3. ابو جعفر محمد بن حسن رواسى ، ابو ساره ، لغوى كوفى (متوفاى 170)؛ از اصحاب امام باقر و امام صادق (عليهما السلام ) كه شرح حال او به عنوان دومين نگارنده كتاب ((معانى القرآن )) نيز آمد.
4. اءبو فيد مورج بن عمرو نحوى سدوسى بصرى (متوفاى 174)؛ از پيشگامان اصحاب خليل بن احمد فراهيدى است . كتابى با ارزش در غريب القرآن نوشته است . ابوالحسن اخفش مى گويد: ((قاضى يحيى بن اءكثم ، درباره موثق ترين و مورد اعتمادترين اصحاب خليل كه بر همه تقدم دارد و مى توان بر علم و دانش او تكيه كرد از من جويا شد؛ گفتم : نضر بن شميل ، سيبويه و مؤ رج سدوسى !)).⁽¹³⁵³⁾
5. على بن حمزه كسائى (متوفاى 182)؛ اءبر مرد ادبيات جهان عرب و مفسر توانمند.
6. نضرب بن شميل (متوفاى 203).
7. قطرب ، محمد بن مستنير (متوفاى 206).
8. فراء، يحيى بن زياد (متوفاى 207.
9. ابو عبيده ، معمر بن مثنى (متوفاى 210).
10. ابوالحسن اخفش ، سعيد بن مسعده (متوفاى 216).
11. ابو سعيد، عبدالملك بن قريب اصمعى بصرى (متوفاى 216).
12. ابو عبيد، قاسم بن سلام (متوفاى 224).
13. ابوبكر، محمد بن حسن (اين دريد) ازدى قحطانى (متوفاى 231).
14. اب عثمان ، بكر بن محمد مازنى بصرى (متوفاى 248).
15. ابو محمد عبدالله بن مسلم (ابن قتيبه ) دينورى (متوفاى 276). كتاب وى به نام ((تاءويل مشكل القرآن )) بهترين كتاب در اين زمينه شناخته شده است كه از مراجعه به ابواب مختلف و عناوين متنوع مطرح شده در آن بخوبى به دست مى آيد و در جاى خود از آن ، ياد خواهيم كرد.
كار بر اين منوال ادامه يافت ؛ چنانكه در طى سده هاى پى درپى ، دانشمندان و فرهيختگان ، هر يك به اندازه توان علمى خود، در اين رشته قلمفرسايى كرده اند و آثار گرانبهايى از خود به يادگار گذاشته اند.⁽¹³⁵⁴⁾
نكته قابل تذكر در اينجا آن است كه عنوان كتابهاى اخفش و كسائى و فراء ((معانى القرآن )) است و كتابهاى ابو عبيده و قطرب ((مجاز القرآن )) است ؛ و كتابهاى ديگر، عنوان ((غريب القرآن )) دارند. اين سه عنوان ، از يك مُعَنْوَن حكايت دارند و هر سه اسم يك مسمى هستند كه در اصطلاح پيشينيان به كار مى رفته است ؛ ولى برخى از پژوهشگران متاءخر گمان كرده اند كه عنوان ((مجاز القرآن )) درباره بلاغت قرآن است نه تفسير لغوى ؛ و اين اشتباه كم و بيش رواج يافته است .⁽¹³⁵⁵⁾
كهنترين كتاب كه در اين زمينه در دسترس است ، ((تفسير غريب القرآن )) منسوب به شهيد بزرگوار، زيد بن على بن الحسين (عليهم السلام ) است كه در سال 122 به شهادت رسيد. اين كتاب ، به روايت شيخ ابو جعفر، محمد بن منصور بن يزيد مقرى (متوفاى 240) كه از پيشوايان زيديه به شمار مى رود، از على بن احمد بن الحسين ، معروف به اءكوع ، از عطاء بن سائب ثقفى كوفى ، از ابو خالد عمرو بن خالد واسطى از امام شهيد زيد بن على بن الحسين (عليهم السلام ) است ؛ و اين سند در سراسر كتاب تكرار مى شود.
