامت توانمند را به همين دليل بازخواست خواهد كرد. ⁽¹⁰¹⁾ در روايات متعددى مى خوانيم : اگر مردم زكات مال خود را بپردازند، مسلمان فقيرى باقى نمى ماند ⁽¹⁰²⁾ امام صادق (عليه السلام ) فرمود: هيچ محتاج و گرسنه و برهنه اى در جامعه وجود نخواهند داشت ، مگر به خاطر گناهان اغنيا ⁽¹⁰³⁾

ايجاد اشتغال

يكى از مسائل مهم جامعه ، وجود بيكارى است كه زمينه ساز انواع انواع فسادهاست . اگر مردم خمس و زكات خود بپردازند، چرخهاى اقتصاد به گردش درمى آيد و بخش مهمى از افراد بيكار شاغل خواهند شد. همان گونه كه گاهى از طريق مضاربه يا قرض الحسنه مى توان ايجاد اشتغال كرد، از طريق پرداخت خمس و زكات و يا بخشش هاى بلاعوض ويا از طريق ايجاد زمينه هاى تحصيل براى بيسوادها و كم سوادها و آموزش فن و حرفه و تاسيس و توسعه مراكز فرهنگى و احداث جاده ها و پلها و آبادانى ها ديگر نيز مى توان ايجاد اشتغال كرد. بنابراين در احياى خمس و زكات ، حل مسئله اشتغال و توسعه اقتصادى و فرهنگى و پر كردن ايام فراغت و جلوگيرى از مفاسدى كه در اثر بيكارى به چشم مى خورد، نهفته است . به علاوه كار و اشتغال سبب دلگرمى به مكتب ، به امت ، به نظام اسلامى و سبب شكوفايى استعدادها و نبوغ ها و مانع انواع افسردگى ها فرد و جامعه است و در مقابل آن بيكارى باعث تبهكارى ، افسردگى ، سوء ظن ، ركود، ايجاد عقده و زمينه ساز انواع فتنه ها و آشوبها است كه اگر شعله آن برافروخته شود، همه را در خود مى سوزاند. شايد به همين دليل باشد كه در قرآن جمله لا تلقوا با يديكم الى التهلكة يعنى خودتان را با دست خود به هلاكت نيندازند، بعد از دستور انفاق مطرح شده است .

آرى اگر در جامعه ، مردم در قالب خمس و زكات و ساير كمك ها دست از انفاق بردارند و بر فقرا فشار وارد شود، اين فشارها تبديل به آشوب و فتنه اى مى گردد كه فقير و غنى در آن ميسوزند.

وسيله اقتدار امت اسلام

اگر كمبودها از طريق ماليات هاى اسلامى و خمس و زكات تاءمين شود و افراد جامعه به يك نوع رفاه نسبى دست يابند، دلها نسبت به هم مهربان مى شود، نيروها متمركز مى گردند و همه پشتيبان يكديگر خواهد بود. چنين جامعه اى داراى صلابت و اقتدار خواهد بود و در مقابل هر وعده و وعيد و يا هر تهديد و تطميعى بيمه مى شود. بخصوص كه در پرداخت خمس و زكات قصد قربت در كار است و هيچ گونه تحقير و منتى روانيست و اين پرداخت از طريق عالم ترين و با تقواترين و پارساترين فردى كه جانشين امام زمان (عجل الله تعالى فرجه ) و مرجع تقليد امت اسلامى است ، صورت مى گيرد.

آرى ، جبران كمبودها از طرف پرداخت كنندگان مخلص و اجراى اين كار الهى از طريق مراجع دينى محبوب و متقى ، سبب آرامش و دلگرمى و اتصال به علماى ربانى خواهد شد كه اين امر خود وسيله ى اقتدار و عزت ملى و اسلامى است .

