ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    101

و «من خلقك» متعلق باشد به «كنت» نه «بواصفين» و مراد اين باشد كه بلكه بوده تو نزد وصف كنندگان از جمله خلق تو، يعنى هر چه را ايشان وصف ميكنند در واقع خلق تست نه تو چنانكه اين مضمون در خطب مأثوره ديگر نيز وارد شده پس هرگاه ترا وصف كنند بوده تو نزد ايشان بنا بر وصف ايشان از جمله خلق خود.

و ابن ابى الحديد در شرح خود «قبل» را بفتح قاف خوانده و گفته كه: مراد اينست كه چشمها ترا نديده‏اند كه خبر دهند از تو بر سبيل مشاهده بلكه بوده تو پيش از آنها، يعنى قديم و ازلى پس جسم و اعراض آنها نيستى  و آنچه از آنها نباشد مشاهده آن محال باشد و خبر از آن بعنوان مشاهده ممكن نباشد.

و محقق بحرانى نيز در شرح خود بفتح قاف خوانده و گفته كه: غرض تنزيه حق تعالى است از وصف مشبّهه و نحو ايشان و إخبار ايشان از او بصفاتى كه از شأن آنها اينست كه إخبار كنند از آنها بينندگان از روى مشاهده با اعتراف ايشان به آن كه اخبار ايشان از روى ديدن نيست، و چون اخبار از محسوسات و آنچه از شأن آن باشد كه احساس كرده شود صادق نيست مگر اين كه مستند بحسّ باشد لابدّ لازم دارد سلب رؤيت چشمها او را سلب اخبار از او، از جهت آنها و كذب اخبار از او به آن چه دانسته نشود از جهت آنها، و «بلكه بوده پيش از وصف‏كنندگان از خلق خود» تعليلى است از براى سلب رؤيت كه مستلزم سلب اخبار از آنست بقياس بر اين وجه «بوده تو پيش از وصف كنندگان، و هر كه بوده باشد پيش از وصف كنندگان او، نديده‏اند وصف كنندگان او را، پس خبر نتوانند داد از او» و اين كبرى از مشهورات مظنونات است در بادى نظر، و اين كافيست از براى خطيب هر چند هرگاه از پى رفته شود كلى نباشد، زيرا كه نيست چنين كه هر چه پيش از ما باشد باطل باشد اخبار ما از او، و ممكن است حمل آن بر وجه تحقيق باين كه حمل شود قبليّت بر قبليّت ذاتى، زيرا كه آن مستلزم تنزيه حق تعالى است از جسميت و لواحق آن و آن مستلزم امتناع رؤيت است كه آن مستلزم كذب اخبار از اوست‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    102

از وجه مشاهده حسيه».

تمام شد كلام او.

و پوشيده نيست تكلف و تعسف در آنچه هر دو گفته‏اند و فساد وجه خطابى كه شارح دوّم گفته، و همچنين فساد دعويى كه قبل از اين كرده كه إخبار از محسوسات البته بايد كه مستند بحسّ باشد و اللّه تعالى يعلم.

7557 لم يترك اللّه سبحانه خلقه مغفلا و لا امرهم مهملا. وانگذاشته خداى سبحانه خلق خود را مغفل، و نه كار ايشان را مهمل، «مغفل» بصيغه مفعول  چيزى را گويند كه غافل شده باشند از آن و نپرداخته باشند بآن، و «مهمل» چيزيست مثل شتر و نحو آن كه رها كرده باشند و واگذاشته باشند آنرا بخود و كار نفرمايند و مراد اينست كه حق تعالى از خلق خود غافل نشده و نه كار ايشان را بايشان واگذاشته كه رها كرده باشد ايشان را سرخود كه هر چه خواهند كنند بلكه أوامر و نواهى فرموده كه بايد اطاعت و انقياد آنها كنند.

7558 لم يخل اللّه سبحانه عباده من نبىّ مرسل او كتاب منزل. خالى نگذاشته خداى سبحانه بندگان خود را از پيغمبرى كه فرستاده شده باشد يا كتابى كه فرود آمده باشد بلكه پيغمبران فرستاده و كتابها نازل فرموده تا اين كه عذرى از براى ايشان نماند و حجت بر ايشان تمام باشد.

7559 لم يتناه سبحانه فى العقول فيكون فى مهبّ فكرها مكيّفا، و لا فى رويّات خواطرها محدّدا مصرّفا. بنهايت نرسيده خداى سبحانه در عقلها پس بوده باشد در جايگاه وزيدن فكر آنها چگونگى كرده شده، و نه در انديشه‏هاى خاطرهاى آنها تحديد كرده شده و تبيين‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    103

كرده شده، يعنى عقلها بنهايت معرفت حق تعالى نرسيده‏اند كه كنه ذات اقدس او را دانسته باشند يا اين كه عقلها احاطه باو نكرده‏اند چه هر چه چيزى احاطه كند بآن متناهى مى‏شود در آن، و مراد همانست كه كنه ذات اقدس او در نيامده در عقلها پس بوده باشد در آنچه فكر ايشان بآن وزيده چگونگى كرده شده، يعنى چگونگى آنرا دانسته باشند، بلكه بنهايت معرفت او نرسيده‏اند يا احاطه باو نكرده‏اند پس نه در جايگاه وزيدن فكر آنها چگونگى كرده شده است، و نه در انديشه‏هاى خاطرهاى آنها از فكر خود تمييز كرده شده و تبيين كرده شده، يعنى تمييز كنه ذات او نكرده‏اند و پى بآن نبرده‏اند، و «تبيين آن نكرده‏اند» يعنى آن را واضح نكرده‏اند و كشف پرده خفا از آن ننموده‏اند، و ممكن است مراد به «محدّد» تحديد كرده شده باجزاء باشد چنانكه لازم تحديد اصطلاحى است و «مصرّف» بمعنى تغيير داده شده باشد و مراد اين باشد كه در عقلها درنيامده پس نه در جايگاه وزيدن فكر آنها چگونگى كرده شده است و نه در انديشه‏هاى خاطرهاى آنها تحديد

