مسافرت، شغل نباشد

پرسش‏هاى مقدماتى

- كثير السفر، چند قسم است ؟

- چه مدت بايد قصد سفر شغلى داشت تا به احكام كثير السفر، عمل نمود؟

- چنان چه كثير السفر، ده روز در يك محل توقف نمايد، چه حكمى پيدا خواهد كرد؟

- در سفرهايى كه از توابع شغل كثيرالسفر است، نماز چه حكمى دارد؟

- كثيرالسفر از چه زمانى بايد نماز را تمام بخواند؟

- نظر مراجع معظم تقليد در مورد دانشجوى كثيرالسفر چيست

- چنانچه خانواده شخص كثيرالسفر، در همه سفرهاى شغلى همراه او باشند، چه حكمى خواهند داشت ؟

مقدمه 144

مسافر از نظر حكم شرعى، بر سه قسم است :

1- كسى كه سفرش براى كسب و كار نيست، بلكه براى تفريح يا گردش يا زيارت و امثال اينهاست.

به فتواى همه مراجع معظم تقليد، چنين مسافرى، نمازش شكسته * است و نمى‏تواند روزه بگيرد.

2- كسى كه سفرش براى كسب و كار باشد و خود سفر، شغل او محسوب شود (اين شغل بدون سفر وجود خارجى ندارد) مانند: راننده بيابانى، خلبان،ملوان، خدمه هواپيما، خدمه قطار و... در اصطلاح فقهى چنين شخصى را «مَن شُغله السَّفَر» (كسى كه شغلش مسافرت كردن است) مى‏گويند.

به فتواى همه مراجع معظم تقليد، چنين مسافرى، نمازش تمام است ** و مى‏تواند روزه بگيرد.

3- كسى كه سفرش براى كسب و كار است ولى خود سفر، شغل او محسوب نمى‏شود، بلكه مقدمه شغل او است *؛ مانند كارمند يا استادى كه فاصله محل زندگى و محل كارش، به اندازه هشت فرسخ يا بيشتر است. در اصطلاح فقهى، چنين شخصى را «من شغله فى السفر» (كسى كه شغلش در سفر است) مى‏گويند.

در حكم چنين مسافرى، مراجع معظم تقليد، اتفاق نظر ندارند. به فتواى امام راحل و آيت الله فاضل لنكرانى بنابر احتياط واجب ، چنين مسافرى مانند قسم اول، بايد نماز را شكسته بخواند،ولى به فتواى ساير مراجع، مانند قسم دوم، بايد نماز را تمام بخواند. **

چند نكته قابل توجه

1- مسافر قسم دوم و سوم را اصطلاحاً، كثير السفر (يا دائم السفر) مى‏گويند.

البته معناى لغوى كثيرالسفر، مطلق است و شامل هر كسى مى‏شود كه زياد مسافرت كند، اما در اصطلاح فقهى، فقط به كسى گفته مى‏شود كه عرفاً، مسافرت كردن شغل يا مقدمه شغل او باشد. به دو مثال زير توجه فرماييد:

مثال اول: شخص ساكن اهواز، هر هفته براى گردش و تفريح به شهرها و روستاهاى اطراف سفر مى‏كند. اين شخص هر چند هميشه مسافر است - مخصوصاً اگر اهواز وطنش نباشد - ولى كثيرالسفر به معناى فقهى نيست، از اين رو در اين سفرها و در اهواز - چنان چه وطنش نباشد - بايد نماز را شكسته بخواند. 145

مثال دوم: شخص ساكن شهركى واقع در چهار فرسخى اهواز، هر روز يا هر هفته، به دليل يك كار غير شغلى - مثلاً پيگيرى پرونده‏اى كه در دادگسترى يا اداره ديگرى دارد، يا براى معالجه يا براى سركشى به اموال و اجناسى كه در اهواز دارد يا بردن آنها به شهرك - به اهواز مى‏رود و مى‏داند كه اين وضع چند ماه ادامه دارد. اين شخص هر چند هميشه مسافر است (مخصوصاً اگر شهرك، وطن او نباشد)، ولى كثيرالسفر به معناى فقهى نيست، از اين رو در اين سفرها و در شهرك - در صورتى كه وطنش نباشد - بايد نماز را شكسته بخواند. 146

2- براى كثير السفر شدن (هر دو قسم كثيرالسفر)، لازم است شخص، مدت قابل ملاحظه‏اى - مثل سه ماه - براى كسب و كار، در مسافت شرعى رفت و آمد كند و چنان چه مدتش كم باشد، هر چند هر روز تردد كند، كثيرالسفر نبوده و بايد نماز را شكسته بخواند. 147

مثال: كسى كه مى‏خواهد فقط يك ماه راننده بيابانى شود، يا كارمندى كه مأموريت پيدا كرده به مدت يك ماه هر روز به شهرى مسافرت كند، يا استادى كه تصميم دارد فقط، مدت يك ماه، هر روز براى تدريس - به شهرى واقع در 25 كيلومترى وطنش - سفر كند، چنين اشخاصى، كثيرالسفر (به معناى فقهى) نبوده و در اين سفرهاى شغلى، بايد نماز را شكسته بخواند.

3- براى كثير السفر شدن، لازم نيست شخص، هر روز مسافرت كند؛ بلكه همين كه هر از چند روزى (حداكثر هر نه روز يك بار) يك سفر شغلى برود - و اين حالت، مدت قابل توجهى استمرار داشته باشد - كثير السفر است و بايد نماز را تمام بخواند. 148

دو تذكر مهم

1- با توجه به اينكه غير از امام راحل (ره) و آيت الله فاضل لنكرانى، ساير مراجع معظم تقليد، بين دو قسم كثير السفر (من شغله السفر و من شغله من السفر)، از نظر حكم شرعى فرقى قائل نيستند. از اين رو براى اختصار، موضوع بحث اين فصل را، عنوان عام كثيرالسفر، قرار مى‏دهيم. بنابراين، هر حكمى كه در مسائل آتى بيان خواهد شد، شامل هر دو قسم كثيرالسفر مى‏شود، ولى هر وقت فتواى امام راحل (ره) و آيت الله فاضل را بيان كنيم، به هر كدام از دو قسم كثيرالسفر، تصريح خواهيم نمود.