از لابه لاى تفسير به دست مى آيد كه مجموعه گفتارهاى تفسيرى و ترجمه كلمات و واژه هاى قرآنى است كه از طريق روايت ، گردآورى شده ؛ و اينكه عمرو بن خالد، خود يا كس ديگرى متصدى جمع و تنظيم گفته هاى زيد گرديده است .⁽¹³⁵⁶⁾
به هر تقدير، تفسيرى است لغوى ، در كمال ايجاز و اختصار و در عين حال پرفائده و پربار كه از دانشى عميق و ذوقى لطيف حكايت دارد كه پژوهندگان قرآن از آن بى نياز نيستند. در اين كتاب ، تفسير و تبيين لغات مشكل به ترتيب آيات و سور آورده شده كه شايد براى مراجعه كننده سهل التناول تر باشد.
اين مجموعه نفيس ، اخيرا با تحقيقى دقيق و با همت والا و دست تواناى فاضل محترم سيد محمد جواد جلالى آماده و به زيور طبق آراسته گرديد.
بهترين كتاب كه در آن ، در زمينه برداشتن پوشش از مبهمات قرآن و حل مشكلات آيات كوشش شده و در آن ، تبيين و تاءويل هر كدام درست و به جاى خود آمده است ، كتاب ((تاءويل مشكل القرآن )) نوشته علامه خبير و ناقد بصير، ابو محمد عبدالله بن مسلم (ابن قتيبه ) دينورى مروزى (متوفاى 276) است .
وى در اين كتاب ، به طور فراگير، پيرامون انواع متشابهات در قرآن سخن گفته و شرح و بسط آن را به كمال رسانده است . از شبهه افكنان در قرآن سخن گفته ، دعوى تناقض و اختلاف ، تكرار و گمان زيادتى لفظ و برداشتهاى مخالف ظاهر نص و نيز دعوى درهم ريختگى نظم و مخالفت با قواعد لغت را يك به يك توضيح و دفع نموده است . همچنين از اشباه و نظاير در معانى الفاظ قرآن سخن گفته و درباره حروف و معانى آن و مانند آنها در افعال و استعمال حروف به جاى يكديگر؛ و در پايان ، از نكات مشكل و مبهم وارد شده در قرآن به طور مستوفى - سخن گفته است .
كتابى است نفيس و يگانه در فن خود كه پيش از آن نظيرى نداشته و بعد از آن جايگزينى براى آن نيامده است .
اين كتاب ، تنها درباره حل مشكل و دفع شبهه از قرآن است ؛ لذا ابن قتيبه ، كتاب مستقل ديگرى كه مخصوص تفسير غريب القرآن باشد، به عنوان مكمل اين كتاب به رشته تحرير درآورد.
كتاب ((تفسير غريب القرآن )) ابن قتيبه ، در حقيقت ، بخشى از تفسير است كه به تبيين و شرح آيات مشكله قرآن پرداخته و جنبه تكميلى كتاب نخستين او را دارد و براى حجيم نشدن كتاب ((تاءويل مشكل القرآن ))، اين بخش را جدا و با عنوانى مستقل آورده است .
ابن قتيبه ، در مقدمه ، به همين نكته اشاره مى كند و هدف خود را در اين كتاب ، اختصار و تكميل و توضيح ، همراه با ايجاز - بيان كرده ، چنين مى گويد: ((اين كتاب ، از نوشته هاى مفسران و لغت نويسان آگاه برگرفته شده است و هيچگاه از روش آنان فراتر نرفته و از خود - جز آنچه گفته اند - چيزى در آن نياورده ايم ؛ تنها در بيان اقوال ، بهترين را برگزيده ايم و آنچه را كه با ظاهر تعبير قرآن سازگارتر است آورده ايم و از اقوال ناهمگون و بى اساس كه روشن نيست گويندگان آنها اشتباه رفته اند يا ناقلان آنها دورى جسته ايم )).