كرده شده تغيير داده شده، و مراد تغير بتركيب از اجزاء و تحليل به آنها باشد چنانكه محقق بحرانى گفته، يا بودن آن قابل حركت و تغير چنانكه ابن ابى الحديد گفته، و بنا بر اين مراد ردّ بر مشبّهه مجسّمه باشد چه جسميت لازم دارد قبول حركت و تغيّر را و اللّه تعالى يعلم.

7560 لم تظلّ امرء من الدّنيا ديمة رخاء الّا هتنت عليه مزنة بلاء. سايه نينداخته مردى را از دنيا ابر وسعت و فراخى مگر اين كه بريزد بر او أبر بلائى، و در بعضى نسخه‏ها «تطلّ» بطاى بى‏نقطه است و بنا بر آن ترجمه اينست كه: مشرف نشده مردى را، و حاصل هر دو يكيست و مراد اينست كه هيچ نعمتى از دنيا نمى‏شود كه زحمتى در عقب نداشته باشد.

7561 لم يخلقكم اللّه سبحانه عبثا، و لم يترككم سدى، و لم يدعكم فى ضلالة و لا عمى.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    104

نيافريده شما را خداى سبحانه عبث، و ترك نكرده شما را رها كرده شده، و وانگذاشته شما را در گمراهيى و نه در كوريى، مراد گمراهى و كوريى است كه از جانب حق تعالى باشد باين كه دليل و هادى از براى ايشان تعيين نكرده باشد پس ناچار در گمراهى و كورى افتند و اين منافات ندارد باين كه بعضى در گمراهى و كورى باشند بسبب عدم اطاعت و پيروى آن دليل و هادى كه حق تعالى تعيين فرموده.

7562 لم يحلل اللّه سبحانه فى الاشياء فيكون فيها كائنا، و لم ينأ عنها فيقال هو عنها بائن. فرود نيامده خداى سبحانه در چيزها پس بوده باشد در آنها كائن، و دور نيست از آنها پس گفته شود كه او از آنهاست بائن، «كائن» بمعنى موجود و صاحب كون و هستى است، و «بائن» بمعنى بريده و جداست، و مراد اينست كه حق تعالى مجرّد است و جا و مكانى ندارد پس فرود نيامده در چيزى و جانگرفته در آن امّا دور نيست از هيچ چيز و ظاهر و باطن هر چيز منكشف است نزد او چنانكه گويا از هيچ چيز جدا و بريده نشده و بهر چيز پيوسته است بلكه در باطن هر چيز در آمده.

7563 لم يوفّق من استحسن القبيح، و اعرض عن قول النّصيح. توفيق داده نشده كسى كه نيكو شمارد زشت را، و اعراض كند از گفته نصيحت‏كننده، يعنى هر يك از اينها در كسى كه باشد اين نشان بى‏توفيقى اوست، يعنى مهيا نكردن حق تعالى أسباب خير را از براى او و واگذاشتن او بخود.

7564 لم يأمر كم اللّه سبحانه الّا بحسن، و لم ينهكم الّا عن قبيح. امر نكرده شما را خداى سبحانه مگر بچيز نيكوئى، و نهى نكرده شما را مگر از چيز زشتى، يعنى هر چه حق تعالى أمر بآن كرده در واقع و نفس الامر قطع نظر از أمر حق تعالى بآن خوبى و حسنى داشته كه حق تعالى بآن سبب أمر بآن كرده،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    105

و هر چه نهى از آن كرده در واقع و نفس الامر زشتى و قبحى داشته كه حق تعالى بآن اعتبار نهى از آن كرده، و چنين نيست كه هيچ تفاوتى ميانه آنها و اينها نباشد و با وجود آن حق تعالى بى‏سببى و مرّجحى أمر به آنها كرده باشد و نهى از اينها، و اگر عكس اين مى‏فرمود نيز جايز بود و اين صريح است در إثبات حسن و قبح عقلى چنانكه مذهب شيعه و معتزله است و ردّ انكار آنها چنانكه فرقه اشاعره از اهل سنت كرده‏اند و گفته‏اند كه: هيچ حسن و قبحى قطع نظر از أمر شارع و نهى او تعالى شأنه نيست، و هيچ تفاوتى در واقع ميانه چيزها نيست، و حق تعالى بى‏سبب و مرجّحى أمر ببعضى كرده و نهى از بعضى، و بعد از آن كه أمر بچيزى كرد آن چيز حسن است باين معنى كه خدا أمر بآن كرده و بعد از اين كه نهى از چيزى كرد آن چيز قبيح است باين معنى كه خدا نهى از آن كرده، و اگر عكس ميكرد هيچ قصورى نداشت و آنها قبيح مى‏شد و اينها حسن، و فقير در حواشى شرح مختصر تحقيق اين مسئله بر وجهى كه بايد نموده و اينجا گنجايش زياده بر اين ندارد.

