1084- بقره 2: 112.
1085- كشف الاسرار، ج 1، ص 329.
1086- كشف الاسرار، ج 1، ص 3.
1087- بقره 2: 22.
1088- نازعات 79: 28.
1089- بقره 2: 65.
1090- بقره 2: 126.
1091- او را به ابن عربى - بدون الف و لام - خوانده اند تا بين او و قاضى ابوبكر ابن العربى صاحب كتاب ((احكام القرآن )) كه با الف و لام همراه است فرق نهاده شود؛ البته اين تفاوت ، در اصطلاح مشارفة (شرقيان ) مطرح است اما مغاربه (غربيان ) در هر دو مورد، الف و لام به كار مى برند.
1092- مرسية ، از شهرهاى آباد اندلس كه به دست امويان آن ديار ساخته و آباد گرديد.
1093- اشبيلية ، از شهرهاى مركزى اندلس و پايتخت آن ديار بوده است .
1094- طه 20: 12.
1095- آل عمران 3: 135.
1096- بقره 2: 253.
1097- ر.ك : محمود محمود الغراب ، رحمة من الرحمان فى تفسير و اشارات القرآن ، ج 1، ص 378.
1098- بزودى از آن سخن مى گوييم .
1099- مقدمه رحمة من الرحمان ، ص 5.
1100- تفسير المنار، ج 1، ص 18.
1101- حاجى خليفه ، كشف الظنون ، ج 1، ص 336.
1102- مقدمه رحمة من الرحمان ، ج 1، ص 4.
1103- قصص 28: 32.
1104- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 228.
1105- ر.ك : ذهبى ، التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 400 و 401.
1106- آل عمران 3: 191.
1107- تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 241 و 242.
1108- واقعه 56: 57.
1109- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 593.
1110- حديد 57: 4.
1111- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 599.
1112- مجادله 58: 7.
1113- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 612.
1114- مزمل 73: 8 و 9.
1115- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 720 و 721.
1116- فصلت 41: 53.
1117- ر.ك : فتوحات مكيه ، ج 1، ص 279.
1118- قلم 68: 1.
1119- فتوحات مكيه ، ج 1، ص 294 و 295.
1120- نساء 4: 80.
1121- لاءنه لا ينطق الا عن الله . بل لا ينطق الا بالله . بل لا ينطق الا الله منه . فانه صورته ر.ك : فتوحات مكيه ، ج 4، ص 122.
1122- فجر 89: 30 - 27.
1123- جنت را به معناى ((سَتر)) (پوشش ) گرفته است .
1124- فصوص الحكم ، ج 1، ص 193 - 191. ر.ك : ذهبى ، التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 342.
1125- شمس 91: 9 و 10.
1126- فتوحات مكيه ، ج 4، ص 119.
1127- نساء 4: 1.
1128- فصوص الحكم ، ج 1، ص 50، ر.ك : ذهبى ، التفسير و الفسرون ، ج 2، ص 342.
1129- مريم 19: 57.
1130- مقصود از افلاك - طبق هياءت بطلميوسى - كرات دائر است كه كره خاكى (زمين ) نقطه مركزى آنها است . سپس كرده آبى (نيمه تمام ) است ؛ سوم كره هوايى ، چهارم كره آتشين ، پنجم فلك قمر، ششم فلك عطارد، هفتم فلك زهره ، هشتم فلك شمس ، نهم فلك مريخ ، دهم فلك مشترى ، يازدهم فلك زحل ، دوازدهم فلك ثوابت (ستارگان كه به ظاهر ثابت و بى حركتند)، سيزدهم فلك الافلاك كه گردش همه افلاك با گردش اوست ، چهاردهم فلك عرش و پانزدهم فلك كرسى است . اين تصورى است كه ابن عربى از جهان سفلى و علوى دارد كه با هيچيك از موازين علمى ديروز و امروز سازگارى ندارد. جالب آنكه خاك و آب و هوا و آتش (عناصر اربعه - طبق علوم طبيعى قديم ) را با عنوان افلاك ياد مى كند و عرش و كرسى را نيز دو فلك دائر فرض كرده است ؛ كه با هيچ معيارى قابل سنجش ‍ نيست .
1131- محمد 47: 35.
1132- فصوص الحكم ، ج 1، ص 26. ر.ك : ذهبى ، التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 341. شرح فصوص ‍ الحكم قيصرى ، فص ادريسى ، ص 154 - 152.
1133- تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 72 و 73.
1134- رحمان 55: 19 و 20.
1135- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 573.
1136- قصص 28: 43 - 34.