البته ممكن است مؤ سسات خيريه يا افراد نيكوكار از طريق صندوق ها و بانك ها كمك هايى به محرومان اختصاص دهند، اما مگر تنها هدف اسلام ، علاوه بر رسيدگى به فقرا آثار و اسرار زيادى نهفته است ، از جمله اينكه :

اولا كمك كنندگان صد در صد نيت خالص داشته باشند و هيچ گونه ريا، خودنمائى ، شهرت طلبى در آنها وجود نداشته باشد و انتظار مدح و ستايش و جبران از كسى نداشته باشند.

ثانيا: مالى كه مى پردازند از جنس مرغوب و عالى و حلال و بى منت باشد.

ثالثا: نحوه پرداخت آگاهانه ، عاشقانه ، آزادانه باشد. واسطه پرداخت بايد مرجع تقليد باشد كه در عمرش گناهى براى او سراغ نداشته باشيم .

اين شرايط در تربيت افراد مؤ ثر است و اتصال آنان را به عالم ربانى كه مرزبان مكتب اسلام است ، روشن مى كند و سبب يك اقتدار معنوى مى شود زيرا هم سروكار پرداخت كنندگان و هم سروكار گيرندگان با علماى ربانى خواهد بود.

كم شدن مفاسد اجتماعى

هم ازدياد سرمايه زمينه ساز فساد است كه با پرداخت خمس و زكات ثروت ها تعديل و مفاسد مهار مى شود و هم فقر ممكن است زمينه وقوع سرقت ، دريافت رشوه ، خيانت و امثال آن شود كه دريافت خمس و زكات و... اين زمينه را مى خشكاند و از بين مى برد.

بنابراين پرداخت خمس و زكات ، در مهار مفاسد اجتماعى نقش مهمى دارد.

حفظ آبرو

در بسيارى از موارد فقر آبروى انسان را در جامعه در معرض خطر قرار مى دهد و خمس و زكات ، فقر را از بين مى برد و آبروى انسان ها راحفظ ميكند. از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدند: شخصى كه در خط فكرى ما نيست از دنيا رفته و اطفال فقيرى را به جا گذاشته است ، آيا مى توانيم از زكات به آنها بدهيم ؟

فرمود: بله ، آن اطفال گرسنگانى هستند كه تقصيرى ندارند و در راه پدر منحرف خود حركت مى كنند و بايد آبرو و موقعيت آنان در جامعه حفظ شود و زندگى آنها تا رسيدن به حد بلوغ و رشد لازم تاءمين گردد. اما، اگر اين اطفال بالغ شدند و حق را فهميدند ولى با لجاجت دست از آن كشيدند، از زكات به آنها ندهيد. (سزاوار نيست زكات از افراد مؤ من گرفته و به منحرفين لجوج داده شود). ⁽¹⁰⁴⁾

تعديل ثروت

خمس و زكات ، گامى براى مهار كردن ثروت ها است .

اسلام از يك سو دست افرادى قوى ، مبتكر، پركار و خلاق را در مالكيت بازگذاشته تا مانع رشد آنان نشود و از سويى درآمدهايى از قبيل سرقت ، دريافت رشوه ، اختلاس و... را ممنوع دانسته است و از سوى ديگر به مالكين درآمدهاى حلال اجازه نمى دهد تا درآمد خود را هر گونه خواستند مصرف كنند و آنان را از اسراف و تبذير و ثروت اندوزى نهى فرموده است و از طرف ديگر با واجب نمودن خمس و زكات و كفارات و سفارش اكيد به انواع كمكها و عشق و ايمان براى حل مشكلات طبقه محروم گرفته است .

جذب ديگران

اسلام ، مصرف زكات را براى هشت گروه لازم دانسته است كه يكى از آنان افرادى از رؤ سا و سرشناسانى هستند كه اگر حمايت هاى مالى از آنان به عمل آيد، ابتدا خودشان و سپس قبيله آنان به اسلام جذب ميشود.

البته اين جذب ، مقدمه گرايش هاى فكرى ، فرهنگى و اعتقادى است ، همچون جاذبه هايى كه براى فرزندان در روزهاى اول مدرسه آشنا مى كنند و سپس رشته علمى و فكرى آنان در مدرسه و دانشگاه تاءمين مى شود.

پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) سهمى از زكات را به رؤ ساى قبايل مى دادند و در هر زمان ولى امر مسلمين مى تواند اين كار را انجام دهد. ⁽¹⁰⁵⁾

از همين سهم كه به نام المؤ لفة قلوبهم در قرآن مطرح شده است ، مى توان مقدارى به مسلمانان ضعيف الايمانى پرداخت كرد كه اگر به حال خود رها شوند، تبعات و وسوسه هاى دشمنان در آنان ايجاد شك مى نمايد. اسلام براى پايدارى آنان در دين ، مشكلات اقتصادى آنان را حل مى كند و اين كار مقدمه اى براى انس بيشتر با عمق و استدلال هاى مكتب خواهد بود. ⁽¹⁰⁶⁾

آثار اقتصادى نپرداختن زكات

تلف شدن اموال

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: هيچ مالى در خشكى يا دريا ضايع و تلف نمى شود مگر به خاطر آنكه زكات آن پرداخت نشده باشد ⁽¹⁰⁷⁾ و آن حضرت در حديث ديگرى فرمودند: اموال خود را از طريق پرداخت زكات بيمه كنيد و اگر بعد از پرداختن زكات مالى تلف شد،من ضامن آن هستم . ⁽¹⁰⁸⁾

انتقام دو برابر

در روايات مى خوانيم : كسى كه حق خدا را نپردازد و در راه حق مال خود را صرف نكند، دو برابر آن مقدار را در راه باطل صرف خواهد كرد. ⁽¹⁰⁹⁾

هزينه شدن اضطرارى مال در راه اشرار

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: كسى كه مال خود را از مصرف در راه خوبان با اختيار خود باز دارد، خداوند مال او را در راه اشرار با اجبار صرف خواهد نمود. ⁽¹¹⁰⁾

هزينه شدن مال در راه گناه

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: آگاه باشيد، كسى كه مال خود را در راه اطاعت خداوند صرف نكند، به هزينه كردن آن در راه معصيت خداوند گرفتار مى شود و هر كس در حل مشكلات ولى خدا گامى برندارد، خداوند او را بر تلاش و حركت در راه حل مشكلات دشمن خدا گرفتار مى كند. ⁽¹¹¹⁾

كمبود و قحطى

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: امت من تا مادامى كه يكديگر را دوست بدارند و اهل نماز و زكات باشند در خير و سعادت به سر مى برند، ولى اگر اين گونه نباشند، گرفتار قحطى مى شوند. ⁽¹¹²⁾

محروم شدن از توليت و تعمير مراكز دينى

در سوره توبه مى خوانيم : كه مشركان حق تعمير مساجد را ندارند، بلكه تعمير و آباد كردن مساجد تنها سزاوار كسانى است كه اهل نماز و زكات و شجاعت باشند. ⁽¹¹³⁾

بى بركتى

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: اذا منعت الزكوة منعت الارض ‍ بركاتها ⁽¹¹⁴⁾ هر گاه زكات پرداخته نشود، زمين بركات خود را از مردم باز مى دارد و در حديث ديگرى مى خوانيم : اگر توانگران زكات مال خود را نپردازند، خداوند باران رحمت خود را از مردم باز مى دارد. ⁽¹¹⁵⁾

و در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : اگر زكات پرداخته نشود، بركت از كشاورزى و ميوه ها و معادن برداشته مى شود. ⁽¹¹⁶⁾

گسترش فقر

هر گاه مردم زكات ندهند نياز مردم جلوه مى كند ⁽¹¹⁷⁾ و حال فقرا بد مى شود. ⁽¹¹⁸⁾

مرگ چهار پايان

امام رضا (عليه السلام ) فرمود: هر گاه زكات پرداخت نشود، چهارپايان مى ميرند. ⁽¹¹⁹⁾

محروم شدن از رحمت

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: كسى كه حق خداوند را از مالش نپردازد، سزاوار است كه خداوند رحمت خود را از او دريغ كند. ⁽¹²⁰⁾

اخراج از مسجد

امام باقر (عليه السلام ) فرمود: روزى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) وارد مسجد شدند و با جمله قم يا فلان ، قم با فلان ، قم يا فلان پنج نفر رااز مسجد اخراج كردند و فرمودند: شما كه زكات نمى دهيد از مسجد بيرون برويد. ⁽¹²¹⁾ آرى نمازگزار واقعى بخيل است . اذا مسه الخير منوعا الاالمصلين .