و فرموده است آن حضرت عليه السلام در وصف كسى كه ثنا كرده بر او و مدح فرموده او را:

7565 لم تقتله قاتلات الغرور، و لم تغمّ عليه مشتبهات الامور. نكشته او را كشنده‏هاى غرور، و پوشيده نشده بر او مشبهات أمور، يعنى هلاك نكرده او را هلاك كننده‏هاى قريب شيطان و نفس و دنيا و أمثال آنها، و پوشيده نشده بر او مشتبههاى أمرها، يعنى أمورى كه حق و باطل در آنها بر أكثر مردم مشتبه باشد بلكه حقّ و صواب و باطل و خطا در هر باب بر او واضح و لايح است و اشتباهى ندارد و اين بنا بر اينست كه «تغمّ» بغين نقطه‏دار باشد چنانكه در اكثر نسخه‏هاست و بضمّ تا و فتح غين و تشديد ميم باشد و در بعضى نسخه‏ها بعين بى‏نقطه است و بنا بر اين بفتح تا و سكون عين و تخفيف ميم باشد و ترجمه اين باشد كه ملتبس و مشتبه نيست بر او مشتبهات أمور، و حاصل هر دو يكيست.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    106

7566 لم يفكّر فى عواقب الامور من وثق بزور الغرور، و صبا الى زور السّرور. فكر نكرده در عاقبتهاى أمور كسى كه اعتماد كرده بر دروغ غرور و ميل كرده بسوى دروغ سرور. مراد به «دروغ غرور» وعده‏هاى دروغست كه غرور و فريب دنيا باين كس مى‏دهد، و به «دروغ سرور» شادمانيهاى دروغست كه باز آن غرور و فريب وعده بآن مى‏دهند و بعمل نمى‏آيد و اين بمنزله ذكر خاصّ بعد از عامّ است و در بعضى نسخه‏ها «وصبا (تا آخر)» نيست و مراد اينست كه كسى كه اعتماد كند بر وعده‏هاى دروغ فريب دنيا و سعى كند از براى آنها البته فكر نكرده در عاقبتهاى أمور خود، و اگر كسى فكر كند در آنها ميداند كه آنها بر تقديرى كه حاصل شود فانى و زايل است و بكار او نمى‏آيد بلكه باعث زيادتى وبال او مى‏شود سعى از براى چيزى بايد كه پاينده و باقى باشد كه آن سراى آخرت و نعمتهاى آنست.

7567 لم يصدق يقين من اسرف فى الطّلب، و اجهد نفسه فى المكتسب. راست نيست يقين كسى كه از حدّ بگذرد در طلب، و بتعب اندازد نفس خود را در مكتسب، يعنى يقين او باحوال مبدأ و معاد درست نيست و اگر نه بايست كه بداند كه زياده بر ميانه روى در طلب و كسب در كار نيست و باعث فوت مهمات أخروى مى‏شود پس اجتناب كند از آن.

7568 لم يعقل من و له باللّعب، و استهتر بالّلهو و الطّرب. دريافت نكرده كسى كه شيفته شده بلعب و حريص گردانيده شده بلهو و طرب.

«دريافت نكرده»، يعنى صاحب عقل و دريافت نيست، و «لهو و لعب» هر دو بمعنى بازيست، و «طرب» بمعنى شادى و اندوه هر دو آمده و مراد در اينجا شاديست و جمعى از اهل لغت «طرب» را بمعنى خفت و سبكى كه آدمى را عارض مى‏شود در وقت شدّت فرح يا حزن گفته‏اند و آنهم مراد مى‏تواند بود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    107

حرف لام بلفظ «لو»

از آنچه وارد شده از سخنان حكمت آميز حضرت أمير المؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السّلام در حرف لام بلفظ «لو» بلام ثابته يعنى لامى كه جزء كلمه است و از حروف شرطست و از براى تعليق امريست بأمرى باين نحو كه اگر فلان مى‏بود فلان مى‏بود، و غرض بيان امتناع اوّل است بسبب امتناع دويم چنانكه مذهب جمعى از محقّقين أهل عربيّت است، يا بيان اين كه امتناع دويم و عدم وقوع آن بسبب امتناع اوّل و عدم وقوع آنست كه اگر اوّل واقع مى‏شد البته دويم نيز واقع مى‏شد چنانكه مذهب اكثر ايشانست و گاهى مستعمل مى‏شود باين معنى كه اگر فلان هم مى‏بود فلان مى‏بود در جائى كه مظنّه اين باشد كه بر تقدير وقوع اوّل دويم واقع نمى‏بود و غرض ردّ آن گمانست، يا اين كه اگر فلان هم نمى‏بود فلان مى‏بود در جائى كه مظنّه اين باشد كه بر تقدير نبودن اوّل دويم مى‏بود، و غرض ردّ آن گمانست، و گاه هست كه مراد مجرّد اينست كه بر تقدير وقوع اوّل بايد كه دويم واقع باشد يا اين كه بر تقدير عدم وقوع فلان بايد فلان واقع نباشد و چون‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    108

غالب در «لو»  تعليق در ماضيست و استعمال آن در تعليق در مستقبل كمست بخلاف «ان» كه غالب در «ان» تعليق در مستقبل است هر چند بلفظ ماضى باشد بنا بر اين ما در ترجمه فقرات مباركه بر تعليق در ماضى حمل مى‏كنيم مگر در جائى كه بحسب معنى تعليق در مستقبل أنسب باشد چنانكه ظاهر خواهد شد. فرموده است آن حضرت عليه السّلام:

7569 لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا. اگر برخيزد پرده زياد نشوم من بحسب يقين، يعنى يقين من زياد نشود، يعنى يقين من بأحوال مبدأ و معاد بمرتبه كاملست كه اگر پرده برخاسته شود و معانيه مشاهده كنم يقين من زياد نمى‏شود، زيرا كه زياده بر آن يقين كه دارم نمى‏باشد و «لو» در اينجا بمعنى سيم است كه در معانى آن مذكور شد و مراد اينست كه اگر پرده هم برخاسته شود كه مظنه اينست كه يقين در آن وقت زياد شود يقين من زياد نمى‏شود باعتبار اين كه در نهايت مرتبه كمالست و زياده بر آن متصوّر نيست.