در اين كتاب ، ابتدا بابى منعقد كرده است با عنوان ((اشتقاق اءسماء الله و صفاته و اظهار معانيها)) و در آن ، 26 واژه را تفسير كرده است و به دنبال آن در باب ديگرى درباره واژه هاى مشكل و تكرارى در قرآن سخن گفته و 40 واژه را آورده است . سپس به شرح و تبيين واژه هاى مشكل قرآن ، بر حسب ترتيب آيات و سوره ها پرداخته است ؛ همان گونه كه در ((تفسير غريب القرآن ، منسوب به زيد شهيد رفتار شده است ؛ و شايد براى مراجعه و يافتن معانى واژه هاى مورد نظرشان آسانتر باشد؛ زيرا براى كسانى كه در تفسير قرآن ، سوره به سوره و آيه به آيه پيش مى روند - در موقع لزوم - دسترسى به معانى واژه هاى مشكل مورد نظر آسانتر است .
روى هم رفته ، اين كتاب ، از بهترين كتابها در تفسير غريب القرآن و كتابى شناخته شده است كه نظم و ترتيب را در كنار اختصار و ايجاز رعايت كرده است . يكى از غنى ترين منابع تفسيرى لغوى به شمار مى آيد كه امثال طبرى و قرطبى و رازى بر آن تكيه كرده اند؛ گرچه مولف آن نيز، خود از كتاب ((اعجاز القرآن )) ابو عبيده و ((معانى القرآن )) فراء، بيشترين بهره را گرفته است ؛ تا آنجا كه گاه ، نكاتى را با همان لفظ و عبارت آورده است ؛ ولى به گونه اى كه دانشمندى صاحبنظر برمى گزيند؛ كه مى داند چه را برگيرد و چه را دور بريزد.
شيواترين و كاملترين كتاب در تفسير غريب القرآن ، كتاب ((مفردات ))، نوشته ابوالقاسم حسين بن محمد، معروف به راغب اصفهانى (متوفاى 502) است . اين كتاب ، اولين كتابى است كه در آن ، باب اجتهاد در لغت باز شده و در فهم و استنباط معانى لغات و كلمات ، اعمال نظر شده است و چه زيبا و شيوا اعمال نظر شده است ! اين كتاب ، از توانمندى والايى در واژه شناسى و مفهوم يابى برخوردار است و در كنار قرآن ، پديده اى اعجاز آفرين و اعجاز برانگيز شناخته شده است .
ابوالفضل حبيش بن ابراهيم تفليسى - از دانشمندان قرن ششم - نوشتار لطيفى دارد كه در آن ، وجوه معانى واژه هاى قرآنى را بيان داشته و با زبان فارسى ، براى مردم خود خدمتى شايسته انجام داده است . اين كتاب ، با همت و تحقيق استاد مهدى محقق - بزرگمرد سختكوش - آماده شد و چاپ و انتشار يافت .⁽¹³⁵⁷⁾
جامعترين كتابى كه اخيرا ظهور يافت و به طور فراگير، تمامى الفاظ غريبه قرآن را در برگرفته است ، كتاب ((تفسير غريب القرآن )) نوشته فقيه مفسر و اديب توانا، شيخ فخرالدين طريحى نجفى (متوفاى 1085) است . كتابى است جامع و كامل ، با قلمى متين و رسا كه نگارش آن در سال 1051 پايان يافته و در سال 1372 با تحقيق استاد محمد كاظم طريحى در نجف اشرف به زيور طبع آراسته گرديد.
تفاسير متشابهات القرآن
آيات متشابه قرآن ، از بحث انگيزترين مسائل قرآنى است كه به گونه تفسير موضوعى ، از ديرباز تا كنون مورد عنايت علما و دانشمندان بوده و آثار فراوانى در اين زمينه نوشته شده است كه با عنوانهاى : ((تاءويل مشكل القرآن ))، ((تاءويل متشابه القرآن ))، ((رد المطاعن عن القرآن ))، ((پرتوى بر متشبهات قرآن ))، ((سوال و جواب پيرامون شبهات قرآنى )) و مانند آن مطرح گرديده و در اين بُعد از تفسير قرآن ، تحقيقاتى انجام گرفته است و بدين جهت آنها را به دنبال تفاسير لغوى ، آورده ايم كه برخى از شبهات در رابطه با مسائل لغوى و ادبى است و بخش بزرگى از شبهات را همين بُعد تشكيل مى دهد.