2- بر خلاف رويّه اين جزوه كه متن آن براساس فتاواى امام راحل (ره) بود، متن اين فصل، بر مبناى فتاواى آيات عظام اراكى (ره) و گلپايگانى (ره) مى‏باشد (علت اين تغيير رويّه از تذكر اول معلوم مى‏شود). بنابراين، در اين فصل، آراى امام راحل (ره) را نيز در پاورقى ملاحظه خواهيد فرمود.

مسأله 1 - چنان چه كسى در مسافت شرعى (هشت فرسخ) براى شغل، رفت و آمد كند، كثير السفر بوده و بايد در اين سفرها، نماز را تمام بخواند. * (گلپايگانى ر.م 1320)

مثال 1 :استاد،يا دانشجو، يا كارمندى (يا راننده‏اى) هر روز از وطن خود (روستاى «الف» واقع در چهار فرسخى اهواز يا بيشتر) براى تدريس، يا تحصيل، يا كار (يا جابجايى بار يا مسافر، بين روستا و اهواز)، به اهواز رفته و غروب باز مى‏گردد، اين شخص در اهواز و بين راه، نمازش تمام است. 149

سؤال 48 - اگر روستاى «الف»، وطنش نباشد، در اين صورت نماز او در آن جا و اهواز و بين راه، چه حكمى دارد؟

مثال 2: چنان چه فردمذكور در مثال 1، هر روز رفت و آمد نكند، بلكه اول هر هفته به اهواز برود و آخر هفته باز گردد، يا هر دو سه روز يك بار به اهواز برود و يا يك هفته د راهواز باشد و يك هفته در روستا، باز كثيرالسفر است و در اهواز و روستا - هر چند وطنش نباشد - و در بين راه، بايد نماز را تمام بخواند. 150

مسأله 2 - چنان چه در مسأله قبل گذشت، كثيرالسفر كسى است كه در مسافت شرعى (هشت فرسخ يا بيشتر) رفت و آمد كند. بنابراين، كسى كه در كمتر از چهار فرسخى وطن براى كار، رفت و آمد مى‏كند، كثيرالسفر نيست و اگر اتفاقاً به اندازه مسافت شرعى - هر چند در رابطه با كار - مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند. 151(اراكى ر.م 1304)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمندى (يا راننده‏اى) كه هر روز از وطنش واقع در سه فرسخى اهواز، براى تدريس يا تحصيل (يا جابجايى بار و مسافر) به اهواز مى‏رود، كثيرالسفر نيست * و اگر احياناً در رابطه با شغلش به تهران برود، در اين سفر بايد نماز را شكسته بخواند.

تبصره: چنان چه كسى در غير وطن سكونت داشته باشد و هر روز براى كار تا كمتر از چهار فرسخى محل سكونت برود و هر از چند وقتى - مثلاً هر سه چهار ماه يك بار - به وطنش * برود، اين شخص كثير السفر است و نمازش در محل كار و محل سكونت و بين راه تمام است. 152(گلپايگانى س 20 و 32 و 41)

مثال: استاد، يا دانشجو و يا كارمندى كه در شهركى واقع در سه فرسخى اهواز سكونت دارد، معمولاً هر روز براى تدريس، يا تحصيل و يا كار، به اهواز مى‏رود و هر سه چهار ماه يك بار به وطنش تهران مى‏رود، اين شخص كثيرالسفر است. بنابراين، در شهرك و اهواز و بين راه، بايد نماز را تمام بخواند. **

سؤال 49 - اگر در شهرك قصد اقامه كند، نمازش چه حكمى خواهد داشت ؟

مسأله 3 - كثيرالسفر، در سفر اول شغلى، نمازش شكسته است ازسفر دوم بايد نماز را تمام بخواند. اما اگر سفر اول * طول بكشد به طورى كه در همان سفر، مردم مسافرت كردن را شغل او بدانند، در سفر اول نيز - بعد از اينكه عرفاً مسافرت شغل او محسوب شد - بايد نماز را تمام بخواند. 153(اراكى ر.م 1298)

مثال 1: راننده‏اى اهوازى كه كارش جابجايى بار يا مسافر، بين اهواز و شهركى واقع در چهار فرسخى اهواز است، اولين سرويسى كه به شهرك مى‏رود و باز مى‏گردد (و كلاً حدود يك ساعت طول مى‏كشد)، سفر اول است و نمازش بين راه و در شهرك شكسته است 154 ولى سرويس دومى كه مى‏رود، سفر دوم است، از اين رو، بايد بين راه و در شهرك، نماز را تمام بخواند .

مثال 2: راننده‏اى اهوازى كه كارش حمل باز به شهر برلن (واقع در كشور آلمان) است و هر سفر او حدود يك ماه طول مى‏كشد، سرويس اولى كه از اهواز به طرف برلن مى‏رود تا بازگشت به اهواز، سفر اول است و چون طولانى است، بنابراين، در همان سفر اول - از وقتى كه عرفاً مسافرت كردن، شغل او محسوب مى‏شود - بايد نماز را تمام * بخواند. 155

مثال 3: استاد، يا دانشجو و يا كارمندى، اول هر هفته از وطنش (آبادان) براى تدريس يا تحصيل و يا كار، به اهواز مى‏رود و آخر هفته به وطن باز مى‏گردد، بار اولى كه به اهواز مى‏رود تا بازگشت به آبادان، سفر اول اوست و لذا در مسير رفت و برگشت و يك هفته‏اى كه در اهواز است، بايد نماز را شكسته بخواند، ولى دفعه دوم كه به اهواز مى‏رود، سفر دوم است. بنابراين، در مسير رفت و برگشت و در اهواز، بايد نماز را تمام بخواند. 156

مسأله 4 - اگر كثيرالسفر، ده روز يا بيشتر در وطن خود بماند - چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد، چه بدون قصد بماند - بايد در سفر او شغلى كه بعد از آن مى‏رود، نماز را شكسته بخواند.