7570 لو استوت قدماى من هذه المداحض لغيّرت اشياء. اگر راست مى‏شد پاهاى من از اين لغزشگاهها هر آينه تغيير داده بودم چيزى چند را، مراد اينست كه خلفاى سابق بدعتى چند در دين كرده بودند كه اگر من‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    109

مستقلّ مى‏بودم تغيير آنها مى‏بايست نهايت من مستقلّ نشدم و فتنه‏ها و جنگها روداد كه هر يك از آنها جايگاه لغزش پاى خلافت من بود و با آنها استقلال و استوارى نداشت آن، بنا بر آن تغيير ندادم آنها را.

و ممكن است مراد تعليق در مستقبل باشد و ترجمه اين باشد: اگر راست شود پاهاى من از اين لغزشگاهها هر آينه تغيير دهم چيزى چند را، يعنى بدعتهائى را كه پيش از اين شده، و محقق بحرانى در شرح نهج البلاغه بجاى «من»: «فى» نقل كرده و «لغزشگاهها» را تفسير كرده به «مسائل مشكله اجتهاديّه» كه أقدام عقول در آنها مى‏لغزد و خلفاى سابق در آنها لغزيده‏اند، و «راست‏شدن قدمها را در آنها» كنايه گرفته از تمكن از اجراى أحكام شرعيه بر نهج حقّ و دفع بدعتهاى خلفاى سابق، و بنا بر اين مراد اينست كه من متمكن نشدم از آن و اگر متمكن مى‏شدم هر آينه تغيير مى‏دادم چيزى چند را از أحكام ايشان، و پوشيده نيست كه تفسير «لغزشگاهها» بفتنه‏ها و جنگها چنانكه ما كرديم ظاهرتر مى‏نمايد، خصوصا بنا بر لفظ «من» چنانكه در اين كتاب و اكثر نسخ نهج البلاغه نيز نقل شده با آنكه بسيارى از أحكامى كه تغيير آنها مى‏بايست چنين نبود كه از راه اشكال آنها قدم ايشان لغزيده باشد در آنها، بلكه بدعتى چند بود كه كرده بودند از براى أغراض خود.

7571 لو ضربت خيشوم المؤمن على ان يبغضنى ما ابغضنى، و لو صببت الدّنيا بجملتها على المنافق على ان يحبّنى ما احبّنى. اگر بزنم خيشوم مؤمن را بر اين كه دشمن دارد مرا دشمن نمى‏دارد مرا، و اگر بريزم دنيا را بتمام آن بر منافق بر اين كه دوست دارد مرا دوست نمى‏دارد مرا.

«خيشوم» منتهاى بينى است و گاهى بر اصل بينى اطلاق مى‏شود، و بعضى گفته‏اند كه: آن پرده ميانه دو سوراخ بينى است و مراد اينست كه دوستى مؤمنان با من بمرتبه‏ايست كه اگر بالفرض بينى مؤمن را بشمشير زنم از براى اين كه دشمن‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    110

دارد مرا هر آينه دشمن نمى‏دارد مرا، و دشمنى منافقان با من بمرتبه‏ايست كه اگر تمام دنيا را بيكى از ايشان بدهم تا اين كه دوست دارد مرا دوست نمى‏دارد مرا، و در نهج البلاغه تتمه از براى اين كلام معجز نظام نقل شده كه در آن وجه هر دو حكم ذكر شده و آن اينست كه اين بسبب اينست كه تقدير شده پس گذشته بر زبان نبى أمّى صلى اللّه عليه و آله اين كه گفته: دشمن نمى‏دارد ترا مؤمنى و دوست نمى‏دارد ترا بدبخت منافقى، و مراد اينست كه اين معنى تقدير شده، يعنى علم حق تعالى بآن تعلق گرفته و پيغمبر خبر از آن داده پس محالست كه خلاف آن واقع شود بهر سببى از أسباب كه كه فرض وقوع آن بشود.

و پوشيده نيست كه از اين لازم نمى‏آيد كه ايشان مجبور باشند در آنها، زيرا كه علم حق تعالى علت نيست بلكه تابع است پس چون هر يك از ايشان البته چنان خواهند بود هر چند باختيار خود باشد حق تعالى چنان دانسته و اگر اختيار خلاف آن مى‏كردند حق تعالى خلاف آن را مى‏دانست و بر هر تقدير بر ايشان جبرى نيست و با وجود اين خلاف آنچه علم حق تعالى بآن تعلق گرفته محالست كه واقع شود.

