سحرخيزي در قرآن كريم

آيات قرآن در موضوع سحر و سحرخيزي، فراخواني است كه گاه از برتري وقت سحر و شكوه سحرخيزي و نشانه‌ها و يادگارها و نكات باريك و حقيقت‌هاي آن به گونه آشكار و بي‌پرده ياد كرده و همه را به شب خيزي فراخوانده و نيز در آياتي با اشاره به سحرخيزي پيروان ديگر اديان، آن را فضيلتي آسماني و فرابشري دانسته است. ما با بهره‌جويي از تفسيرهاي روايي به هر دو دسته اين آيات اشاره خواهيم كرد:

‍‌‍‌‍‌1ـ يا ايها المزمل، قم اليل الا قليلا، نصفه او انقص منه قليلا، او زد عليه و رتل القرآن ترتيل ؛ اي جامه به خود پيچيده، شب را جز اندكي بپاخيز، نيمي از شب را يا كمي از آن كم كن، يا بر نصف آن بيفزا، و قرآن را با دقت و تأمل بخوان.[1]

2‌ـ ان ناشئة الليل هي اشد وطأ و اقوم قليل ؛به يقين نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و گفتاري ماندگارتر است.[2]

مرحوم كليني، شيخ صدوق و شيخ طوسي با سندهاي معتبر به نقل هشام بن سالم از امام صادق(عليه‌السلام) روايت كرده‌اند كه مقصود از اين آيه، سحرخيزي كسي است كه قصد او از آن جز الله عزوجل نيست.[3]

مرحوم طبرسي مي‌گويد: مقصود از «ناشئة الليل» ساعات شبانه است كه پي‌در‌پي پديد مي‌آيند. از امام باقر(عليه‌السلام) و امام صادق(عليه‌السلام) نقل است كه مقصود از اين آيه، سحري خيزي براي نماز شب است.[4] و نماز شب «اشد وطأ» بسيار عمل سنگين و پرمشقت است؛ زيرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادي در آن زحمت دارد.

سپس مي‌گويد: برخي نيز «وطأ» را «وطاءا» به كسر واو و با مد خوانده‌اند. بنابراين، قرائت «اشد وطاءا» يعني بين گوش و چشم، موافقت است و دل و زبان و گوش نمازگزار براي فهميدن و انديشيدن هماهنگ است؛ زيرا قلب انسان در دل شب به چيزي از امور دنيا، اشتغال ندارد و نماز شب، سخن استواري است. از امام صادق(عليه‌السلام) ذيل اين ايه نيز روايت است كه مقصود سحرخيزي كسي است كه جز الله تعالي را نمي‌خواهد.[5]

پس عبادتي در دل شب پابرجاتر و پايدارتر است كه هدف از آن خود الله جل و علا باشد.

حضرت آيت الله جوادي آملي در اين باره مي‌گويد:

«معناي آيه شريفه (ان ناشئة الليل...) اين است كه تو در روز كارهاي فراواني داري، ولي شب هنگام، مزاحمي نداري و كسب پايگاه محكم و سخن مستحكم تنها در سحر ميسر است‌».[6]

3ـ و من الليل فتَهَجَّد به نافلة لك عسي ان يبعثك ربك مقاما محمود؛ و پاسي از شب را براي برپايي نافله شب (افزون بر ديگر واجبات، از خواب) برخيز؛ اميد است كه پروردگارت تو را به مقام محمود رساند».[7]

واژه تهجد هم خانواده هجود است. هجود به معني خواب است و تهجد (از باب تفعل) بنابر نظر بسياري از اهل لغت به معناي بيداري پس از خواب[8] براي عبادت و اقامه نماز است. كلمه «نافله» نيز از ماده «نفل» به معناي زيادي مي‌باشد.[9]

پس متهجد كسي است كه از خواب شبانه براي بپاداشتن نماز شب كه افزون بر نمازهاي واجب است برخيزد.

همه مفسران بر اين باورند كه اين آيه درباره پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله) است. اي محمد براي برپايي نماز شب كه زيادي بر واجبات بر تو واجب است پاسي از شب را بيدار باش.[10] از امام صادق(عليه‌السلام) نيز روايت است كه نماز شب بر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) واجب بود.[11]

درباره مقام محمود در يكي از بخش‌هاي آتي سخن خواهيم گفت.

