قوم سباء از فرط خوشى و وضعيت خوب اقتصادى چشم ديدار فقراى خود را نداشتند. به جاى شكر نعمت هاى خداوند كه اعطاى مقدارى از ثروتشان به ناداران بود، كفر ورزيدند. قرآن با ذكر جمله ((ربنا باعد بين اءسفارنا⁽³⁸²⁾ ))بين سفرهاى ما فاصله بينداز. روحيه گريز از هموطنان فقيرشان را نشان مى دهد كه حاضر نبودند حتى در سفر با فقراى جامعه خود همسفر شوند. قرآن ادامه مى دهد: ((و ظلموا اءنفسهم فجعلناهم اءحاديث و مزقناهم كل ممزق ان فى ذلك لاءيات لكل صبار شكور )): و به خودشان ستم كردند، ما هم آنان را داستان و گفته هايى قرار داديم و آنان را متلاشى كرديم ، در آن - داستان قوم سباء - نشانه هايى براى انسانهاى پر صبر و پر شكر وجود دارد. در آيه ديگرى قوم نوح را مشاهده كنيم كه همان مترفان به خاطر ثروتمند بودنشان ، پيروان آن حضرت را اراذل و فرو مايه لقب دادند. اين نوع برخورد، نشان از روحيه فقير گريزى آنان دارد: ((و ما نراك اتبعك الا الذين هم اءراذلنا⁽³⁸³⁾ پيروان تو را همان فرومايگان خود مى بينيم .

در آيات ديگرى از قرآن هست كه نيت گريز از ناداران ، هستى آنان را بر باد داد، داستان نيتشان اين بود: براى اينكه فقرا متوجه نشوند بايد صبح هنگام براى چيدن ميوه هاى باغ برويم - والا مى آيند تا ميوه از ما بگيرند -: ((انا بلونهم كما بلونا اصحاب الجنة اذ اءقسموا ليصر منها مصبحين و لا يستثنون فطاف عليها طائف من ربك و هم نائمون فاءصبحت كالصريم ... فانطلقوا و هم يتخافون اءن لا يدخلنها اليوم عليكم مسكين و غدوا على حرد قادرين ...⁽³⁸⁴⁾ ))ما آنان را آزمايش كرديم همانطور كه صاحبان باغ را بيازموديم وقتى كه قسم ياد كردند حتما صبح آن - ميوه هاى باغ را - مى چينند و هيچ فقيرى را استثنا نكنند پس طواف كننده اى - عذابى - از طرف پروردگارت بر آن باغ طواف كرد - دور زد - (در حالى كه آنان خواب بودند) باغ را مانند چيده شده قرار داد... صبح حركت كردند براى چيدن باغ و زير لب مى گفتند: ((امروز هيچ فقيرى حق ورود به باغ را ندارد.)) بامداد كه بيرون آمدن فقط قادر بودند از مستمندان جلوگيرى كنند... بنابراين فقير گريزى ، از بين رفتن نعمت و نابودى را براى انسان به ارمغان مى آوردند نه زندگى خوش و راحت براى خود و نسل بعد از خود را.

وقتى فرار از فقرا و مساكين و مستمندان چنين نتيجه اى داشته باشد، آيا عامل ناتوان شدن بنيه اقتصادى مردم ، بقا و پايدارى آور است ؟ حكومت جامعه بايد يكى از اهداف عالى خود را، براندازى ريشه فقر و نادارى از جامعه قرار دهد كه بتواند به حكومت خود ادامه دهد.

بطور اصولى فقر و تهيدستى مردم نقش بسيار مهمى در بريدن آنان از نظام حكومتى جامعه دارد و باعث مى شود حكام و سردمداران از ديد مردم بيفتد و نفرت آنان را در دل خود به كارند تا به اقتضاى زمان و موقع مناسب از خود آشكار نموده و بروز دهند، لذا حكومت بايد با اقدامهاى مناسب و برنامه ريزى كوتاه مدت و دراز مدت اجازه ندهد از اين زاويه رابطه اش با مردم خدشه دار گردد، زيرا كه فقر وحشت آور و ترسناك است . امام على عليه السلام در سفارشى به فرزندش محمد بن حنيفه مى فرمايد: ((انى اءخاف عليك الفقر )): من از فقر بر تو مى ترسم ⁽³⁸⁵⁾ در جاى ديگرى از نهج البلاغه آمده است : ((الفقر الموت الاكبر⁽³⁸⁶⁾ ))فقر مرگ بسيار بزرگى است .