7572 لو انّ الموت يشترى لاشتراه الاغنياء. اگر مرگ خريده مى‏شد هر آينه مى‏خريدند آنرا توانگران، ممكن است كه مراد اين باشد كه توانگر را چندان حرص خريدن چيزها و جمع آنها باشد كه اگر مرگ را مى‏توانست خريد آنرا هم مى‏خريدند و بفكر خسران و زيان آن نمى‏افتادند، يا اين كه مضايقه از زيان آن نمى‏داشتند چنانكه مى‏خرند چيزى چند را كه باعث هلاكت أخروى ايشان مى‏شود و باكى ندارند از آن، يا اين كه مى‏خريدند آنرا تا در فرمان ايشان باشد و كارى بايشان نداشته باشد، يا مرگ دشمنان خود را يا جمعى كه ميراث آنها بايشان برسد مى‏خريدند، يا مراد بعضى از اغنيا باشد كه تعب و زحمت زياد مى‏كشند در حفظ توانگرى خود و اين كه ايشان بمرتبه از زندگانى خود تنگ مى‏آيند كه اگر مرگ خريده مى‏شد ايشان مى‏خريدند، و فقرا اگر چه گاهى ايشان نيز تعب و زحمت زياد مى‏كشند

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    111

و آرزوى مرگ ميكنند نهايت شايد بآن مرتبه نرسد كه اگر توانند خريد بخرند بلكه گاهى بزبان اظهار آرزوى آن كنند امّا بدل هرگز راضى بآن نشوند، يا اين كه فقيرى كه بآن مرتبه رسد قادر بر خريدن مرگ كجا باشد پس كسى كه آنرا بخرد توانگرى خواهد بود كه از زندگانى خود تنگ آمده باشد و اللّه تعالى يعلم.

7573 لو رأيتم البخل رجلا لرأيتموه شخصا مشوّها. اگر مى‏ديديد بخيلى را بصورت مردى هر آينه مى‏ديديد آنرا شخصى زشت گردانيده شده.

7574 لو عقل اهل الدّنيا لخربت الدّنيا. اگر عاقل مى‏بودند اهل دنيا هر آينه خراب مى‏شد دنيا، زيرا كه اگر همه عاقل كامل بودند كسى از ايشان مشغول كار دنيا نمى‏شد و نظام آن بر هم مى‏خورد و خراب مى‏شد.

7575 لو كان لربّك شريك لاتتك رسله. اگر مى‏بود از براى پروردگار تو شريكى هر آينه مى‏آمد ترا پيغمبران او، اين دليلست اقناعى بر نفى شريك از براى حق تعالى، زيرا كه اگر شريكى مى‏بود از براى او نمى‏شد كه پيغمبران او نيايند و أوامر و نواهى نياورند پس چون هرگز خبرى از او بمردم نمى‏رسد اين دليلست بر اين كه شريكى از براى او نباشد و كسى كه اندك تأمّل كند او را در اين شبهه نمى‏ماند.

7576 لو ارتفع الهوى لانف غير المخلص من عمله. اگر برميخاست هوا و هوس هر آينه ننگ مى‏داشت غير مخلص از عمل خود، مراد به «مخلص» كسيست كه خالص كرده باشد أعمال خود را از براى حق تعالى و بهيچ وجه آميخته بغرض ديگر نكرده باشد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    112

7577 لو ظهرت الآجال لافتضحت الآمال. اگر آشكار مى‏شد اجلها هر آينه رسوا مى‏شدند اميدها، مراد به «اجل» مدّت عمرست يا مرگ، و مراد اينست كه اگر مدّت عمرها يا مرگ‏ها آشكار مى‏شد، يعنى مردم مى‏دانستند كه مدّت عمر ايشان چه قدرست يا مرگ ايشان چه وقتست رسوا مى‏شد اميدها، يعنى باطل و زايل مى‏شد آنها، و نبود اين اميدهاى دور و دراز كه از براى خود قرار مى‏دهند.

7578 لو خلصت النّيّات لزكت الاعمال. اگر خالص شود نيتها هر آينه پاكيزه گردد عملها يا فزايش كند عملها.

7579 لو صحّ العقل لاغتنم كلّ امرء مهله. اگر صحيح باشد عقل هر آينه غنيمت شمارد هر مردى مهلت خود را، يعنى أيّام حيات خود را و آنرا بعبث صرف نكند بلكه صرف نكند مگر در چيزى كه بكار آخرت او آيد.

7580 لو عرف المنقوص نقصه لساءه ما يرى من عيبه. اگر مى‏دانست ناقص كرده شده نقصان خود را هر آينه بد مى‏آمد او را آنچه مى‏بيند از عيب خود، ظاهر اينست كه مراد به «ناقص كرده شده» كسيست كه حق تعالى مرتبه او را يا أجر و ثواب او را كم كرده بسبب عيبى كه در أخلاق يا أعمال او باشد، و مراد اين باشد كه اگر چنين كسى مى‏دانست قدر نقص را كه باو رسيده و اين كه آن چه نقصان عظيميست هر آينه بد مى‏آمد او را آنچه مى‏بيند از عيب خود و زايل ميكرد آنرا از خود.

7581 لو انّ اهل العلم حملوه بحقّه لاحبّهم اللّه و ملائكته و لكنّهم حملوه لطلب الدّنيا فمقتهم اللّه تعالى و هانوا عليه.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    113

اگر بودى اين كه اهل علم برداشته بودند آنرا بحقّ آن هر آينه دوست مى‏داشت ايشان را خدا و فرشتگان او، و ليكن ايشان برداشته‏اند آنرا از براى طلب دنيا، پس دشمن داشته ايشان را خداى بلند مرتبه، و خوار شده‏اند بر او. مراد مذمّت جمعيست از علما كه طلب علم را از براى دنيا كرده باشند.