و اگر ده روز يا بيشتر، در غير وطن توقف نمايد - چنان چه از اول قصد ماندن اين مدت را داشته باشد - باز در سفراول شغلى بايد نماز را شكسته بخواند. 157(گلپايگانى ر.م 1321 و 1322)

مسأله 5 - اگر كثير السفر، در غير وطن، ده روز يا بيشتر توقف نمايد - چنان چه از اول قصد ماندن اين مدت را نداشته باشد در سفر اول شغلى كه بعد از آن مى‏رود ،بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند. 158 (اراكى ر.م 1306)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمند و يا راننده‏اى كه وطنش تهران است ولى در آبادان زندگى مى‏كند، و به جهت رفت و آمد به اهواز كثير السفر است، يك هفته مرخصى گرفته و در آبادان ماند. روز هفتم، مريض شد و يك هفته نيز به خاطر آن توقف نمود؛ اين شخص با اينكه بيش از ده روز در آبادان مانده، ولى چون از اول، قصد ماندن اين مدت را نداشته؛ بنابراين، در اولين سفر شغلى كه به اهواز مى‏رود، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و از سفر دوم، نمازش تمام است. 159

سؤال 50 - اگر دو هفته مرخصى گرفته و در آبادان بماند، در اولين سفر شغلى بعد از آن، نمازش چه حكمى دارد؟

مسأله 6 - چنان چه كثيرالسفر، در محلى توقف نمايد و بعد شك كند كه آيا در آن جا ده روز توقف كرده يا نه، به شك خود توجه نمى‏كند و از همان سفر اول شغلى، نماز را تمام مى‏خواند. 160(گلپايگانى ر.م 1323)

مسأله 7 - لازم نيست سفرهاى شغلى كثيرالسفر، در يك مسير خاص و معين باشد؛ بلكه اگر در مسيرهاى مختلف و غير معين نيز باشد، نماز تمام است. 161 (اراكى 4.م 51)

مثال: كارمند و يا راننده‏اى به اقتضاى شغلش و براساس مأموريتى كه به او ابلاغ مى‏شود، هر روز در مسيرى متفاوت سفر مى‏كند (يك روز از اهواز به آبادان،روز بعد به دزفول، روز ديگر به شوش و...)، در همه اين سفرها نمازش تمام است .

مسأله 8 - كثيرالسفر، در سفرهايى كه از توابع و لوازم شغل او محسوب مى‏شود - هر چند آن سفرها اتفاقى باشد - بايد نماز را تمام بخواند. 162 (گلپايگانى س 21 - 29 - 52)

مثال 1: استادى اهوازى - كه براى تدريس بين اهواز و آبادان رفت و آمد مى‏كند - هر ازچند وقتى جهت شركت در كنفرانس يا سمينار - كه لازمه شغلش است - يا گزارش كار و يا... به تهران مى‏رود، در اين سفرها نيز نمازش تمام است. هم چنين اگر به طور اتفاقى در رابطه باش شغلش به تهران دعوت شود، باز نمازش تمام است.

مثال 2:راننده‏اى كه در مسير اهواز - بندرعباس كار مى‏كند، هر ماه براى تسويه حساب، يا تجديد قرارداد و يا... به تهران مى‏رود. در اين سفرها نيز نمازش تمام است. هم چنين، اگر در اثناى سفر شغلى، ماشينش خراب شود و براى تهيه لوازم مورد نياز، با ماشين ديگرى به تهران برود، در اين سفر نيز نمازش تمام است .

مسأله 9 - چنان چه كثيرالسفر، به سفر غير شغلى برود، بايد نماز را شكسته بخواند، هر چند اين سفر غير شغلى، در همان مسيرى باشد كه هميشه به جهت شغلش در آن مسير رفت و آمد مى‏كند. 163 (اراكى ر.م‏1300)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمند و يا راننده‏اى آبادانى كه به جهت شغل، در مسير آبادان - اهواز، رفت و آمد مى‏كند، اگر يك روز جمعه به قصد گردش، يا ديدار خويشان و دوستان، يا خريد و يا... به اهواز برود، نمازش در اين سفر شكسته خواهد بود .

سؤال 51 - اگر روز شنبه كه براى كار به اهواز مى‏رود، قصد داشته باشد بعد از اتمام كار، به ديدار خويشان و دوستان ساكن د راهواز برود، در اين صورت، نمازش چه حكمى دارد؟

مسأله 10 - شغلى يا غير شغلى بودن سفر، به قصد و هدف شخص بستگى دارد، به اين معنا كه اگر كثير السفر، هدفش از مسافرت، كار باشد، آن سفر، سفر شغلى بوده و نمازش تمام است - هر چند در ضمن اين سفر، كارهاى غير شغلى نيز انجام بدهد - و اگر هدفش، امور ديگرى غير از كار (شغل) باشد، آن سفر، سفر غير شغلى بوده و نمازش شكسته است. * و اما در مسافرت‏هايى كه هدف، هم شغل و هم غير شغل است، در تشخيص، شغلى يا غير شغلى بودن آن سفر، قصد و هدف اصلى، ملاك است، نه قصد و هدف تبعى و غير اصلى. 164 ** (گلپايگانى ر.م 1316)

مثال 1: راننده‏اى كه كارش جابه‏جا كردن مسافر بين شهرهاست؛ چنان چه به قصد زيارت، با خانوداه عازم مشهد مقدس شود، اگر بين راه مسافر نيز سوار كند - چون هدف اصلى‏اش زيارت است نه كار - لذا سفرش غير شغلى است ***و بايد نماز را شكسته بخواند.