علامت نفاق

در آيه 67 سوره توبه كه سيماى منافقان رابيان مى كند، مى فرمايد:

آنان دست خود را از كمك به ديگران مى بندند و (اين گونه ) خدا را فراموش ‍ مى كنند، خداوند نيز با آنان رفتار فرانوش شدگان را انجام مى دهد. ⁽¹²²⁾

قبول نشدن نماز و عبادت

در روايات مى خوانيم : قبولى تمام اعمال ، وابسته به قبولى نماز است و قبولى نماز وابسته به پرداخت زكات است . ⁽¹²³⁾

امام رضا (عليه السلام ) فرمود: خداوند نماز و زكات را همتا و مقرون يكديگر قرار داد و نماز بى زكات پذيرفته نيست . ⁽¹²⁴⁾

حضرت موسى (عليه السلام ) جوانى را ديد كه نماز با حالى مى خواند، به خداوند گفت : چه نماز زيبايى دارد! به او وحى شد نماز او زيباست ولى اين جوان بخيل است و زكات نمى پردازد و تا زمانى كه زكات ندهد، نمازش ‍ قبول نيست . ⁽¹²⁵⁾

رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: نماز كسى كه زكات نمى پردازد همچون لباس كهنه در هم پيچيده و به صورت نمازگزار پرتاب مى شود. ⁽¹²⁶⁾

همرديف ربا خواران

حضرت على (عليه السلام ) فرمود: مانع الزكوة كاكل الربا كسى كه زكات ندهد همچون كسى است كه رباخوار است . ⁽¹²⁷⁾

پرداخت نكردن زكات ، نوعى سرقت است . در حديث مى خوانيم : سه نوع دزد و سارق داريم كه يكى از آنان كسى است كه زكات نمى دهد. ⁽¹²⁸⁾

نپرداختن زكات ، خيانت و شرك به خداوند است . ⁽¹²⁹⁾

گيرندگان و مصرف زكات

مصرف زكات نيز بايد دقيق و به جا و در مواردى كه دستور خداوند است باشد. در روايات مى خوانيم : اگر زكات در جاى خود مصرف نشود، انسان ضامن است . ⁽¹³⁰⁾

قرآن بعد از آنكه موارد هشتگانه مصرف زكات را در آيه 60 سوره توبه بيان مى كند، در پايان مى فرمايد: فريضة من الله و الله عليم حكيم . در هر يك از كلمات فريضه ، عليم ، حكيم ، نكته اى نهفته است :

فريضه است يعنى تقسيم زكات واجب است و بايد آن را جدى بگيرد.

عليم حكيم يعنى خداوند مى داند كه حل مشكلات فقرا و نابسامانى ها در سايه انجام صحيح واجبات الهى و تقسيم صحيح زكات است ، بنابراين مصارفى كه در قرآن براى زكات آمده عالمانه و حكيمانه است و اگر زكات در جاى خود مصرف نشود، بر خلاف علم و حكمت است .