1137- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 229 و 230.
1138- قصص 28: 15.
1139- تفسير ابن عربى ، ج 2، ص 220.
1140- ر.ك : سيد محمد على ايازى ، شناخت نامه تفاسير، ص 275 و 276.
1141- طارق 86: 1.
1142- طارق 86: 3.
1143- اعلى 87: 1.
1144- رحمان 55: 78.
1145- اعلى 87: 2.
1146- سجده 32: 4.
1147- رحمان 55: 29.
1148- كافى ، ج 1، ص 141.
1149- از روايات عامه است . صحيح بخارى ، ج 7، ص 5، كتاب النكاح ، باب 8 و ج 8، ص 152، باب القدر، باب 2.
1150- ابراهيم 14: 48.
1151- زمر 39: 67.
1152- تفسير سوره الرحمان ، ج 6، ص 33 - 31.
1153- طارق 86: 9.
1154- نمل 27: 87.
1155- نمل 27: 87.
1156- زمر 39: 68.
1157- احاديث عامى است كه مورد انكار شديد ائمه معصومين (عليهم السلام ) قرار گرفته اند. ر.ك : كافى ، ج 3، ص 244.
1158- هود 11: 107 - 105.
1159- نساء 4: 115.
1160- بقره 2: 257.
1161- تفسير سوره واقعه ، ص 105 - 101.
1162- واقعه 56: 24.
1163- تحريم 66: 8. ر.ك : صدرالمتاءلهين ، تفسير سوره واقعه ، ص 38 - 33.
1164- مَثَلى است حاكى از آنكه اسب راهوار، گاه ، سكندرى مى خورد؛ كنايه از لغزش نابهنگام و غير منتظره برخى فرهيختگان است .
1165- قصص 28: 88.
1166- تفسير ملا صدرا، ج 1، ص 46 و 47 (تفسير سوره حمد). نيز ر.ك : فخر رازى ، تفسير كبير، ج 1، ص 151 و 152. تفسير نيشابورى - واقع در حاشيه تفسير طبرى - ج 1، ص 62.
1167- طارق 86: 4.
1168- تفسير سوره طارق ، ص 302 و 303.
1169- يس 36: 32.
1170- تفسير كشاف ، ج 4، ص 14 و 734. نيز ر.ك : فراء، معانى القرآن ، ج 2، ص 376 و 377 و ج 3، ص ‍ 254 و 255.
1171- از جمله ، در تفسير سوره سجده ، ذيل آيه 4، در ج 6، ص 33 و در تفسير سوره واقعه ، ص 12 و در ج 1، ص 301، (الرد على المعتزله ) ذيل آيه ان الذين كفروا سواء عليهم ... بقره 2: 7.
1172- قرب الاسناد، ص 156.
1173- طارق 86: 4.
1174- تفسير كشاف ، ج 4، ص 734.
1175- اين روايت را سيوطى ذيل آيه له معقبات من بين يديه و من خلفه يحفظونه من اءمر الله (رعد 13: 11) آورده است . ر.ك : الدر المنثور، ج 4، ص 48.
1176- سنن ابن ماجه ، باب 13 (فيما انكرته الجهمية )، ج 1، ص 87.
1177- طارق 86: 8.
1178- تفسير سوره طارق ، ص 320.
1179- كافى ، ج 3، ص 244.
1180- بحارالانوار، ج 6، ص 229، ش 32 و ص 268، ش 120 و ص 269، ش 124 و ص 270، ش ‍ 125.
1181- بحارالانوار، ج 6، ص 270 و ص 271.
1182- واقعه 56: 35 و 36.
1183- ر.ك : تفسير سوره واقعه ، ص 46. اين روايت را از تفسير كشاف ، ج 4، ص 462 گرفته و اصل آن در الدرالمنثور، ج 6، ص 158 مى باشد.
1184- وفات زمخشرى در سال 528 و درگذشت فخر رازى در سال 606 بوده است .
1185- ابو محمد حسين بن مسعود بغوى (متوفاى 516.)
1186- ابو اسحاق احمد بن ابراهيم ثعلبى نيشابورى (متوفاى 427.)
1187- ابو محمد عبدالحق بن غالب بن عطيه اندلسى (متوفاى 546).
1188- اثير الدين محمد بن يوسف حيانى اندلسى (متوفاى 745.)
1189- عفت شرقاوى ، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص 48. ر.ك : سيد محمد على ايازى ، قرآن ، و تفسير عصرى ، ص 98.
1190- سيد محمود آلوسى بغدادى (متوفاى 1270).