4ـ المستغفرين بالاسحار؛ (پرهيزكاران) آمرزش طلبان در سحرگاه.[12]

5ـ كانوا قليلا من الليل ما يهجعون و بالاسحار هم يستغفرون؛ و آنان (پرهيزكاران) كمي از شب را به خواب مي‌روند و سحرگاهان آمرزش مي‌طلبند.

لازمه استغفار سحري، بيداري در پايان شب است و سنت مطهر از آن به نماز شب و استغفار در قنوت نماز وتر تفسير مي‌كند.[13] در برخي از روايت‌هاي ديني آمده است كه مقصود از استغفاركنندگان در دو آيه ياد شده، همان نمازگزاران گاه سحراند.[14] نيز از امام رضا(عليه ‌السلام) نقل است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) در قنوت نماز وتر، هفتاد مرتبه استغفار مي‌كرد.[15] مقصود از پوزش طلبان در آيه هجده سوره ذاريات، كساني‌اند كه در پايان شب، هفتاد مرتبه در قنوت نماز وتر استغفار كرده و از خداوند پوزش مي‌طلبند.[16] از امام صادق (عليه‌السلام) روايت است كه: هر كس در گاه سحر استغفار كند از اهل اين آيه به شمار مي‌آيد.[17]

از اهل بيت(عليهم‌السلام) روايت است كه:

آگاه باشيد، درودهاي خداوند شامل حال اهل سحر و پوزش طلبان سحري است.[18]

رسول خدا مي‌فرمايد: همانا خداي تعالي صداي كساني را كه سحرگاهان استغفار مي‌كنند دوست مي‌دارد.[19]

از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نقل است كه: سه گروه از (وسوسه‌هاي) ابليس و لشكريانش، پاك (و در امان)اند: 1ـ آنان كه خداوند را ياد مي‌كنند؛ 2ـ كساني كه از بيم (عذاب) خدا، گريه دارند؛ 3ـ گروهي كه سحرگاهان استغفار مي‌كنند.[20]

امام صادق(عليه‌السلام) مي‌فرمايد: هرگاه بنده (در روز) گناهي انجام دهد تا شب او را مهلت دهند، پس اگر استغفار كند بر او ننويسند.[21]

و باز از امام صادق(عليه‌السلام) نقل است كه: هر كس كار بدي مرتكب شود تا هفت ساعت از روز  او را مهلت دهند، پس اگر سه بار بگويد: «استغفرالله الذي لا اله الا هو الحي القيوم» چيزي بر او ننويسند.[22]

6ــ پهلوهايشان دل شب از بستر خواب دور مي‌شود و با بيم و اميد پروردگارشان را مي‌خوانند و از آنچه به آن داده‌ايم انفاق مي‌كنند. و هيچ كس نمي‌داند چه پاداش‌هاي مهمي كه مايه روشني چشم‌هاست براي آن‌ها نهفته شده، اين پاداش كارهايي است كه انجام مي‌دادند. ‍[23]

از امام باقر(عليه‌السلام) و امام صادق(عليه‌السلام) روايت است كه مقصود از تهي‌كنندگان پهلو در آيه ياد شده، همان كساني‌اند كه براي خواندن نماز شب از رختخواب خود برمي‌خيزند. [24]

7ـ أ من هو قانت آناء الليل ساجدا و قائما بحذر الآخرة و يرجو رحمة ربه؛ يا كسي كه در ساعات شبانه به عبادت مي‌پردازد و در حال سجده و قيام از عذاب خداوند مي‌ترسد و به رحمت پروردگارش اميدوار است (با ديگران يكسانند)؟[25]

از امام باقر(عليه‌السلام) روايت است كه مقصود از اين آيه، نماز شب است.[26]

8ـ فاصبر علي ما يقولون و سبح بحمد ربك... من آناء الليل ... لعلك ترضي؛ پس در برابر آنچه مي‌گويند صبر كن،... و برخي از ساعا شب (پروردگارت) را تسبيح گو، باشد كه (از الطاف الهي) خشنود شوي.[27]