اكنون مهمترين آنها را معرفى مى كنيم :
1. متشابه القرآن
نوشته قاضى عبدالجبار همدانى معتزلى (متوفاى 415) از سران برجسته و بلندآوازه فرقه معتزله و صاحب قلم و نظر در رشته هاى متنوع علوم اسلامى و برازنده در مسائل كلامى ، به شيوه مكتب اعتزال . او در روستاى اسدآباد، در حومه شهر همدان زاده شد؛ براى تكميل تحصيل رهسپار بصره گرديد و پس از مدتى سرآمد عصر خود شد. با آنكه بر مذهب اهل سنت بود، مورد عنايت خاص صاحب بن عباد - در دوران حكومت آل بويه - بود. ابن عباد - با آنكه بر آن بود مناصب عاليه دولت را جز به فرهيختگان دانشمند نسپارد - رياست قضاوت در رى و قزوين را بدو سپرد و او را به سبب راستگويى و عدالت پرورى شايسته ديد تا در دولتى كه بر مكتب تشيع و قول به عدل نهاده شده ، مورد اعتماد خود قرار دهد.
او در رشته هاى مختلف بويژه در رشته كلام آثار بسيار دارد كه مهمترين آنها كتاب ((المغنى )) است كه يك موسوعه كلامى گسترده اى محسوب مى شود. سيد مرتضى علم الهدى ، كتاب ((الشافى )) را درباره مواردى از آن كتاب كه ديدگاه مكتب تشيع با ديدگاه معتزله اختلاف دارد نوشته است .
كتاب ديگر وى ((شرح اصول خمسه )) است كه آن را به سبكى فشرده ولى فراگير، راجع به مبانى اهل اعتزال و قول به عدل نوشته است و كتابى است كاملا ارزنده .
يكى از بهترين نوشته هاى قرآنى - كلامى وى كتاب ((متشابهات القرآن )) است كه در آن ، بر حسب ترتيب سوره ها، شبهات و جواب آنها را آورده است .
ويژگى اين كتاب در آن است كه در مورد هر آيه ، نخست شبهات مخالفان را مطرح مى كند و آنها را با استناد به عقل و نقل رد مى كند. سپس به دلالت آيه بر مذهب اهل حق مى پردازد. او در اين خصوص ، راه ميانه را برگزيده است ؛ نه تند رفته و نه به كندى گراييده است ؛ با لحنى متين و دلايلى استوار و با كمال انصاف ، مطالب را - اعم از موافق يا مخالف - مورد نقد و بررسى قرار داده است .
البته هدف وى بيشتر، بحث در خصوص شبهات كلامى است و بدين جهت جنبه مكتبى به خود گرفته است و در عين حال ، بسيار سودمند است و مباحث سرشار از دقت و ظرافت فراوانى در بردارد و در اين مورد، مى توان آن را از بهترينها شمرد.
اين كتاب ، در دو جلد، با تحقيق دكتر عدنان محمد زرزور، استاد دانشگاه دمشق به وسيله انتشارات دارالنصر مصر (قاهره ) به چاپ رسيد.
2. تنزيه القرآن عن المطاعن
كتاب ديگر قاضى عبدالجبار همدانى است كه نويسنده در آن ، به رد شبهات پيرامون قرآن پرداخته و به طور فراگيرى ، همه گونه شبهات ادبى ، لفظى و معنوى اى را كه طرح كرده اند يا احتمال مى رود طرح كنند بررسى مى كند و با قلمى نيرومند و قدمى استوار، سوره به سوره را تا آخر بررسى كرده است ؛ اين كتاب ، از كتابهاى ارزنده علمى به شمار ميرود؛ كه به وسيله دارالنهضة الحديثه در بيروت لبنان چاپ شده است .
3. متشابه القرآن و مختلفه
تاءليف رشيد الدين ابو جعفر محمد بن على (ابن شهر آشوب ) سرورى مازندرانى (متوفاى 588)؛ ابن شهر آشوب ، يكى از سرآمدان علمى عصر خويش و فرزانه اى درخشنده و دانشمندى پرآوازه است كه تصانيف و تاءليف بسيارى در رشته هاى متنوع علوم اسلامى پديد آورده است ؛ و علامه اى خبير و ناقدى بصير در ابعاد مختلف دين به شمار مى رود.