مثال 2: راننده‏اى كه در مسير تهران - مشهد كار مى‏كند، در يكى از سفرهايى كه مسافر به مشهد مى‏برد ؛ به قصد زيارت، خانواده‏اش را نيز با خود مى‏برد و يك هفته در آن جا مى‏مانند - چون هدف اصلى‏اش كار است **** - لذا سفرش شغلى بوده و بايد نماز را در بين راه و مشهد تمام بخواند. *

مسأله 11 - اگر كثيرالسفر، به سفر غير شغلى برود، چنان چه در يك محل، ده روز يا بيشتر توقف نكرده باشد (به نحوى كه در مسأله 4 و 5 گذشت)، وقتى دوباره سفر شغلى را شروع مى‏كند، از سفر اول، بايد نماز را تمام بخواند. 165 (اراكى ر.م 1306)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمند و يا راننده‏اى اهوازى كه به اقتضاى شغل، در مسير اهواز - آبادان رفت و آمد مى‏كند، در ايام تعطيلات به قصد گردش و صله ارحام به شهرهاى تهران، قم، كرج و مشهد سفر كرده و در هر كدام يك هفته توقف مى‏كند وقتى به اهواز باز مى‏گردد، از سفر اول شغلى - كه به آبادان مى‏رود - بايد نماز را تمام بخواند. 166

مسأله 12 - اگر كثيرالسفر، در اثناى سفر شغلى (يا از محل شغل)، سفرى غير شغلى به كمتر از مسافت شرعى انجام دهد، در اين سفر نيز بايد نماز را تمام بخواند. 167(گلپايگانى، استفتا)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمند و يا راننده‏اى آبادانى كه به اقتضاى شغل، در مسير آبادان -اهواز، رفت و آمد مى‏كند، گاهى در همين سفرهاى شغلى، براى ديدار خويشان و دوستان، يا براى گردش و يا... به روستايى واقع در سه فرسخى اهواز مى‏رود، نمازش در آن روستا نيز تمام است، هر چند، يكى دو روز آن جا بماند. 168

مسأله 13 - چنانچه كثيرالسفر، در سفر شغلى، در محل شغل، چند روزى به جهت كار غير شغلى، توقف نمايد، در اين مدت نيز بايد نماز را تمام بخواند. 169 (اراكى ر.م 1300)

مثال: استاد، يا دانشجو، يا كارمند و يا راننده آبادانى كه به اقتضاى شغل، در مسير آبادان - اهواز رفت و آمد مى‏كند، چنان چه در يكى از سفرهاى شغلى، تصميم بگيرد براى گردش، يا ديدار خويشاوندان و دوستان و يا... يك هفته در اهواز بماند، در اين يك هفته نيز بايد نماز را تمام بخواند. * 170

مسأله 14 - كسى كه بيش از يك شغل دارد و در همه آنها، مسافر است در همه اين سفرهاى شغلى، بايد نماز را تمام بخواند. 171(گلپايگانى ع. م 51)

مثال: شخصى اهوازى، هر روز براى كار به كارخانه‏اى واقع در شش فرسخى مى‏رود، و بعد از ظهر با ماشين در مسير اهواز - آبادان كار مى‏كند، و دو روز د رهفته براى تحصيل علم به دانشكده‏اى واقع در چهار فرسخى اهواز مى‏رود، اين شخص در همه اين سفرها، نمازش تمام است. 172

مسأله 15 - چنان چه شخص كثيرالسفر در همه سفرهاى شغلى، زن و فرزند را همراه خود ببرد، آنان نيز در اين سفرهاى شغلى، بايد نماز را تمام بخوانند. 173 (اراكى، س 46)

خلاصه

- مسافر از نظر حكم شرعى، سه قسم است: غير كثير السفر، من شغله السفر و من شغله فى السفر قسم اول اجماعاً نمازش شكسته است، قسم دوم اجماعاً نمازش تمام است و در قسم سوم، امام راحل و آيت الله فاضل با ساير مراجع تقليد، اختلاف نظر دارند.

- چنان چه كسى سفرهاى متعدد انجام دهد ولى به عنوان شغل نباشد، حكم كثيرالسفر بر او مترتب نمى‏شود.

- براى عمل به احكام كثيرالسفر، لازم است مدت قابل ملاحظه‏اى (مثلا سه ماه) تصميم به مسافرت(براى شغل) داشته باشد .

- كسى كه محل كارش در كمتر از چهار فرسخى وطن واقع شده و هر روز رفت و آمد مى‏كند، كثيرالسفر نيست.

- كثيرالسفر، در سفر اول شغلى، نمازش شكسته است و از سفر دوم بايد نماز را تمام بخواند.

- سفر اول شغلى، نسبت به افراد، فرق مى‏كند و چه بسا يك ماه هم طول بكشد.

- چنان چه كثيرالسفر،ده روز يا بيشتر در وطن توقف نمايد، در اولين سفر شغلى پس از اين توقف بايد نماز را شكسته بخواند .

- كثيرالسفر، در سفرهايى كه از لوازم شغلش است، بايد نماز را تمام بخواند.

- چنان چه كثير السفر، اقدام به سفر غير شغلى نمايد، بايد نماز را شكسته بخواند .

- زن و فرزند شخص كثيرالسفر، اگر در همه سفرهاى شغلى، همراه او باشند، آنها نيز بايد نماز را تمام بخوانند.

پى‏نوشتها:‌

---

144- مصادر اين بحث بدين قرار است: امام (استفتاآت، ص 236)، اراكى (ر.م 1299 و استفتاآت)، خوئى (ر.م 1315 و س 291)، گلپايگانى (مجمع المسائل، ص 201) بهجت (استفتاء، تبريزى (ر.م 1315 و س 291)، خامنه‏اى (اجوبة الاستفتاآت، ص 180)، زنجانى (ر.م 1315 و استفتا)، فاضل (جامع المسائل، ص 135) و مكارم (ر.م 1146 و استفتا).

* - البته با فراهم بودن همه شرايطى كه براى نماز شكسته لازم است و در اين كتاب بيان شده است .
** - با توضيح و تفصيلاتى كه در همين فصل بيان مى‏شود.