در اين روايت فقر را نابودى بزرگ قلمداد كرده كه مى توان بهره بردارى كرد كه فقر جامعه را به نيستى مى كشاند و همانطور كه گفته شد نقش بزرگى را در نابود كردن جامعه از بالا تا پايين دارد. وقتى كه فقر دامنگير جامعه باشد چه كسى از حكومت دفاع مى كند؟ بنابراين فرمايش امام على عليه السلام به مالك اشتر، اين توده مردم هستند كه ستون دين و پشتيبان حكومتند نه تعداد اندكى كه عنوان ((خواص )) را دارند: ((اضعف صبرا عند ملمات الدهر من اءهل الخاصة و انما عمود الدين و جماع المسلمين و العدة للاءعداء، العامة من الاءمة فليكن صغوك لهم و ميلك معهم ⁽³⁸⁷⁾ در پيشامدهاى سخت روزگار ضعيفترين افراد از جهت صبر و بردبارى خواص ‍ از مردم هستند و ستون دين و جماعت مسلمانان و نيروهاى آماده بر ضد دشمنان ، توده مردمند، بنابراين بايد جهت گيريت براى آنان و ميل و رغبت به آنان باشد.

در همين نامه امام عليه السلام به مالك اشتر سفارش مى كند: ((ثم الطبقة

السفلى من اءهل الحاجة و المسكنة الذين يحق رفدهم و معونتهم ⁽³⁸⁸⁾ ))سپس طبقه پايين - لايه زيرين جامعه - از نيازمندان و مسكينان كه بخشش و كمك به آنان واجب و لازم است .

در قسمتى درگيرى از اين نامه پرارزش ، امام عليه السلام ويرانى يك جامعه را نتيجه فقر مردم مى داند و اين نكته ظريف را آن حضرت با تاءكيد زياد بيان مى فرمايد: ((و انما يؤ تى خراب الارض من اعواز اهلها⁽³⁸⁹⁾ )): بطور حتم ويرانى يك سرزمين از فقر و تهيدستى مردم آن كشور است . (كلمه ((اعواز)) از ((عوز))گرفته شده يعنى فرد نيازمند به چيزى كه آن را به دست نمى آورد).

مبارزه با فقر يكى از وظايف كلان و بزرگ آگاهان ، علما و دانشمندان است چه كسى بهتر از اين طايفه كه خداوند مسؤ وليت را به عهده آنان گذاشته . كاملا روشن است كه چرا خداوند چنين وظيفه مهمى را بر گردن آنان گزارده ؟ زيرا عالم دنيا گرانيست ، اگر دنياگرا باشد عالم نيست ، و از طايفه علما محسوب نمى شود، مگر مى شود انسان عالم باشد و سيرى ظالم و گرسنگى مظلوم احساس مسؤ وليت نكند، بى تفاوت بگذرد و راضى به چنين و وضعيتى گردد تا چه رسد به اينكه خود سير و ديگران گشنه باشند.

اگر امام على عليه السلام پرسش شود پاسخ آن حضرت منفى است :...((ما اءخذ الله على العلما اءن لا يقاروا على كظة ظالم و لا سغب مظلوم ...⁽³⁹⁰⁾ )):... خداوند از علما تعهد گرفته تا بر سيرى ظالم و گرسنگى با مشقت و سختى مظلوم تن در ندهند و راضى نباشد...

افزون بر مطلب فوق نكته ديگرى كه از اين فرمايش حضرت برمى گيريم ، سيرى و پرخورى دسته اى و گرسنگى و فقر گروهى ، دليلى بر حركت ظالمانه نظام اقتصادى جامعه است . تاءمين زندگى و معيشت مردم دليل بر عدالت و عدالت سر سلسله بقا و ثبات است و زمامدارانى كه در فكر آسايش زندگى مردم باشند، ممدوح حضرت امير عليه السلام هستند: ((اءحسن الملوك حالا من حسن عيش الناس فى عيشه و عم رعيته بعدله ⁽³⁹¹⁾ )): بهترين زمامداران كسانى اند كه زندگى مردم در دوران حكومتشان خوب باشد و عدالتشان بر مردم فراگير باشد.

پس فقر و ندارى ، عامل نارضايتى مردم از حاكمان بر سرنوشتشان مى باشد و نارضايتى مردم به دنبال خود، آبستن حوادثى است كه جامعه را به نيستى مى رساند. تاءكيد امام على عليه السلام در نامه به مالك اشتر، ملاك قرار دادن خشنودى و رضايت همگانى است نه طايفه و دسته خاصى .