محدث قمى درباره او مى گويد: ((او فخر الشيعه ، مروج الشريعه ، محيى آثار در مناقب ، ناقد اخبار در مثالب ، بحر متلاطم زخار (درياى مواج سرشار)، كسى كه هرگز هماوردى ندارد و شيخ مشايخ اماميه است . صفدى مى گويد: او هنوز هشت ساله نبود كه بيشتر قرآن را از برداشت . از هر كوى و برزن و هر ديار و شهرستان ، قصد او مى كردند؛ در علم قرآن و غريب الفاظ و نحو و اءدب از همه پيشى داشت ؛ از اين گذشته ، خوش رخسار، نيكو محاسن ، شيرين سخن و نغز گفتار بود و با اين اوصاف بر منبر وعظ و ارشاد مى نشست و گروه انبوهى را به سوى خود جذب مى كرد. روزى بر همين حال ، در بغداد، خليفه عباسى ((المقتفى بالله )) بر او گذشت و با ديدن او و شنيدن سخن او شيفته او گرديد و دستور داد خلعت شاهانه به او بخشند. او صد سال زيست و پاك زيست ؛ همواره در خشوع و عبادت وقت گذراند و هميشه با طهارت بود. عاقبت در شهر حلب بدرود حيات گفت ؛ و مرقد او در دامنه كوه جوشن - بيرون شهر - تاكنون مزار شيفتگان اولياى الهى بوده و هست )).⁽¹³⁵⁸⁾
كتاب او در متشابهات القرآن ، از بهترين نوشته ها در اين زمينه است كه كتاى جامع ، كامل ، رسا، شيوا، استوار و متين است . در اين كتاب روشى بديع دنبال شده است ؛ نويسنده ، در آن ، مباحث را از مساءله توحيد آغاز كرده و به ترتيب طبيعى پيش رفته است . صفات ذات و صفات فعل ، صفات جمال و جلال ؛ عالم ذر، قلب و روح و عقل ، قضا و قدر، سعادت و شقاوت ، مساءله نبوت و عصمت ، تاريخ انبيا، وحى و اعجاز قرآن ، محكم و متشابه ، مساءله خلافت و تكليف ، ملك ، جن و شياطين ، مساءله امامت و ولايت ؛ سپس ‍ اصول فقه و احكام شرايع و اديان ، مساءله نسخ ؛ استثناء و شرط، حقيقت و مجاز، كنايه ، استعاره ، تمثيل و ديگر مسائل ادبى و لغوى كه با ترتيبى كاملا طبيعى و منسجم ، دستيافتنى و زود يافت انجام گرفته كه از ذوقى لطيف و مهارتى ظريف حكايت دارد و ابتكار و خلاقيت ذهن سرشار مولف را مى رساند. خداوند، پاداش نيكوش دهد.
علامه بغداد، سيد هبة الدين شهرستانى ، مقدمه اى عالمانه بر اين كتاب نوشته است كه تقريظى افتخارآميز به شمار مى آيد. اين كتاب به كوشش ‍ انتشارات بيدار به زيور طبع آراسته گرديده است .
4. اءسئلة القرآن المجيد و اءجوبتها من غرائب آى التنزيل
بيش از هزار و دويست پرسش و پاسخ در رابطه با آيات مشكل قرآن است كه علامه اديب زين الدين محمد بن ابى بكر رازى (متوفاى 666) آن را نوشته است ؛ كتابى است ارزنده و حاوى مطالبى است كه در فهم معانى قرآن و حل مشكلات آن كارساز است . مولف با توانايى علمى خود توانسته است بيشتر شبهات مطرح شده درباره مفاهيم قرآنى را نقد و بررسى كند و به فراخور حال ، جوابهاى روشن و قابل پسند آماده كند. سعى او در اين خصوص قابل تقدير است و از توانايى او در اين زمينه حكايت دارد.