در برخى روايات آمده است : اگر زكات در جايى مصرف شود كه مورد نهى خداوند باشد، پروردگار آن را قبول نخواهد كرد. ⁽¹³¹⁾

بهتر است كه ما سر سفره قرآن بنشينيم و موارد مصرف زكات را از متن وحى بياموزيم :

قرآن مى فرمايد: **انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤ لفة قلوبهم و فى الرقاب و الغارمين و فى سبيل الله و ابن السبيل فريضة من الله و الله عليم حكيم ⁽¹³²⁾

با توجه به اين آيه ، زكات در هشت مورد قابل مصرف است :

اول و دوم : فقرا و مساكين

امام صادق (عليه السلام ) در معناى فقير و مسكين فرمودند: فقير كسى است كه از ديگران درخواست كمك نمى كند، ولى مسكين (كه در شرايط سخت زندگى مى كند) كسى است كه بخاطر فشار فقر، از مردم درخواست كمك مى كند. ⁽¹³³⁾

نا گفته نماند شرط فقير و مسكين بودن بيكارى نيست ، چه بسا افرادى داراى شغل و كار و سهم يا سهامى باشند، ولى درآمد آنان كفايت مخارج زندگى آنها را نمى كند.

قرآن درباره آن كشتى كه حضرت خضر آن را سوراخ كرد، مى فرمايد: صاحبان كشتى جمعى از مساكين كارگر بودند. واما السفينة فكانت لمساكين يعملون فى البحر ⁽¹³⁴⁾

فقر زدايى

اسلام فقر زدايى را در راس مصارف زكات قرار داده است . اگر نگاهى به آيات و روايات و سيره پيامبر اسلام و اهل بيت معصومش (عليه السلام ) بياندازيم ، اهميت مسئله را بهتر و بيشتر درك خواهيم كرد. به چند نمونه توجه كنيم :

بى اعتنايى به گرسنگان سبب سرنگونى در دوزخ است . قرآن مى فرمايد: در قيامت بهشتيان از دوزخيان مى پرسند چه چيز سبب دوزخى شدن شما شد؟ آنان در پاسخ مى گويند: ما به فكر گرسنگان نبوديم . ⁽¹³⁵⁾

حتى اگر انسان مال و ثروتى ندارد، نمى تواند در برابر نيازمندان بى تفاوت باشد، بلكه بايد ديگران را به كمك كردن تشويق و وادار كند و گرنه مورد توبيخ واقع مى شود ⁽¹³⁶⁾ قرآن رسيدگى به گرسنگان و فقرا را طى كردن گردنه هاى آزمايش مى داند. ⁽¹³⁷⁾

توجه به گرسنگان اختصاص به گرسنگان مسلمانان ندارد، بلكه بايد همه مردم جامعه سير باشند. حضرت ابراهيم پس از بنا كردن خانه كعبه ، در دعاى خود گفت : پروردگارا از مردم مكه هر كس ايمان دارد او را روزى ده . ⁽¹³⁸⁾ خداوند فرمود: من كفار گرسنه را نيز رزق مى دهم . ⁽¹³⁹⁾

سير كردن گرسنگان عبادتى است كه امامان ما و اهل بيت (عليه السلام ) شخصا انجام مى دادند و براى اين كار كسى را نايب نمى گرفتند. در تاريخ مى خوانيم كه براى كيفر و جريمه كفار سخاوتمند، تخفيفى داده مى شد. نه تنها انسان ها كه به حيوانات و گياهان نيز بايد رسيدگى شود تا آنجا كه در حديث مى خوانيم : سيراب كردن درخت تشنه همچون سيراب كردن مسلمان تشنه است .

در اسلام ، توجه به گرسنگان تا آنجا مهم است كه اگر گرسنه اى نان مردم را سرقت كرد، به عنوان دزدى دستش قطع نمى شود.

و اگر شخصى غذاى مردم را در انبار خود احتكار نمود و با تذكرات حاكم اسلامى بيدار نشد، حكومت اسلامى مى تواند با او برخورد انقلابى كرده و گندم و غذاهاى مردم را از انبار او خارج كند.

سوم :والعاملين عليها

يكى از مصارف زكات ، پرداخت بخشى از زكات به كسانى كه براى زكات (جمع آورى ، تقسيم و حفظ اموال زكاتى ) تلاش مى كنند ⁽¹⁴⁰⁾. آرى همان گونه كه زندگى قاضى بايد تاءمين شود تا به فكر گرفتن رشوه نيفتد، زندگى دست اندركاران مسئله زكات نيز بايد به نحوى تاءمين شود و حتى اگر بى نيازند بايد سهمى از زكات به آنان پرداخت شود ⁽¹⁴¹⁾ و بدين و سياه مورد تشويق و محبت ديگران قرار گيرند تا به خاطر توسعه در زندگى به فكر رفتار ناروا نيفتند.