7582 لو انّ العباد حين جهلوا وقفوا لم يكفروا و لم يضلّوا. اگر اين كه بندگان هنگامى كه ندانند مى‏ايستادند كافر نمى‏شدند و گمراه نمى‏شدند، يعنى اگر بندگان وقتى كه چيزى را ندانند هرگاه بشنوند مى‏ايستادند و انكار نمى‏كردند هرگز كافر و گمراه نمى‏شدند بلكه اگر چيزى باشد كه اعتقاد بآن ضرور باشد حق تعالى بر ايشان ظاهر كند تا كافر و گمراه نباشند امّا هرگاه انكار كنند و حكم ببطلان آن كنند بى‏دليل و برهانى، اين از راه تعصب و عنادست، و با وجود آن گاه هست كه حق تعالى ايشان را بخود وامى‏گذارد و حقّ را بر ايشان ظاهر نمى‏كند پس هرگاه آن امرى باشد كه اعتقاد بآن ضرور باشد بسبب انكار آن كافر و گمراه ميشوند، و ممكن است كه مراد خصوص حكم إمامت باشد و اين كه هرگاه آنرا ندانند هرگاه بايستند و توقّف كنند كافر و گمراه نمى‏شوند، يعنى گمراهى زيادى مانند گمراهى كافر بلكه مستضعف خواهند بود امّا هرگاه توقّف نكنند و بامامت أئمه ضلال قائل شوند ايشان كافر شوند يا در حقيقت بنا بر قول بكفر ايشان، و يا بمنزله كافر بنا بر قول مشهور، و ممكن است كه «يضلّوا» از باب افعال خوانده شود و ترجمه اين باشد كه «كافر نمى‏شدند و گمراه نمى‏گردانيدند ديگران را» و بنا بر اين احتياج نيست بتخصيصى كه در توجيه «گمراه نمى‏شدند» شد و اللّه تعالى يعلم.

7583 لو انّ النّاس حين عصوا انابوا و استغفروا لم يعذّبوا و لم يهلكوا. اگر اين كه مردم هنگامى كه عصيان مى‏كردند بازگشت مى‏كردند و طلب آمرزش مى‏نمودند عذاب كرده نمى‏شدند و هلاك نمى‏شدند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    114

7584 لو رأيتم الاجل و مسيره لابغضتم الامل و غروره. اگر مى‏ديديد أجل و حركت آنرا هر آينه دشمن مى‏داشتيد امل و فريب آنرا، مراد به «أجل» مدّت عمرست، و به «حركت آن» رفتن آن، يا مرگ، و به «حركت آن» آمدن آن، و مراد اينست كه: اگر مى‏ديديد آنرا و اين كه بچه تندى مى‏رود يا بچه تندى مى‏آيد دشمن مى‏داشتيد اميد را و فريب آنرا، و اميدى از براى خود قرار نمى‏داديد و فريب آن نمى‏خورديد.

7585 لو فكّرتم فى قرب الاجل و حضوره لامرّ عندكم حلو العيش و سروره. اگر فكر مى‏كرديد در نزديكى اجل و حاضر شدن آن هر آينه تلخ مى‏شد نزد شما زندگانى شيرين و شادمانى آن، مراد به «اجل» در اينجا مرگست.

7586 لو احبّنى جبل لتهافت. اگر دوست مى‏داشت مرا كوهى هر آينه مى‏ريخت پاره پاره، غرض اينست كه دوستان من نمى‏شود كه در دنيا ببلاها و مصيبتها گرفتار نگردند كه باعث زيادتى مراتب ايشان باشد در آخرت.

7587 لو زهدتم فى الشّهوات لسلمتم من الآفات. اگر بى‏رغبت مى‏شديد در خواهشها هر آينه سالم مى‏بوديد از آفتها.

7588 لو صحّ يقينك لما استبدلت الفانى بالباقى، و لا بعت السّنىّ بالدّنىّ. اگر صحيح شود يقين تو هر آينه بدل نكنى فانى را بباقى، و نه بفروشى بلند مرتبه را بپست مرتبه، و «بدل كردن چيزى بچيزى» اينست كه دويم را بدهند و اوّل را

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    115

بگيرند، و مراد به «فانى و پست مرتبه» دنياست، و به «باقى و بلند مرتبه» آخرت.

7589 لو اعتبرت بما اضعت من ماضى عمرك لحفظت ما بقى. اگر عبرت بگيرى به آن چه ضايع كردى از عمر خود هر آينه نگهدارى آنچه را باقى مانده، يعنى آن را ضايع نكنى و همين در چيزى صرف كنى كه بكار تو آيد.

7590 لو كنّا نأتي ما تأتون لما قام للدّين عمود و لا اخضرّ للايمان عود. اگر بوديم ما چنانكه مى‏كرديم آنچه را مى‏كنيد شما هر آينه بر پا نمى‏ايستاد از براى دين ستونى و نه سبز مى‏شد از براى ايمان چوبى، مراد بيان عصمت خود و ساير أئمه طاهرين است صلوات اللّه و سلامه عليهم أجمعين و اين كه اگر ايشان نيز مانند ديگران گناه مى‏كردند از براى بارگاه دين ستونى برپا نمى‏ايستاد، و در رياض ايمان چوبى سبز نمى‏شد.