لذا جامعه را از لحاظ مردمى به دو گروه خاص و عام تقسيم مى كند. از مالك اشتر مى خواهد كه خشنودى عامه را سر لوحه سياست اداره جامعه خود قرار دهد نه رضايت خواص و رده هاى بالاتر از طبقه همكف مردم را.(به اصطلاح جامعه شناسان لايه زيرين جامعه .)

((فان سخط العامة يجحف برضى الخاصة و ان سخط الخاصة يغتفر مع رضى العامة ⁽³⁹²⁾ ))زيرا خشم اكثريت مردم ، رضايت و خشنودى خواص را در هم مى كوبد ولى خشنودى و رضايت عموم مردم ، خشم خواص معدود را در خود حل مى كند.

امام عليه السلام در حقيقت نگرانى مالك اشتر را به اهميت خشم و نفرت عمومى سوق مى دهد و مى رساند كه ناراحتى خواص مشكل حادى نمى آفريند؛ اگر هم مشكل آفرين باشد با همگامى همگان بانظام ، ظهور حادثه زايى ندارد ولى نارضايتى عامه مردم با رضايت خواص از حكومت قابل حل نيست .امام على عليه السلام در همين باره هنگامى كه به داستان وضعيت اقتصادى باند بنى اميه با روى كار آمدن خليفه سوم مى پردازد به ما گوشزد مى كند، آنان كه خواص خليفه شدند و شكم خويش را توبره و انبان بيت المال كردند، در لحظه حساس او را تنها گذاشتند: ((الى اءن قام ثالث القوم نافجا حضنيه ، بين نثيله و معتلفه )): تا اينكه سومى از قوم قريش حكومت را در دست گرفت در حالى كه به دو طرف خود جست و خيز مى كرد - پرش او در دو جا بود - اطاق پذيرايى و مستراح !

فرزندان جدش - اميه - با او همگام شدند اعتقاد را با حرص و ولع همانند شترى كه گياهان بهارى را - بعد از زمستان بى علفى - با خيال راحت و دهان پر، مى خوردند تا اينكه ريسمان تابيده او بار شد - حكومتش به آخر خط رسيد - و كردار و عملش بر ضد او مهيا شد و شكم سير و پر او، باعث فرو افتادنش گرديد: ((و قام معه بنو اءبيه يخضمون مال الله خضم الابل نبتة الربيع الى اءن انتكث فتله و اءجهز عليه عمله و كبت به بطنته .⁽³⁹³⁾ ((ع

واژه هايى كه آن حضرت درباره وضعيت خليفه و خواص بنى اميه اى او به كار برده اند بسيار دقيق و گوياى مطلب جالبى از لحاظ لغوى و كنايه اى مى باشد:

نافج از نفج : برجستن ، برانگيخته شدن ، بالا و پايين پريدن - همچون خرگوش و كانگرو

حضنيه : از حضن : از زير بغل تا پهلو را گويند.

نثيل : از نثل : سرگين يا پشكل انداختن ، نثيل : روث : سرگين ، پشكل .

يخضمون ، از خضم : خوردن به پرى دهان (با دهان پر جويدن و خوردن ). ابن ابى الحديد مى گويد: ((براى كسى كه شكمش از غذا پر باشد خضم را به كار مى برند. ((خضم )): خوردن با دهن پر را گويند و ضد آن ((قضم )) است كه براى گاز گرفتن يا بريدن لقمه بكار مى رود، ابوذر درباره بنى اميه گفته است : (( يخضمون و نقضم ))آنان با دهان پر مى خورند و ما لقمه اى را گاز مى زنيم )) - كنايه از سوء استفاده باند بنى اميه از بيت المال است و گرسنه ماندن ديگران -.

((نافجا: رافعا لهما: بردارنده بر آن دو پهلو)). لسان العرب ، (نافجا حضنيه را كنايه از خود بزرگى بينى و تكبر و غرور دانسته است )⁽³⁹⁴⁾ . بطنه : شكم سير و پر.

با توجه به معانى مذكور براى اين واژه ها مى توان گفت :

امام على عليه السلام او را به شترى تشبيه نموده كه از بس پرخورى مى كرده ، هميشه بين محل خوردن علوفه و محل پشكل كردن در حال دويدن بوده آن هم بطورى كه در اين جست و خيز پهلوهاى پر او بالا و پايين مى رفتند. كنايه از اينكه او انديشه اش در دو جا جولان مى زد: اطاق پذيرايى و مستراح ، يا بخورد و يا...