* - يعنى اين شغل، بدون سفر هم وجود خارجى دارد، ولى در مورد اين شخص، شرايط به گونه‏اى است كه براى انجام اين شغل، بايد هميشه سفر كند.
فرق اين قسم با قسم دوم اين است كه در اين قسم اگر شخص، شرايط زندگى‏اش را تغيير دهد، مى‏تواند همان شغل راداشته باشد و سفر هم نكند؛ مثلاً استادى كه ساكن كرج است و در دانشگاه تهران تدريس مى‏كند، زندگى‏اش را به تهران منتقل كند و يا كارش را به كرج منتقل كند و در دانشگاه كرج تدريس كند. بخلاف قسم دوم كه با تغيير شرايط زندگى نيز، ناگزير از سفر است چون سفر، جزو ماهيت شغل اوست و آن شغل، بدون سفر، اصلاً وجود خارجى ندارد.

** - فتواى مقام معظم رهبرى و آيت‏الله تبريزى نيز، همين است ؛ فقط در مورد دانشجو نظر اين دو بزرگوار با ساير مراجع فرق دارد. به نظر مقام معظم رهبرى (س 668) تحصيل علم، شغل نيست. بنابراين، دانشجو در سفرهاى تحصيل علم، مثل مسافر قسم اول، نمازش شكسته است و نمى‏تواند روزه بگيرد، اما به نظر آيت الله تبريزى (استفتا)، دانشجو در سفرهاى تحصيل علم، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بايد بگيرد(اين روزه صحيح است و قضا ندارد).

145- اراكى (س 25): اگر سفرهاى گردشى به دستور دكتر باشد و عنوان معالجه داشته باشد، در اين صورت كثيرالسفر است و بايد نماز را تمام بخواند.

146- امام (ر.م 1316)، خوئى (ر.م 1325)، بهجت (ر.م 1068)، تبريزى (ر.م 1325)، خامنه‏اى، زنجانى (ر.م 1338) و مكارم (ر.م 1153): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است. اراكى (س 18 و 46): چنان چه سفرهاى متعدد، براى غرض و هدف واحد باشد (مثل سفرهاى متعدد براى زيارت، يا صله ارحام، يا معالجه و يا...) در اين صورت، كثير السفر است و بايد نماز را تمام بخواند، اما اگر غرض و هدف متعدد شد (مثل اينكه، سفرى براى زيارت و سفرى براى صله ارحام و سفرى براى معالجه و... باشد) در اين صورت، كثيرالسفر نيست و بايد نماز را شكسته بخواند.

گلپايگانى (س 38، 42 و 43): سفرهاى متعدد، اگر به عنوان شغل نباشد، كثيرالسفر نيست و بايد نماز را شكسته بخواند؛ اما همين سفرهاى متعدد غير شغلى، اگر براى خريد مايحتاج زندگى يا معالجه يا براى امور ضرورى مربوط به زندگى و امرار معاش باشد و مدت قابل توجهى (چهار پنج ماه) ادامه داشته باشد، در اين صورت كثيرالسفر است و بايدنماز را تمام بخواند.

147- امام (س 360) چنان چه، دو ماه اشتغال به رانندگى داشته باشد، كثيرالسفر است و بايد نماز را تمام بخواند.

اراكى (س 58 و 59): حداقل با سه ماه اشتغال به كار در سفر، كثيرالسفر مى‏شود و بايد نماز را تمام بخواند و اگر كمتر از آن باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

خوئى (س 289، 290، 300): با يك ماه نيز كثيرالسفر مى‏شود و نمازش تمام است به شرطى كه هر روز مسافرت كند و اگر هر روز مسافرت نكند ولى در طول سال مجموعاً دو ماه يا بيشتر در سفر شغلى باشد، به طورى كه هر ماه حداقل ده روز در سفر باشد، باز كثيرالسفر است و در سفرهاى شغلى بايد نماز را تمام بخواند.

گلپايگانى (س 25 و 35): حداقل با سه ماه اشتغال به كار در سفر، كثيرالسفر مى‏شود و بايد نماز را تمام بخواند و چنان چه چهل پنجاه روز به اين كار اشتغال داشته باشد، در سفرهاى شغلى، نمازش شكسته است.

بهجت (استفتا): با يك ماه نيز كثيرالسفر مى‏شود چون عمليت سفر، صدق مى‏كند و بايد نماز را تمام بخواند.

تبريزى (استفتا): حداقل با دو ماه اشتغال به كار در سفر، كثيرالسفر مى‏شود و بايد نماز را تمام بخواند.

خامنه‏اى (استفتا): با يك ماه هم - اگر طورى باشد كه عرفاً، عمليت سفر، صدق كند - كثيرالسفر مى‏شود و بايد نماز را تمام بخواند.

زنجانى (ر.م 1319): كسى كه فقط در مقدارى كه از سال، شغلش مسافرت است؛ مانند كسى كه فقط سه ماه اشتغال به رانندگى دارد، بايد نماز را تمام بخواند، ولى اگر مدت سفر به قدرى كم باشد كه عرفاً به او كثيرالسفر نگويند، بايد نماز را شكسته بخواند.
فاضل (استفتاء): چنان چه يك ماه اشتغال به رانندگى داشته باشد و عرفاً رانندگى شغل او شناخته شود در اين صورت كثير السفر است و بايد نماز را تمام بخواند.

مكارم (استفتا): اگر هر روز رفت و آمد كند، با يك ماه هم كثير السفر مى‏شود و بايد نماز را تمام بخواند.

148- امام ،اراكى، گلپايگانى، بهجت، خامنه‏اى، زنجانى و فاضل: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
خوئى (س 288 - 292 - 301): چنان چه محل كار، مقر عمل محسوب نشود، حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است ؛ اما اگر، مقر عمل محسوب شود، حكم محل كار با حكم مسير رفت و برگشت فرق مى‏كند؛ بدين ترتيب كه در محل كار، مطلقاً نماز تمام است ؛ چون مقر عمل، حكم وطن را دارد. (مراجعه شود به فصل چهارم، بحث وطن حكمى) و اما در مورد مسير رفت و برگشت، سه حالت وجود دارد:
الف - در ماه، حداقل ده بار، بين محل سكونت و محل كار رفت و آمد مى‏كند. در اين حالت، كثيرالسفر مى‏باشد و بين راه نيز نمازش تمام است .
ب - در ماه، نه يا هشت يا هفت بار رفت و آمد مى‏كند. در اين حالت بنابر احتياط واجب بايد در بين راه، نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند .
ج - در ماه، كمتر از هفت بار رفت و آمد مى‏كند، در اين حالت، كثيرالسفر نيست و بايد در بين راه، نماز را شكسته بخواند.