پاداش معنوى دست اندركاران زكات

حضرت على (عليه السلام ) پس از سفارشاتى كه به كارگزاران مسئله زكات مى كنند، مى فرمايد: اگر به اين سفارشات عمل كنيد، قطعا به پاداش ‍ بزرگترى خواهيد رسيد و به تكاملى كه در شاءن شماست نزديك خواهيد شد، زيرا خداوند به اموال زكاتى و به شما كارگزاران امر زكات و به تلاش و دلسوزى كه نسبت به حاكم اسلامى و فقراى تحت پوشش او داريد، نگاه لطف و مرحمتى دارد و هر كس كه مورد نظر و لطف خداوند قرار بگيرد، در بهشت (رفيق اعلى ) با ما خواهد بود. ⁽¹⁴²⁾

چهارم : و المؤ لفة قلوبهم

سهمى از زكات بايد در راه تثبيت عقائد مردم از راه ايجاد روابط حسنه و جذب قلوب آنان مصرف شود. از قديم گفته اند هر گردوئى گرد است ، ولى هر گردى گردو نيست ، هر مؤ منى مسلمان هست ، ولى هر مسلمانى مؤ من نيست . بسيارند كسانى كه مسلمان هستند، يعنى از شرك دورند و در مدار توحيد قرار دارند، اسلام براى آنكه دست اين افراد را بگيرد و به مراحل بالاتر ببرد، راه هايى را مطرح كرده است از جمله :

1- احترام به مال و جان و آبرو و ناموس آنان و اينكه همه مردم بايد حقوق يك برادر دينى را در حق آنان مراعات نمايند.

2- مشورت با آنان ، دفاع از آنان ، تعليم آنان ، رفت و آمد با آنان و ديدار و زيارت آنان .

3- يكى از راه هاى جذب اين افراد همين است كه سهمى از زكات براى كمك يا توسعه در زندگى آنان صرف شود تا با اين عمل معرفت و شناخت در جان آنان تثبيت شود. كسانى كه با اسلام داغ شده اند، بايد با محبت ها پخته شوند، ديگر خام نمى شود.

كسانى كه به امروز فقط به اسلام شده اند يدخلون فى دين الله ، با اين گونه رفتارها و محبت ها، اسلام در درون و جان آنان جاى مى گيرد. آرى ، فرق است ميان كسانى كه داخل در اسلام شده اند يا اسلام و ايمان در روح آنان داخل شده باشد.

امام باقر (عليه السلام ) فرمود: مراد از مؤ لفة قلوبهم گروهى هستند كه توحيد را پذيرفته و از مدار شرك خارج شده اند، ولى هنوز معرفت محمد (صلى الله عليه و آله ) در قلبشان رسوخ نكردن است . پس پيامبر اسلام و بعد از آن حضرت مؤ منان بايد سهمى از زكات را صرف اين گونه افراد نمايند تا محبت و معرفت در آنان تثبيت شود. ⁽¹⁴³⁾ صد حيف كه ابر قدرت ها با فرستادن كتاب ها، كشيش ها، داروها، كارشناس ها، دعوت نامه ها، بورسيه ها، هيئت هاى علمى و فنى و صدها راه ديگر براى توسعه فكر غلط خود، يا فروش اجناس خود، يا خودنمائى و يا سلطه گرى ، سايه شوم خود را بر كشورها گسترش داده اند، هجرت ها كرده اند، كنگره ها گرفتند، توطئه ها كردند، افرادى را با زور پول ، تهديد، وعده و وعيد خريدند، به اسم جهانگرد وجب به وجب سرزمينهاى ما را گشتند و به اسم كارشناس فنى ، اقتصاد ما و به اسم كارشناس نظامى ، قواى مسلح ما را زير نظر گرفتند و بدتر از همه اينكه از بودجه خود ما عليه خود ما كاركردند، ولى متاءسفانه مسلمانان با داشتن ده ها فرمان به سير و سفر، به هجرت و تبليغ ، به فراگيرى علوم از شرق و غرب از گهواره تا گور و از زمين تا ثريا در خواب غفلت فرو رفته اند.