او در زمينه هاى مختلف ، تاءليفات ارزنده اى دارد؛ از جمله :
1. الذهب الابريز فى تفسير الكتاب العزيز؛
2. روضة الفصاحة فى علم البيان والبلاغة ؛
3. مختار الصحاح فى اللغة ؛
4. شرح مقامات الحريرى ؛
5. تحفة الملوك فى احكام العبادات ، مشتمل بر ده باب ؛
6. حدائق الحقائق فى المواعظ والاداب ؛
7. نموذج جليل فى اءسئلة و اءجوبة من غرائب آى التنزيل (همين كتاب .)
اين كتاب با تحقيق و تصحيح استاد ابراهيم عطوه عوض (مدرس درالاءزهر) در مصر چاپ و انتشار يافت و سپس با مقدمه اى از فاضل محترم محمد على انصارى قمى ، در قم تجديد چاپ گرديد.
5. اءضواء عى المتشهابهات
حاوى هزار و ششصد پرسش و پاسخ درباره آيات متشابه و نوشته علامه استاد شيخ خليل ياسين ، از علماى سختكوش معاصر لبنان است . بر حسب ترتيب سوره ها تنظيم يافته و از دانشى گسترده و بينش عميق نويسنده كه اثرى ارزنده و قابل ستايش عرضه كرده است حكايت دارد.
خليل ياسين در طرح هر سوال دقت كرده و در پاسخ آن نهايت كوشش را به عمل آورده است تا دقيق ترين و متين ترين جوابها را آماده سازد و بحق ، در اين راه موفق بوده است .
همچنين توانسته است با آگاهى كاملى كه از مكتب اهل بيت داشته است و در پرتو همان نور ساطع ، مباحث خود را عرضه كند و از هر گونه گمراهى و كجى در امان باشد.
اين كتاب در عصر حاضر، از بهترين نوشته ها در زمينه حل متشابهات قرآن به شمار مى رود و براى پژوهندگان راه قرا:، وسيله كارسازى است .
اين كتاب ارزشمند در سال 1388 در بيروت به چاپ رسيد و اكنون در دسترس همگان است .
6. تفسير آيات مشكله قرآن
نام كامل كتاب ، ((تفسير صحيح آيات مشكله قرآن )) است كه مجموعه بحثهاى علامه محقق ، استاد جعفر سبحانى در اين زمينه است و با قلم شيواى سيد هادى خسروشاهى تنظيم و نگارش يافته است .
اين كتاب ، بر اثر تندرويهاى برخى از مدعيان روشنفكرى عصر اخير به وجود آمد. در تبريز (در حدود سالهاى 1340 - 1330 ش ) شخصى به نام ((يوسف شعار)) كتابى به نام ((تفسير آيات مشكله قرآن )) نوشت و انتشار داد و ادعا كرد كه پرده از روى برخى آيات مشكل قرآن برداشته است ؛ و مقصود وى تخطئه نظريات مفسران در خصوص برخى آيات بود كه به نظر نويسنده ياد شده خوشايند نبوده است ؛ البته پايين بودن سطح معلومات و اندك بودن بضاعت علمى وى ، عامل اساسى اين اقدام جسورانه بوده كه قرآن را طبق نظريات شخصى تاءويل و تفسير به راءى نمايد. از اين جهت ، از استاد علامه جعفر سبحانى خواسته شد تا مواضع اشتباه وى را روشن سازد؛ انحرافاتى را كه در آن كتاب رخ داده آشكار نمايد و وجه صحيح تفسير يا تاءويل آيات مورد بحث را بيان كند. استاد سبحانى ، به حكم وظيفه به اين درخواست پاسخ مثبت داد و كتاب حاضر، اثر ارزنده اى است كه در اين برخورد قاطعانه به وجود آمد و از بسيارى انحرافات پيرامون آيات قرآنى پرده برداشت .
آقاى يوسف شعار در نوشتار خود، كوشيده كه عصمت انبيا را زير سوال ببرد و نيز مساءله ولايت كبرى و اجر رسالت را اساسا منتفى بداند و در كمال و خاتميت دين اسلام و برخى از احكام شريعت تشكيك نمايد؛ مسائلى چون معاد، شفاعت ، توسل و غيره را به گونه اى انحرافى تفسير كند و براى تشكيكات خود از آيات متشابه استفاده و به آنها استناد كرده است .