منظور از ((يخضمون مال الله )) اين است كه بنى اميه از بيت المال پرخورى كردند ،پرخورى و سوء استفاده از بيت المال طورى كه با خيال راحت همانند شترى دهان را پر كرده و مى جود و توجه به جويدن و خوردن خود دارد بدون اينكه مزاحمى براى او باشد، وقتى انسان خيالش ‍ راحت باشد لقمه را به آرامى مى جود اگر دهان او پر نباشد حرص و ولع براى خوردن ندارد ولى اگر با دهان پر و لقمه هاى بزرگ به خوردن مشغول باشد، حرص و طمع او در خوردن و بلعيدن سيرى ندارد. لذا بنى اميه با پشتيبانى عثمان هر چه توانستند از بيت المال بهره مند شدند. شكم خود را پر كردند و ثروت اندوز شدند.

((عبدالرحمان بن جنبل جمحى ، درباره پرخورى يكى از فرزندان بنى اميه يعنى مروان ، هنگامى كه آفريقا فتح گرديد و غنايم از آنجا به مركز خلافت آورده شد، به عثمان چنين گفت : خمس سرزمينهاى مفتوحه را به مروان دادى چه سعى و تلاش بيهوده اى كردى - يعنى بخششهاى تو براى خودت هيچ نتيجه اى ندارد))

و اءعطيت مروان خمس البلاد

فهيهات سعيك ممن سعى

ابن ابى الحديد ادامه مى دهد حتى فدك فاطمه عليها السلام را به مروان بخشيد.⁽³⁹⁵⁾ اين نوع بهره مند شدن عده اى از بيت المال در حالى بود كه صحابى گرانقدر پيامبر عبدالله بن مسعود از حقوق حقه خود از اموال عمومى به دستور خليفه محروم گرديد و هنگامى كه در بستر بيمارى افتاده بود وقت عيادت ضمن گفتگو با او گفت : ((دستور دهم مستمرى سابق تو را بپردازند))، عبداالله در پاسخ گفت ((روزى كه نياز داشتم منع كردى حال كه بى نيازم بپردازى ..))⁽³⁹⁶⁾

اين اطرافيان نسبى و سببى خليفه همان گروه خاص هستند كه در مواقع سختى جا خالى كردند و هنگام خشم عمومى مردم در اطراف خليفه ، از آنان خبرى نبود تا مدافع او باشند.

لذا رضايت همگانى بر خشنودى و پرخورى خواص از لوازم و ضروريات حفظ سردمداران و اصل نظام است . نظام جامعه و امت با اين روش ماندنى است .

توجه امام على عليه السلام به فقرا و مستمندان را در هيچ حكومتى به اندازه نظام ايده آل آن حضرت نمى توان ديد⁽³⁹⁷⁾ سفارشهاى فراوانى به استاندار برگزيده خود مالك اشتر درباره اين قشر آسيب پذير نموده اند و تا آنجا سفارش خود را ادامه مى دهد كه طرح تشكيل نيروهاى مخصوصى را براى كسب اطلاع از مستمندان و وضعيت زندگى و گرفتارى آنان را صادر فرمايد.

سردمداران كشورهايى كه ادعاى رسيدگى به حقوق بشر را دارند، بدانند كه يكى از حقوق مسلم مردم رسيدگى به وضع اقتصادى آنان است . فقرا در اين امر استحقاق بيشترى نسبت به حقوق ديگرى مثل آزادى و... دارند.

امام عليه السلام به مالك مى فرمايد نكند دلخوشى بيش از حد باعث شود تا نيازمندان را فراموش كنى . - به اصطلاح - ((سواره از پياده خبر ندارد)) و ((سير از گرسنه خبر ندارد)) عامل عدم رسيدگى به امور ناداران جامعه نباشد. بيانات حضرت امير در اين باره به مالك اشتر زياد است فقط آنچه را كه دلهاى مرده ما را زنده مى كند، ياد آورى نموديم و در پايان اين بحث جمله اى از فرمايش آن حضرت مى آوريم :

((ثم اعمل فيهم بالاءعذار الى الله يوم تلقاه ⁽³⁹⁸⁾ سپس درباره آنان طورى رفتار كن كه روز ملاقات خدا- نزد او معذور باشى - عذرت را بپذيرد.