فراموش نكنيم كه حضرت على (عليه السلام ) در روزهاى آخر عمر مباركشان با ناله مى فرمود: مبادا ديگران در عمل به اسلام از شما جلو بيفتند.

اگر ما امروز با پرداخت حق الهى دل افراد ضعيف را جذب كنيم ، تمام توطئه ها و تبليغات و تهاجمات دشمن را خنثى خواهيم كرد.

پنجم : و فى الرقاب

سهمى از زكات براى آزاد سازى بردگان است . در طول تاريخ تضاد، درگيرى ، جنگ ، قتل و اسارت وجود داشته است . آنچه مهم است بررسى سرچشمه ها، هدف ها، اخلاق و آداب و نتايج اين تضادها است . اسلام انگيزه جنگ ها را رفع فتنه و دفاع و دعوت به حق مى داند و براى زمان و مكان و كسانى كه درگيرند و از جمله اسيران ، برنامه ها و آداب بسيار عالى و حكيمانه دارد.

اسير در اسلام

اسيران معمولا كسانى هستند كه در جبهه جنگ با مسلمانان ، اسير شده اند كه درباره آنان چند طرح را مى توان تصور كرد:

1- تمام اسيران را يكجا بكشيم كه اين كار با عاطفه و عقل و راءفت اسلام سازگار نيست .

2- تمام آنان را يكجا آزاد كنيم . اين عمل سبب مى شود كه آنان پس از آزادى دوباره تجديد قوا كنند و به جنگ ما بيايند.

3- آنان را در اردوگاه ها نگهدارى كنيم . اين كار سبب ركود فكرى ، اقتصادى و تحمل هزينه زياد است .

4- اسرا را در ميان مسلمين تقسيم كنيم و پس از مدتى به تدريج آزاد نمائيم كه اين طرح متعلق به اسلام و داراى امتيازاتى است . از جمله :

الف : در اين طرح هزينه اسرا در ميان مسلمين تقسيم مى شود و فشارى بر نظام وارد نمى گردد.

ب : اسرا در ميان توده امت اسلامى با برنامه هاى اسلام آشنا مى شوند و بسيارى از آنان دست از كفر و شرك برمى دارند. در تاريخ نام بسيارى از بردگان مسلمان شده كه منشاء آثار و بركات و بدست گرفتن مسئوليت هاى حساس شده اند، آمده است تا آنجا كه مادر شش امام معصوم ما، از جمله كنيزان بوده اند و فرزندان بسيارى از بردگان در زمره نوابغ قرار گرفته اند.

ج : كفاره روزه خوردن و يا بسيارى از اعمال نارواى ديگر، آزاد كردن برده قرار داده شده است .

د: سهمى از زكات مسلمين براى خريد بردگان و آزاد سازى آنان اختصاص ‍ داده شده است .

ششم : والغارمين

سهمى از زكات براى بدهكارانى است كه توان پرداخت بدهى خود را ندارند. آرى ، بر امام و حاكم اسلامى است كه بدهى كسانى را كه بدهكارند و بدهى آنان به خاطر اسراف و فساد نيست ، از سهم زكات پرداخت نمايد و در غير اين صورت گناهكار است . ⁽¹⁴⁴⁾