استاد سبحانى ، با قلمى متين و قدمى استوار در دفاع از حريم قدس قرآن برخاسته و آنچه را شايسته و بايسته است ، بر اساس دانشى مستحكم ، بيان و مستدل ساخته است ؛ خداوند سايه پرفيض ايشان را مستدام بدارد.
اين كتاب ، پياپى به چاپ رسيده و مورد استقبال همگان قرار گرفته است .
7. يكصد و هشتاد پرسش و پاسخ
عنوان كتاب ارزشمندى است كه زير نظر استاد علامه ناصر مكارم شيرازى - با همت گروهى از فضلاى حوزه علميه قم - از ((تفسير نمونه )) برگرفته شده است .
اين مسائل عبارتند از مباحث خداشناسى ، صفات جمال و جلال ، نبوت عامه ، تنزيه انبيا، قرآن ، مساءله تحريف ، اعجاز، احكام و تشابه ، مساءله امامت و ولايت ، معاد و شبهات مربوط، عالم برزخ ، تجسم اعمال ، شفاعت ، فلسفه احكام ، زن از ديدگاه اسلام و قرآن ، هدف از آفرينش ، اسلام و ايمان ، سعادت و شقاوت ، فرشته ها و پريان ، رجعت ، جبر و اختيار، قضا و قدر، نسخ در احكام و مسائل گوناگونى از اين قبيل .
استاد مكارم شيرازى ، خو درباره اين كتاب چنين مى گويد: ((بديهى است ، طرح سوالات انحرافى به منظور تخريب اعتقادات و افكار يا ايجاد تشويش ‍ و تزلزل در افكار عمومى ، در واقع سوال نيست ؛ بلكه برنامه هايى مخرب و غير انسانى است ، در لباس سوال ؛ و از آنجا كه قرآن مجيد دائرة المعارف بزرگى درباره معارف الهى و مسائل انسانى است ، در جاى جاى آن ، بتناسب آيات مختلف ، سوالاتى مطرح است كه بسيارى از آنها در تفاسير پيشين محل ابتلا نبوده و بى جواب مانده است . هنگام تدوين تفسير نمونه ، سعى بر آن بود كه اين سوالات - به ويژه آنچه مربوط به مسائل روز است - مطرح گردد و به طور دقيق پاسخ داده شود و اين كار، با گردآورى 180 سوال و پاسخ از 27 جلد تفسير و 10 جلد ((پيام قرآن )) با همت آقاى حسينى و جمعى از فضلاى حوزه انجام گرفت ))؛ حقيقتا كارى شايسته و ستودنى است !
8. نكته هايى از قرآن مجيد
نوشته دانشمند و خطيب فرزانه ، محمد هادى فخر شيرازى (متوفاى 1373 ش / 1415 ق ) از خطباى فرزانه و نامى معاصر؛ او علم و عرفان را به هم آميخته و سبكى بديع در نوشتار و گفتارش پديد آورده است . همه نوشته هايش - همچون گفته هايش - نغز و اعجاب آفرين است . سخنورى توانا و نويسنده اى نيرومند است ؛ با قلمى شيوا و بيانى رسا در عرصه وعظ و ارشاد و هدايت مردم ، گام نهاده است ؛ آثار گرانبهايى نيز از خود به يادگار گذاشته است ؛ از جمله آثار قرآنى ارزنده وى ، كتابى است در بيش از 800 صفحه كه در آن ، به تبيين و تفسير نكته هاى علمى ، عرفانى ، ادبى و تاريخى قرآن پرداخته و نكته هايى را به صورت : ((چرا و چرا)) مطرح كرده و جوابهايى كافى و شافى در پى آنها آورده است .
اين خطيب و نويسنده عاليقدر، ذوقى شاعرانه و طبعى لطيف دارد كه در نوشتار و گفتار، يار نيرومندى براى اوست . هنگامى كه از حروف مقطعه اوايل سوره ها سخن مى گويد، به اين نتيجه مى رسد كه اين حروف ، اسرار و رموزى است ميان عاشق و معشوق (خدا و رسول ) كه ديگرى را بدان دستيابى نيست . آنگاه از ((منطق الطير)) شيخ عطار، چنين شاهد مى آورد:
 

غلامى با طبق مى رفت خاموش		طبق را سر بپوشيده به سرپوش
يكى گفتش : چه دارى بر طبق تو؟		مكن با من كژى ، برگو بحق تو
جوابش گفت : كاى سرگشته خاموش		چرا پوشيده اند اين را به سرپوش ؟!
