ديوان پروين اعتصامی

گویند عارفان هنر و علم کیمیاست

گویند عارفان هنر و علم کیمیاست		وان مس که گشت همسر این کیمیا طلاست
فرخنده طائری که بدین بال و پر پرد		همدوش مرغ دولت و همعرصه‌ی هماست
وقت گذشته را نتوانی خرید باز		مفروش خیره، کاین گهر پاک بی بهاست
گر زنده‌ای و مرده نه‌ای، کار جان گزین		تن پروری چه سود، چو جان تو ناشتاست
تو مردمی و دولت مردم فضیلت است		تنها وظیفه‌ی تو همی نیست خواب و خاست
زان راه باز گرد که از رهروان تهی است		زان آدمی بترس که با دیو آشناست
سالک نخواسته است ز گمگشته رهبری		عاقل نکرده است ز دیوانه بازخواست
چون معدنست علم و در آن روح کارگر		پیوند علم و جان سخن کاه و کهرباست
خوشتر شوی بفضل زلعلی که در زمی است		برتر پری بعلم ز مرغی که در هواست
گر لاغری تو، جرم شبان تو نیست هیچ		زیرا که وقت خواب تو در موسم چراست
دانی ملخ چه گفت چو سرما و برف دید:		تا گرم جست و خیز شدم نوبت شتاست
جان را بلند دار که این است برتری		پستی نه از زمین و بلندی نه از سماست
اندر سموم طیبت باد بهار نیست		آن نکهت خوش از نفس خرم صباست
آن را که دیبه‌ی هنر و علم در بر است		فرش سرای او چه غم ارزانکه بوریاست
آزاده کس نگفت ترا، تا که خاطرت		گاهی اسیر آز و گهی بسته‌ی هواست
مزدور دیو و هیمه‌کش او شدیم از آن		کاین سفله تن گرسنه و در فکرت غذاست
تو دیو بین که پیش رو راه آدمی است		تو آدمی نگر که چو دستیش رهنماست
بیگانه دزد را بکمین میتوان گرفت		نتوان رهید ز آفت دزدی که آشناست
بشناس فرق دوست ز دشمن بچشم عقل		مفتون مشو که در پس هر چهره چهره‌هاست
جمشید ساخت جام جهان‌بین از آنسبب		کگه نبود ازین که جهان جام خودنماست
زنگارهاست در دل آلودگان دهر		هر پاک جامه را نتوان گفت پارساست
ایدل، غرور و حرص زبونی و سفلگی است		ای دیده، راه دیو ز راه خدا جداست
گر فکر برتری کنی و بر پری بشوق		بینی که در کجائی و اندر سرت چهاست
جان شاخه‌ایست، میوه‌ی آن علم و فضل و رای		در شاخه‌ای نگر که چه خوشرنگ میوه‌هاست
ای شاخ تازه‌رس که بگلشن دمیده‌ای		آن گلبنی که گل ندهد کمتر از گیاست
اعمی است گر بدیده‌ی معنیش بنگری		آن کو خطا نمود و ندانست کان خطاست
زان گنج شایگان که بکنج قناعت است		مور ضعیف گر چو سلیمان شود رواست
دهقان توئی بمزرع ملک وجود خویش		کار تو همچو غله و ایام آسیاست
سر، بی چراغ عقل گرفتار تیرگی است		تن بی وجود روح، پراکنده چون هباست
همنیروی چنار نگشته است شاخکی		کز هر نسیم، بیدصفت قامتش دوتاست
گر پند تلخ میدهمت، ترشرو مباش		تلخی بیاد آر که خاصیت دواست
در پیش پای بنگر و آنگه گذار پای		در راه چاه و چشم تو همواره در قفاست
چون روشنی رسد ز چراغی که مرده است		چون درد به شود ز طبیبی که مبتلاست
گندم نکاشتیم گه کشت، زان سبب		ما را بجای آرد در انبار، لوبیاست
در آسمان علم، عمل برترین پراست		در کشور وجود، هنر بهترین غناست
میجوی گرچه عزم تو ز اندیشه برتر است		میپوی گرچه راه تو در کام اژدهاست
در پیچ و تابهای ره عشق مقصدیست		در موجهای بحر سعادت سفینه‌هاست
قصر رفیع معرفت و کاخ مردمی		در خاکدان پست جهان برترین بناست
عاقل کسیکه رنجبر دشت آرزو است		خرم کسیکه درده امید روستاست
بازارگان شدستی و کالات هیچ نیست		در حیرتم که نام تو بازارگان چراست
با دانش است فخر، نه با ثروت و عقار		تنها هنر تفاوت انسان و چارپاست
زاشوبهای سیل و ز فریادهای موج		نندیشد ای فقیه هر آنکس که ناخداست
دیوانگی است قصه‌ی تقدیر و بخت نیست		از بام سرنگون شدن و گفتن این قضاست
آن سفله‌ای که مفتی و قاضی است نام او		تا پود و تار جامه‌اش از رشوه و رباست
گر درهمی دهند، بهشتی طمع کنند		کو آنچنان عبادت و زهدی که بیریاست
جانرا هر آنکه معرفت آموخت مردم است		دل را هر آنکه نیک نگهداشت پادشاست