7591 لو حفظتم حدود اللّه سبحانه لعجّل لكم من فضله الموعود. اگر نگهدارى كنيد شما حدّهاى خداى سبحانه را هر آينه تعجيل فرمايد از براى شما از فضل خود وعده كرده شده را، مراد به «حدّهاى خداى سبحانه» همه حدود و آداب شرعيه است كه در عبادات و غير آنها قرار داده يا خصوص حدودى كه از براى بعضى محرّمات مقرّر فرموده و مراد اينست كه رعايت و حفظ آنها يا اينها باعث اين مى‏شود كه حق تعالى تعجيل كند از راه فضل خود در رسانيدن روزى بندگان كه وعده كرده و فرموده كه آن در آسمانست، يعنى تعجيل كردن در فرستادن بارانها كه سبب وسعت و فراخى روزى مى‏گردد و غير آنها از أسباب آن، و ممكن است كه مراد به «وعده كرده شده» استجابت دعا باشد كه حق تعالى وعده كرده از براى كسى كه بخواند او را، يا مراد نصرت و غلبه بر اعدا و دشمنان باشد چنانكه فرموده: «ان تنصروا اللّه ينصركم اگر يارى كنيد شما خدا را يارى‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    116

كند خدا شما را» و بنا بر اين اشاره مى‏شود بتفسير آيه كريمه و اين كه مراد «به يارى كردن ايشان خدا را» نگهدارى حدود اوست، و به «يارى كردن خدا ايشان» را نصرت و غلبه دادن بر اعدا و دشمنان.

و ممكن است نيز كه مراد به «موعود» ظهور حضرت قائم باشد صلوات اللّه و سلامه عليه و «نگهدارى جمعى از مردم حدود حق تعالى را چنانكه بايد» هرگاه بقدرى باشند كه آن كافى باشد در نصرت آن حضرت سبب تعجيل در ظهور آن حضرت گردد و اين منافات ندارد با اين كه ظهور آن حضرت در زمانى شود كه ظلم و ستم در جهان بسيار شود چنانكه در أحاديث وارد شده زيرا كه ممكن است كه با وجود بسيارى ظلم در آن وقت جمعى خاصّ باشند كه نگهدارى حقوق خدا چنانكه بايد بكنند و ناصر آن حضرت توانند شد بخلاف ساير أوقات كه هر چند ظلم كمتر باشد آن نحو مخلصان و يارى كنندگان نباشد، و ممكن است نيز كه مراد اين باشد كه اگر شما اتّفاق كنيد بر نگهدارى حدود حق تعالى تعجيل فرمايد حق تعالى در ظهور آن حضرت، زيرا كه ديگر مانعى از آن نباشد، و اين منافات ندارد با اين كه اين معنى متحقق نشود و آخر ظهور آن حضرت در زمانى شود كه ظلم فرو گيرد زمين را بسبب اين كه از حدّ در گذرانند ظلم را چنانكه حق تعالى مدارا ميكند بلطف خود با هر ظالمى تا اين كه چون از حدّ درگذراند رسوا كند او را .

7592 لو يعلم المصلّى ما يغشاه من الرّحمة لما رفع رأسه من السّجود. اگر بداند نماز كننده آنچه را فرو مى‏گيرد او را از زحمت هر آينه بر ندارد سر خود را از سجده، يعنى همواره مشغول نماز باشد.

7593 لو لم يتواعد اللّه سبحانه لوجب ان لا يعصى شكرا لنعمته.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    117

اگر وعده عذاب نكرده بود خداى سبحانه هر آينه واجب بود كه عصيان كرده نشود از براى شكر نعمت او، يعنى حق تعالى اگر وعيد عذاب و عقاب با بندگان هم نمى‏كرد واجب بود كه عصيان او نكنند از براى شكر نعمتهاى گوناگون او كه داده بايشان از وجود و غير آن، و چنين نيست كه نادانان گمان ميكنند كه وجوب عصيان نكردن او بسبب وعيدهاى اوست و اگر آنها نمى‏بود عصيان او جايز بود.

7594 لو لم يرغّب اللّه سبحانه فى طاعته لوجب ان يطاع رجاء رحمته. اگر ترغيب نمى‏كرد خداى سبحانه در فرمانبردارى او هر آينه واجب بود اين كه اطاعت كرده شود از براى اميد رحمت او، يعنى اگر ترغيب هم نمى‏كرد واجب بود پس چه جاى اين كه ترغيب هم كرده.

7595 لو لم ينه اللّه سبحانه عن محارمه لوجب ان يجتنبها العاقل. اگر نهى نمى‏كرد خداى سبحانه از حرامهاى خود هر آينه واجب بود كه اجتناب كند از آنها عاقل، يعنى اگر نهى هم نمى‏كرد از آنها واجب بود اجتناب عاقل از آنها، پس چگونه نباشد با نهى نيز، و پوشيده نماند كه وجوب اجتناب از اينها بر تقديرى كه نهى نشده بود در چيزى چندست كه عقل يابد قبح و بدى آنها را مانند ظلم، يا همه آنها بر فرض اطلاع عقل بر قبح و بدى آنها در واقع و نفس الامر، و اگر نه بسيارى از آنهائيست كه عقل را راهى بدانستن بدى آنها نيست و اگر بحسب شرع هم نهى نمى‏شد بدى آنها معلوم نبود و با وجود آن وجوب اجتناب از آنها وجهى نداشت مگر اين كه مراد اين باشد كه اگر نهى هم نمى‏كرد امّا معلوم ما مى‏شد قبح و بدى آنها نزد حق تعالى هر آينه واجب بود بر عاقل اجتناب از آنها از براى شكر نعمت و اميد رحمت او چنانكه در فقره‏هاى سابق مذكور شد.

7596 لو لم تتخاذلوا عن نصرة الحقّ لم تهنوا عن توهين الباطل. اگر پشت نگردانيد از يارى كردن حق ضعيف نگرديد از خوار كردن باطل،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    118

يعنى قوى باشيد بر آن و آسان باشد آن بر شما.