تبريزى (س 288 - 292 - 301): آنچه آيت الله خوئى فرموده‏اند، درست است ولى در مورد مسير رفت و برگشت، بايد به ترتيب زير عمل شود:
الف - در هفته(يا كمتر) حداقل يك بار، رفت و آمد مى‏كند در اين حالت، كثيرالسفر بوده و بين راه نيز نمازش تمام است .
ب - هر ده يا نه، يا هشت روز يك بار، رفت و آمد مى‏كند، در اين حالت، بنابر احتياط واجب بايد بين راه، نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.
ج - اگر غير از دو حالت بالا، باشد كثيرالسفر نيست و بايد بين راه نماز را شكسته بخواند.

مكارم (استفتا): چنان چه محل كار، مقر عمل محسوب نشود، حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است؛ اما اگر مقر عمل محسوب شود، در آن جا مطلقاً نمازش تمام است ؛ چون مقر عمل، حكم وطن را دارد و اما در بين راه بايد نماز را شكسته بخواند مگر اينكه همه روزه يا چندين روز در هفته، رفت و آمد كند كه در اين صورت، بين راه نيز نمازش تمام است .

* - به اختلاف نظر امام راحل (ره) و آيت الله فاضل، با ساير مراجع معظم تقليد، در مورد (من شغله فى السفر»، و نيز به اختلاف نظر مقام معظم رهبرى و آيت الله تبريزى، در مورد دانشجو، توجه شود (براى توضيح بيشتر به مقدمه همين فصل مراجعه فرماييد).
149- اراكى، خوپى، بهجت، زنجانى، ومكارم: حكم همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

امام و فاضل: در مورد راننده و امثالش ،حكم همان است كه در متن آمده ولى استاد، دانشجو و كارمند بايد نماز را شكسته بخوانند.

تبريزى: استاد، كارمند و راننده، حكمشان همان است كه در متن آمده ولى دانشجو، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بايد بگيرد.

خامنه‏اى: استاد، كارمند و راننده حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است. ولى دانشجو، بايد نماز را شكسته بخواند.

* - البته نماز اين فرد، در اهواز و بين راه، تمام است ولى نه به خاطر كثيرالسفر بودن بلكه به جهت اينكه فاقد شرط اول براى شكسته خواندن نماز است .

150- اراكى، بهجت و زنجانى: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است.
امام و فاضل: در مورد راننده و امثالش، حكم همان مى‏باشد كه در متن آمده است. ولى استاد، دانشجو و كارمند در اهواز و روستا - چنان چه وطن نباشد - و بين راه، نمازشان شكسته است.
خوئى و مكارم: چنان چه اهواز، مقر عمل محسوب نشود، حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است ؛ اما اگر مقر محسوب شود، نمازش در آن جا مطلقاً تمام است (چون مقر، حكم وطن رادارد)، و در مورد مسير رفت و برگشت، تفصيلى وجود دارد كه با مراجعه به پاورقى صفحه 155 معلوم مى‏شود.

تبريزى: دانشجو، در تمام مواضع بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بگيرد، ولى در مورد راننده، حكم مسئله همان مى‏باشد كه در متن آمده است و اما كارمند واستاد، چنان چه اهواز براى آنها،مقر عمل محسوب نشود، حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است و اگر مقر محسوب شود، نمازشان در آن جا مطلقاً تمام است،و در مورد مسير رفت و برگشت، تفصيلى وجود دارد كه با مراجعه به پاورقى صحه 155 معلوم مى‏شود .

خامنه‏اى: استاد، كارمند و راننده، حكمشان همان است كه در متن آمده ولى دانشجو، در اهواز و روستا (چنان چه وطنش نباشد) و بين راه، نمازش شكسته است .

151- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.

* - به شرطى كه وطنش، از محل سكونت و محل كار، حداقل هشت فرسخ فاصله داشته باشد.

** - البته اگر قصد داشته باشد در شهرك مدت زيادى زندگى كند، طبق فتواى آيات عظام خوئى، تبريزى، زنجانى و مكارم - چنان كه در عنوان اول از فصل چهارم، بحث وطن حكمى گذشت - شهرك براى او حكم وطن را خواهد داشت. در نتيجه، اين مثال، عين مثال قبل (ذيل مسأله 2) خواهد بود.
152- امام و فاضل:در محل كار و محل سكونت و بين راه، بايد نماز را شكسته بخواند (براى توضيح بيشتر به مقدمه همين فصل مراجعه فرماييد).

اراكى: با قصد اقامه در محل سكونت، رفت و آمد به كمتر از چهار فرسخ اشكال ندارد - هر چند موقع قصد اقامه، بداند كه هر روز به آن جا خواهد رفت - و نمازش در محل سكونت و محل كار و بين راه، تمام است. (براى توضيح بيشتر به عنوان سوم از فصل چهارم مراجعه فرماييد).
خوئى:؟
بهجت و خامنه‏اى (استفتا): حكم مسئله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
تبريزى (استفتا): در محل سكونت و محل كار و بين راه، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بگيرد.

زنجانى (استفتا): اگر عرفاً كثيرالسفر محسوب شود، حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

مكارم (استفتا): اگر اين كار، براى مدت طولانى - مثلاً يك سال يا بيشتر - ادامه پيدا كند، هر دو محل، براى اوحكم وطن را دارد. بنابراين در محل سكونت و محل كار و بين راه، بايد نماز را تمام بخواند.

* - سفر اول، نسبت به افراد، متفاوت است، گاه ممكن است يك ساعت باشد و گاه چند هفته .
153- امام (ر.م 1306)، خامنه‏اى (س 665)، زنجانى (استفتا) و فاضل (استفتا): در سفر اول شغلى، مطلقاً نماز شكسته است، هر چندسفر طول بكشد.