چه بسيارند افراد آبرومندى كه به خاطر بدهى ، گرفتار وام هاى با بهره (ربا) مى شوند و هر روز بدهى آنان اضافه مى گردد و به تدريج ورشكست شده و به فروش خانه و مغازه و ماشين خود مجبور مى شوند و آبروى چندين ساله آنان يكجا فرو مى ريزد و فرزندانشان تحقير مى شوند. اگر هر يك از احكام الهى درست عمل شود، تمام مشكلات جامعه حل مى شود. خداى عليم و حكيم از علم و حكمت بى نهايت خود دستور داد تا بخشى از سهم زكات صرف پرداخت بدهى بدهكاران شود. بدهكارى كه امروز گيرنده زكات است ، همچون پيچ و مهره ى زنگ زده اى است كه اگر كمى روغن به آن برسد، دوباره به حركت در مى آيد و فعاليت هاى اقتصادى خود را از سر گرفته و چه بسا در فاصله كمى ، خودش هم از زكات دهندگان مى شود.

هفتم : و فى سبيل الله

يكى از مصارف زكات ، هر كارى است كه رنگ الهى داشته باشد، يعنى خدا پسند و به مصلحت عموم مردم باشد. از ساخت مدارس ، مساجد، مسكن براى محرومان ، درمانگاه ها، پل ها گرفته تا برطرف كردن فتنه ها و كمك به ازدواج ، زلزله زده ها، جنگ زده ها، كتابخانه ها، انجام تبليغات اسلامى ، تعظيم شعائر اسلامى ، رسيدگى به يتيمان و فقرا، انجام امور دينى ، اصلاح و آشتى دادن مسلمين و ايجاد اشتغال براى كسانى كه تخصص ندارند و ده ها نمونه ديگر. ⁽¹⁴⁵⁾

يكى از امتيازات دين اسلام آن است كه هرگز بن بست ندارد و در كنارهاى مشخص و رسمى ، انواع كارهاى داوطلبانه و آزاد را نيز قرارداده است :

1- اگر هفده ركعت نماز واجب و رسمى داريم ، بيش از سيصد نوع نماز مستحبى داوطلبانه داريم ،

2- اگر سفر حج در ايام مخصوص است ، سفر عمره در هر ماه جايز است .

3- اگر خواندن سوره حمد در نماز واجب است ، بعد از آن خواندن بيش از صد سوره ديگر آزاد است .

4- اگر روزه در ماه رمضان رسمى است ، در تمام ايام سال (غير از عيد فطر و قربان ) روزه گرفتن داوطلبانه و اختيارى است .

5-اگر خمس و زكات به مقدار معينى واجب شده است ، پرداخت انواع صدقات و انفاقات بستگى به اراده پرداخت كننده و شرائط ديگر دارد.

6- اگر در مصرف زكات نامى از بدهكاران ، بردگان ، فقرا و كارگذاران مسئله زكات آمده است ، عبارت فى سبيل الله دست همه را باز گذاشته است كه هر كار خدا پسندانه ديگر را نيز مى توان انجام داد.

ممكن است در زمانى كار خدا پسند ساختن آب انبار باشد و در زمان ديگر خريد كامپيوتر. اگر در زمانى چاپ كتاب راه خداست ، ممكن است در شرايط و زمان ديگر كار خداپسندانه امر ديگرى باشد. بنابراين عبارت فى سبيل الله هر كار خيرى را در بر مى گيرد.

هشتم : ابن السبيل

ابن السبيل يعنى فرزندان وابسته به راه ، كسى كه گر چه در وطن خود فقير نيست ، ولى در منطقه ديگر به خاطر تصادف ، دزدى ، بيمارى ، تحصيل ، گرانى و... نياز به كمك دارد كه اگر مورد حمايت قرار نگيرد، جان يا آبروى او در معرض خطر قرار مى گيرد و نياز مالى از يك سو و احساس ‍ غربت از سوى ديگر، فشار روحى و روانى خاصى بر او وارد مى كند. مكتب زنده اسلام كه در تمام برنامه هايش به مسئله جان و مال و آبرو و شخصيت افراد توجه خاصى دارد، در اينجا نيز با اختصاص دادن سهمى از زكات ، هم آبروى آنان را حفظ مى كند و هم دغدغه آنان را بر طرف مى نمايد.