7597 لو تميّزت الاشياء لكان الصّدق مع الشجاعة، و كان الجبن مع الكذب. اگر امتياز يابند چيزها هر آينه بوده باشد راستگوئى با شجاعت، و بوده باشد ترسناكى با دروغگوئى، يعنى صفاتى كه با يكديگر مخلوط شده‏اند اگر كسى امتياز دهد آنها را و جدا كند از يكديگر ميداند كه راستگوئى با شجاعت ميباشد و جبن با دروغگوئى.

7598 لو رأيتم البخل رجلا لرأيتموه مشوّها  يغضّ عنه كلّ بصر و ينصرف عنه كلّ قلب. اگر مى‏ديديد شما بخيلى را مردى هر آينه مى‏ديديد آن را زشت گردانيده شده كه پائين انداخته شده باشد از آن هر ديده، و برگردد از آن هر دلى.

7599 لو انّ السّماوات و الارض كانتا على عبد رتقا ثمّ اتّقى اللّه لجعل  اللّه له منهما مخرجا و رزقه من حيث لا يحتسب . اگر اين كه آسمانها و زمين بوده باشند بر بنده پيوسته بر يكديگر پس پرهيزگارى كند خدا را بگرداند خدا از براى او بدرشدى از آنها، و روزى دهد او را از آنجا كه گمان نبرد.

7600 لو رأيتم السّخاء رجلا لرأيتموه حسنا يسرّ النّاظرين.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    119

اگر ببينيد سخاوت را مردى هر آينه ببينيد آن را نيكو كه شاد گرداند نظر كنندگان را.

7601 لو رأيتم الاحسان شخصا لرأيتموه شكلا جميلا يفوق العالمين. اگر ببينيد احسان را شخصى هر آينه ببينيد آنرا شكلى زيبا كه بلندى كند در شرف بر عالميان.

7602 لو رخّص اللّه سبحانه فى الكبر لاحد من الخلق لرخّص فيه لانبيائه لكنّه كرّه اليهم التّكبّر و رضى لهم التّواضع. اگر رخصت مى‏داد خداى سبحانه در تكبر از براى أحدى از خلق هر آينه رخصت مى‏داد در آن از براى پيغمبران خود ليكن ناخوش داشته بسوى ايشان تكبر را و خشنود شده از براى ايشان فروتنى را.

7603 لو كانت الدّنيا عند اللّه محمودا لاختصّ بها اوليائه لكنّه صرف قلوبهم عنها و محا عنهم منها المطامع. اگر مى‏بود دنيا نزد خدا ستوده شده هر آينه مخصوص مى‏گردانيد بآن دوستان خود را ليكن او بر گردانيده دلهاى ايشان را از آن و محو كرده از ايشان از دنيا طمعها را، يعنى محو كرده طمعهاى ايشان را از دنيا، يعنى زائل كرده از ايشان اثر آنها را بالكليه.

و فرموده است آن حضرت عليه السّلام در وصف مالك اشتر نخعى كه از أكابر أصحاب آن حضرت بود چون رسيده بود بآن حضرت خبر وفات او رحمت كناد خدا او را:

7604 لو كان جبلا لكان فندا  لا يرتقيه الحافر و لا يوفى عليه الطّائر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    120

اگر مى‏بود كوهى هر آينه مى‏بود كوه عظيمى كه بالا نرود آنرا حافر، و مشرف نشود بر آن طائر، «حافر» بمعنى سم  است و مراد اينجا صاحب سم است، و «طائر» بمعنى پرنده است و مراد بيان عظمت و بلندى مرتبه اوست رحمة اللّه عليه كه اگر بالفرض كوه مى‏بود چنين كوه عظيم بلندى مى‏بود.

7605 لو انّ المروّة لم تشتدّ مؤنتها و يثقل محملها ما ترك اللئام الاغمار منها مبيت ليلة و لكنّها اشتدّت مؤنتها و ثقل محملها فحاد عنها اللّئام الأغمار و حملها الكرام الاخيار. اگر اين كه مروّت سخت نبود مؤنت آن و سنگين نبود برداشتن آن وانمى‏گذاشتند لئيمان أغمار از آن در شب كردن يك شب را، و ليكن سخت است مؤنت آن و سنگين است برداشتن آن، پس ميل كرده‏اند از آن لئيمان أغمار، و برداشته‏اند آن را كريمان نيكوكار. مراد به «لئيمان» مردم دنى پست مرتبه است، و «أغمار» جمعى را گويند كه تجربه كارها نكرده باشند، و «كريمان» مقابل لئيمان است، يعنى مردم گرامى بلند مرتبه، و مراد اينست كه مروّت و آدميت چيزيست كه هر كس خوبى آنرا ميداند و اگر مؤنات و إخراجات آن سخت نبود و برداشتن آن سنگين نمى‏بود لئيمان أغمار ترك نمى‏كردند از آن در شب كردن يك شب را يعنى شبها نيز آنرا مى‏كردند و يك شب ترك نمى‏كردند، نهايت چون مؤنات آن سخت است و برداشتن آن سنگين پس لئيمان أغمار ميل كرده‏اند از آن و ترك كرده‏اند آنرا، و برداشته‏اند آنرا كريمان نيكوكار كه متحمل سختيها و گرانيها ميشوند در كردن كارهاى نيك.

7606 لو شئت ان اخبر كلّ رجل منكم بمخرجه و مولجه و جميع شأنه لفعلت لكنّى اخاف ان تكفروا فىّ برسول اللّه صلوات اللّه و سلامه‏

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ص    121