گلپايگانى (ر.م 1315): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
خوئى (س 283) و تبريزى (استفتا): اگر كارى كه سفر مقدمه آن است، شغل او شده باشد، بايد نماز را - حتى در سفر اول - تمام بخواند. ولى راننده در سفر اول - هر چند طول بكشد - نمازش شكسته است .

بهجت (استفتا): اگر سفر اول طول بكشد، بنابراحيتاط واجب، بايد روز اول، نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و از روز دوم نماز، را تمام مى‏خواند.

مكارم (ر.م 1145، س 222): من شغله السفر مثل راننده از همان سفر اول شغلى، بايد نماز راتمام بخواند، ولى من شغله فى السفر مثل استاد، دانشجو و كارمند در سفر اول شغلى، نمازش تمام است و از سفر دوم، نماز را تمام مى‏خواند.
154- مكارم: در همان سفر اول هم نمازش در شهرك و بين راه، تمام است .

* - بهتر است دريكى دو روز اول، نماز را احتياطاً، هم شكسته و هم تمام بخواند، بعد از آن، نمازش تمام است. (ن).
155- امام، خامنه‏اى، زنجانى و فاضل: در سفر اول (در تمام يك ماه) بايد نماز را شكسته بخواند. از سفر دوم كه از اهواز آغاز مى‏كند، نمازش تمام است .
گلپايگانى: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
خوئى، تبريزى و مكارم: از همان سفر اول، بايد نماز را تمام بخواند.

بهجت: روز اول، نماز را بنابر احتياط واجب، هم شكسته و هم تمام مى‏خواند و از روز دوم نماز را تمام مى‏خواند .
156- امام و فاضل: استاد، دانشجو و كارمند، مطلقاً نماز را شكسته مى‏خوانند؛ اما اگر راننده‏اى داراى شرايط مزبور باشد (مثلاً كارش حمل بار از اهواز به آبادان است و هر دفعه، يك هفته در اهواز، براى بارزدن توقف دارد)، حكمش همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
گلپايگانى، زنجانى و مكارم: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

خوئى: چون اهواز بر اى او مقر عمل (شغل) محسوب مى‏شود، لذا در آن جا، مطلقاً نمازش تمام است و اما در مورد حكم نماز در بين راه، تفصيلى وجود دارد كه با مراجعه به پاورقى صفحه 155 معلوم مى‏شود.

بهجت: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است ولى در سفر اول، موقع بازگشت به آبادان، بايد در بين راه نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

تبريزى: دانشجو (هم در سفر اول و هم در سفرهاى بعدى) در بين راه و در اهواز، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بگيرد ؛ ولى استاد و كارمند، در اهواز مطلقاً نمازشان تمام است واما در مورد حكم نماز آنها در بين راه، تفصيلى وجوددارد كه با مراجعه به پاورقى صفحه 155 معلوم مى‏شود.
خامنه‏اى: دانشجو، مطلقاً نمازش شكسته است، ولى استاد و كارمند، حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
157- امام (ر.م 1312و 1313)، اراكى (ر.م 1305 و 1306)، بهجت (استفتا)، خامنه‏اى (س 665)، زنجانى (ر.م 1321 و 1322) و فاضل (ر.م 1334 و 1335 ): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

خوئى (ر.م 1321 و 1322) و تبريزى (ر.م 1321و1322): در مورد راننده، حكم همان است كه در متن آمده، ولى غير راننده، در سفر اول بنابر احتياط واجب بايد هم شكسته و هم تمام بخواند.

مكارم (ر.م 1151): كثيرالسفر، مطلقاً در سفر اول بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند .
158- امام (ر.م 1313)، بهجت (استفتا)، خامنه‏اى (س 665) و فاضل (ر.م 1335): در سفر اول، بايد نماز را شكسته بخواند .

گلپايگانى (ر.م 1322)، زنجانى (ر.م 1322) و مكارم (ر.م 1151): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

خوئى (ر.م 1321 و 1322) و تبريزى (استفتا): هم راننده و هم غير راننده، از همان سفر اول، بايد نماز را تمام بخواند .
159- امام و فاضل: راننده در سفر اول شغلى، نمازش شكسته است و از سفر دوم، نماز را تمام مى‏خواند، ولى استاد، دانشجو و كارمند در همه سفرهاى شغلى، نمازشان شكسته است (براى توضيح بيشتر به صفحه 151 مراجعه فرماييد).

گلپايگانى، زنجانى و مكارم: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
خوئى: از سفر اول شغلى، بايد نماز را تمام بخوانند.

بهجت: در سفر اول شغلى، نمازشان شكسته است ولى از سفر دوم، بايد نماز را تمام بخوانند.

تبريزى: استاد، كارمند و راننده، از سفر اول شغلى، نمازشان تمام است، ولى دانشجو در همه سفرهاى تحصيلى، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند. (به صفحه 151 مراجعه فرماييد).

خامنه‏اى: استاد و كارمند و راننده، در سفر اول شغلى، نمازشان شكسته است و از سفر دوم، نماز را تمام مى‏خوانند؛ ولى دانشجو در همه سفرهاى تحصيل، بايد نماز را شكسته بخواند (ص 151 مراجعه شود).
160- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.
161- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.
162- امام (س 370) و فاضل (س 501): در سفرهايى كه از لوازم و توابع شغلش است، بايد نماز را شكسته بخواند .

اراكى (س 30 - 16) و زنجانى (استفتا): در سفرهايى كه از لوازم و توابع دائمى شغلش مى‏باشد، نماز تمام است؛ ولى در سفرهاى اتفاقى و مستقل - هر چند در رابطه با شغل - بايد نماز را شكسته بخواند.

خوئى (س 299)، خامنه‏اى (استفتا)و مكارم (استفتا): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

بهجت (استفتا): سفرهايى كه از توابع و لوازم - دائمى يا اتفاقى - شغل است، اگر عرفاً جزء شغل باشد، حكم سفر شغلى را دارد و بايد نماز را تمام خواند.