ز روى عقل اگر بايستى اين راز		كه تو دانستئى ، بودى سرش باز

نوشتن اين كتاب ، در سال 1398 ق / 1356 ش به پايان رسيد و در چاپخانه مصطفوى شيراز چاپ گرديد.
9. المحكم والمتشابه فى القرآن
بحثى گسترده درباره مساءله محكم و متشابه در قرآن ، به قلم نگارنده سطور است كه در جلد سوم ((التمهيد)) آمده و در آن ، بيش از هزار آيه - در اين زمينه - مورد بحث قرار گرفته است .
در آن ، از احكام و تشابه و سر وجود آيات متشابه در قرآن و انواع اصلى و عرضى آن ؛ تاءويل و انواع آن و آيا كسى جز خداوند بر تاءويل آيات متشابه واقف است يا نه ؟ و سپس از مكتبهاى كلامى حادث در سده هاى نخستين و اينكه چگونه با دست اندازى به آيات قرآن ، آنها را از حالت احكام به صورت تشابه درآورده اند بحث شده است . بدين سبب در آن ، از مسائلى همچون ((رويت ))، ((تحيز)) ((تجسيم ))، ((استطاعت ))، ((اراده ))، ((هدايت و ضلال ))، ((استدراج ))، ((قضا و قدر))، ((سعادت و شقاء))، ((احباط و تكفير و موازنه )) و در نهايت ، مساءله ((عصمت )) و ((تنزيه انبيا))، به تفصيل سخن گفته شده است .
روشن است كه اين گونه مباحث ، تنها جنبه كلامى دارد؛ لذا نگارنده ، مجلد ديگرى را (ج 7) براى پاسخ به شبهات ديگر اختصاص داده است كه در اينجا به آنها اشاره مى شود:
10. النهج القويم فى الدفاع عن قدسية القرآن الكريم
عنوان سلسله بحثهايى كه در جلد هفتم ((التمهيد)) فراهم آمده و شبهه افكنى هاى كهن و نوظهور را پاسخ داده است ، شبهه هايى - در ابعاد مختلف ادبى ، علمى ، تاريخى ، ساختارى ، لفظى و معنوى - كه امروز بيش ‍ از ديروز و در قالبى نو مطرح است .
اين شبهات تا ديروز، كم حجم و در لابه لاى كتابها خزيده بود و احيانا در نشستهاى مناظره ميان دانشمندان و صاحبنظران دست به دست مى شد و كمتر به بازار و خيابان و دبستان و دبيرستان رخنه مى كرد؛ برخلاف امروز كه در رسانه هاى همگانى نوشتارى و گفتارى ، در كوى و برزن و اماكن عمومى و در سطحى گسترده و قابل فهم براى همه مطرح مى گردد.
از اين رو، ضرورت دفاع از حريم اسلام و قرآن ايجاب مى كرد تا به حكم وظيفه ، در حد توان به دفع و رفع آن همت كنيم و همان گونه كه دشمن آگاهانه حمله را آغاز كرده و در همان پهنه جدال و با ابزارى متناسبتر و نيرومندتر و آگاهانه تر با او به مقابله برخيزيم و مجال رخنه به او ندهيم و اگر نفوذ كرد؛ او را برانيم .
در اين بحثهاى دفاعى ، مدعى آن نيستيم كه حرف آخر را زده ايم و حربه كارساز نهايى را به كار برده ايم ؛ بلكه اين بحثها، سرآغاز حركتى نوين است كه فرجام آن با همفكرى و يارى صاحبنظران فرزانه كه هيچگاه از هر گونه همكارى و مددرسانى دريغ نورزيده اند امكانپذير است ؛ و بايد براى اين هماهنگى در رسيدن به هدف مشترك ، خداوند را بى نهايت سپاس گفت . و ما التوفيق الا بالله .