9ـ و سبح بحمد ربك حين تقوم؛ و چون از خواب برمي‌خيزي پروردگارت را تسبيح و حمد گو.[28]

برخي از مفسران، تسبيح و حمد در اين آيه را همان نماز شب دانسته‌اند.[29]

10‌‌ـ و من الليل فسبحه و ادبار النجوم؛ پاسي از شب و به گاه پشت كردن ستارگان (و طلوع صبح) او (پروردگارت) را تسبيح گو.[30]

صاحب تفسير مجمع اليبان، ذيل اين آيه، مقصود از آن را نماز شب دانسته است. از امام باقر(عليه‌السلام) نيز نقل شده است كه از «ادبار النجوم‌» دو ركعت نماز، پيش از صبح مقصود است.[31]

11‌ـ و من الليل فسبحه و ادبار السجود؛ پاسي از شب و پس از سجده‌ها او (پروردگارت) را تسبيح گو. [32]

از امام صادق(عليه‌السلام) روايت است كه مقصود از اين آيه، نماز وتر است كه در آخر شب قرار دارد.[33]

12ـ و من الليل فاسجد له و سبحه ليلا طويل؛ پاسي از شب را بر او سجده كن و مقداري طولاني از شب او را تسبيح گو[34]

امام رضا (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: تبسيح در اين آيه همان نماز شب است.[35]

13ـ و عبادالرحمن ... والذين يبيتون لربهم سجدا و قيام؛ و بندگان خداي مهربان... كساني‌اند كه شب هنگام براي پروردگارشان سجده و قيام مي‌كنند.[36]

سجده و قيام در شب از ويژگي‌هاي عبادالرحمن است و مقصود از بيتوته و سجده  و قيام شبانه همان نماز شب است و اين ويژگي اختصاصي بدان خاطر است كه اطاعت شبانه سخت‌تر و پسنديده‌تر و از ريا دورتر است.

ابن عباس مي‌گويد: هر كس در دل شب دو ركعت يا بيش‌تر نماز بگزارد از عبادالرحمن به شمار مي‌آيد.[37]

امام صادق(عليه‌السلام) درباره آيه «ان الحسنات يذهبن السيئات؛[38] همانا نيكي‌ها بدي‌ها را از ميان مي‌برد». فرمود: نماز شب مؤمن، گناه روز او را از بين مي‌برد.[39]

14ـ ليسوا سواء من اهل الكتاب امة قائمة يتلون آيات الله آناء الليل و هم يسجدون؛ آنان مساوي نيستند؛ از اهل كتاب گروهي هستند كه قيام مي‌كنند و پيوسته در اوقات شب، آيات خدا را مي‌خوانند، در حالي كه سجده مي‌كنند.[40]

مقصود از اهل كتاب كساني‌اند كه به راهنمايي اسلام، ره يافتند و شبانه به گاه تهجد، كتاب خدا را تلاوت مي‌كنند و به سجده مي‌روند؛ يعني به نماز شب مي‌ايستند.[41]

ولي  وجه تعبير سجود از نماز شب اين است كه سجده با شكوه‌ترين ركن در فروتني و رساترين حالت نمازگزار در ستايش خداست. امام صادق(عليه‌السلام) مي‌فرمايد: نزديك‌ترين حالات بنده به پروردگار، گاهي است كه او در سجده مي‌گريد.[42]

مرحوم طبرسي مي‌گويد: اين آيه خود بيانگر آن است كه نماز شب نزد خداوند چه عظمتي دارد.[43]

15‌ـ و رهبانية ابتدعوها ما كتبناها عليهم الا ابتغاء رضوان الله؛ رهبانيتي را كه (پيروان مسيح) ابداع كرده بودند، ما بر آنان مقرر نداشته‌ايم گرچه هدف ‌شان جلب رضايت خداوند
بود.[44]

مقصود از رهبانيت در اين آيه، نماز شب است. چنان كه از ابي الحسن(عليه‌السلام) روايت شده است.[45] و بنابر اجماع مفسران، رهبان صيغه مبالغه از رهب و به معني كمال خشيت و انقطاع در عبادت و تنها براي به دست آوردن رضايت خدا است.[46]