تبريزى (س 299): در سفرهايى كه از لوازم و توابع دائمى شغل مى‏باشد، نماز تمام است؛ ولى اگر اتفاقى باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

163- امام (ر.م 1307)، گلپايگانى (ر.م 1316)، خوئى (ر.م 1316)، بهجت (ر.م 1061)، تبريزى (ر.م 1316)، خامنه‏اى (س 666) فاضل (ر.م 1329)و مكارم (ر.م 1147) حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
زنجانى (ر.م 1316): در سفر غير شغلى، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

* - هر چند در ضمن اين سفر، كارهاى شغلى نيز انجام بدهد.
** - و اگر هر دو، هدف اصلى باشند، بايد احتياطاً نماز را هم شكسته و هم تمام خواند.
*** - به اين دليل كه اگر بين راه مسافر سوار نمى‏كرد، باز اين سفر را مى‏رفت .
**** - به اين دليل كه اگر خانواده نيايد و قصد زيارت نداشته باشد، باز اين سفر را براى جابجايى مسافر مى‏رود.
164- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.

* - و اگر هر دو (زيارت و جابه‏جايى مسافر) هدف اصلى باشد به طورى كه هر كدام نباشد (مسافر باشد ولى‏خانواده نيايد يا خانواده بيايد ولى مسافر نباشد) سفر مشهد را لغو مى‏كند، در اين صورت بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

165- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.
166- امام و فاضل: راننده، حكمش همان مى‏باشد كه در متن آمده است، ولى استاد و دانشجو و كارمند، در همه سفرهاى شغلى، بايد نماز راشكسته بخوانند. (براى توضيح بيشتر به ص 151 مراجعه فرماييد).

گلپايگانى، خوئى، بهجت، زنجانى و مكارم: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

تبريزى: دانشجو در همه سفرهاى تحصيلى، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند،ولى سايرين حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است. (مراجعه به ص 151).

خامنه‏اى: دانشجو، در همه سفرهاى تحصيلى، بايد نماز را شكسته بخواند، ولى سايرين حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است. (مراجعه به ص 151).
167- امام، خوئى و زنجانى:؟
اراكى (س 11): در صورتى كه شب را نماند، نمازش تمام است .

بهجت (استفتا)، خامنه‏اى (س 679)، فاضل (استفتا) و مكارم (استفتا): حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .
تبريزى: بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.
168- امام و زنجانى:
اراكى: در صورتى كه شب را در روستا نماند، نمازش در آن جا نيز مانند اهواز، تمام است .

خوئى: اگر اهواز براى او، مقر عمل محسوب شود، در اين صورت نمازش در روستا نيز مانند اهواز، تمام است( براى توضيح مقر عمل به فصل چهار، بحث وطن حكمى مراجعه فرماييد).
بهجت و مكارم: آنچه در متن آمده درست است .

تبريزى: چنان چه اهواز براى او مقر عمل (فصل چهارم، وطن حكمى) محسوب شود، نمازش در روستا نيز مانند اهواز تمام است؛ در غير اين صورت، بايد در روستا نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

خامنه‏اى: دانشجو، در اهواز و روستا، نمازش شكسته است ولى در مورد سايرين آنچه در متن آمده درست است .

فاضل: راننده حكمش همان مى‏باشد كه در متن آمده است، ولى استاد و دانشجو و كارمند، هم د راهواز و هم در روستا، نمازشان شكسته است .
169- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.

* - البته به شرطى كه اصل سفر به اهواز، به قصد شغل باشد و تصميم به توقف در اهواز، بعد به وجود آمده باشد .

امام و فاضل: راننده حكمش همان مى‏باشد كه در متن آمده است، ولى استاد و دانشجو و كارمند، در همه سفرهاى شغلى، نمازشان شكسته است. (به صفحه 151 مراجعه فرماييد).

اراكى، خوئى، بهجت، زنجانى و مكارم: حكم مسأله همان مى‏باشد كه در متن آمده است .

تبريزى: استاد، كارمند و راننده، حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است؛ ولى دانشجو در همه سفرهاى تحصيلى، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند. (ص 151).

خامنه‏اى: استاد، كارمند و راننده، حكمشان همان مى‏باشد كه در متن آمده است، ولى دانشجو در همه سفرهاى تحصيلى، بايد نماز را شكسته بخواند. (ص 151)
170- همه مراجع معظم تقليد در حكم اين مسأله اتفاق نظر دارند.
171- امام و فاضل: در سفرهايى كه اشتغال به رانندگى دارد، نمازش تمام است، ولى در سفر به كارخانه يا تحصيل علم، بايد نماز را شكسته بخواند. (ص 151).

تبريزى: در سفرهاى تحصيل علم، بنابر احتياط واجب، بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند. (ص‏151).
خامنه‏اى: در سفرهاى تحصيل علم، بايد نماز را شكسته بخواند. (ص 151)
172- امام و فاضل (استفتا): زن و فرزند بايد نماز را شكسته بخوانند (به صفحه 151 مراجعه فرمائيد).

خوئى (س 319): زن و فرزند، در كثير السفر بودن، تابع شوهر و پدر نيستند و بايد نماز را شكسته بخوانند.
گلپايگانى: ؟

بهجت (استفتا)، زنجانى (استفتا) و مكارم (استفتا): در صورتى كه همراهى شوهر و پدر، در سفرهاى شغلى، برنامه دائمى آنان باشد، بايد نماز را در اين سفرها، تمام بخوانند.

تبريزى (س 319 و استفتا): اگر زن در اين سفرها، شغلى داشته باشد - هر چند آن شغل، خدمت به شوهر باشد - بايد نماز را تمام بخواند، در غير اين صورت، بنابر احتياط واجب بايد در اين سفرها نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه واجب را بگيرد.
خامنه‏اى (استفتا): اگر زن و فرزند، در اين سفرها، شغلى ندارند، بايد نماز را شكسته بخوانند.