1191- ر.ك : عبدالحميد، الرازى مفسرا، ص 170.
1192- ((مگر اوضاع نكبت بار محنت آور دنيا به غير از داروى دين هيچ درمانى دگر دارد؟)).
1193- نحل 16: 89.
1194- حضرت رضا از پدرش موسى بن جعفر (عليه السلام ) نقل مى كند كه شخصى از حضرت صادق (عليه السلام ) پرسيد: ما بال القرآن لايزداد و عند النشر و الدرس الا غضاضة ؟ فقال : لاءن الله لم ينزله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس . فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامة . صدوق ، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 85، باب 32، شماره 32.
1195- و قيل لجعفر بن محمد الصادق (عليه السلام ): لم صار الشعر و الخطب يمل ما اءعبد منها و القرآن لا يمل ؟ فقال : ((لاءن القرآن حجة على اءهل الدهر الثانى ، كما هو حجة على اءهل الدهر الاول ، فكل طائفة تتلقاه غضا جديدا. و لاءن كل امرى فى نفسه متى اءعاده و فكر فيه تلقى منه فى كل مرة علوما غضة ، و ليس هذا كله فى الشعر و الخطب . به نقل از قاضى عبدالحق ابن عطيه اندلسى در مقدمه تفسير ((المحرر الوجيز)) ج 1، ص 36.
1196- طارق 86: 7 - 5.
1197- شرح آن را در التمهيد، ج 6، ص 79 - 62، آورده ايم .
1198- ر.ك : سيد طباطبايى ، العروة الوثقى ، اولين موجب غسل جنابت و تحرير الوسيله ، ج 1، ص ‍ 36.
1199- ر.ك : تفسير ابن كثير، ج 4، ص 498. التمهيد، ج 6، ص 62.
1200- انبيا 21: 30.
1201- فصلت 41: 11 و 12.
1202- قمر 54: 11.
1203- عبس 80: 26 و 27.
1204- ر.ك : نهج البلاغه ، خطبه هاى شماره 1 و 211.
1205- مجمع البيان ، ج 9، ص 6. تفسير ابن كثير، ج 4، ص 93.
1206- تفسير بيضاوى ، ج 5، ص 45.
1207- ر.ك : التمهيد، ج 6، ص 129 به بعد.
1208- تفسير كبير، ج 22، ص 164. تفسير الميزان ، ج 14، ص 305.
1209- نهج البلاغه ، خطبه هاى 1 و 211.
1210- ر.ك : التمهيد، ج 6، ص 153 به بعد.
1211- نهج البلاغه ، خطبه شماره 125.
1212- نحل 16: 44.
1213- بحارالانوار، ج 17، ص 213، شماره 18.
1214- كافى ، ج 2، ص 599.
1215- نهج البلاغه ، خطبه 198.
1216- صدوق ، التوحيد، باب 40، ص 283، حديث شماره 2. بحارالانوار، ج 3، ص 263، شماره 21.
1217- زركشى ، البرهان ، ج 2، ص 25.
1218- الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص 45. ر.ك : قرآن و تفسير عصرى ، ص 56.
1219- نهج البلاغه خطبه 158.
1220- محمد باقر صدر، المدرسة القرآنيه ، ص 18.
1221- يونس 10: 57.
1222- ر.ك : قرآن و تفسير عصرى ، ص 159 و 160، در تبيين سخن سيد محمد حسين فضل الله ، در كتاب ((من وحى القرآن ))، ج 3، ص 160 و 161.
1223- حج 22: 78.
1224- تفصيل اين سخن در جلد هفتم التمهيد تحت عنوان رد شبهات بر قرآن آورده شده است .
1225- روم 30: 30.
1226- اين مقاله در مجله سياسى هفتگى ، سال ششم ، شماره 5، 1973 م درج گرديده است .
1227- ((اى فرزندان آدم ، (لباس ) زينت خود را در هر نمازى برگيريد و بخوريد و بياشاميد و(لى ) زياده روى نكنيد)). اعراف 7: 31.
1228- ذهبى ، التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 528 و 529.
1229- ((خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش مى كند كه سهم پسر، چون سهم دو دختر است )). نساء 4: 11.
1230- ((پروردگارا! از وسوسه هاى شيطانها به تو پناه مى برم ؛ و پروردگارا! از اينكه (آنها) به پيش من حاضر شوند به تو پناه مى برم )). مومنون 23: 97 و 98.
1231- در تاريخ 7 مهرماه 1379 / 29 جمادى الثانى 1421.
1232- كافى ، ج 1، ص 58، شماره 19.
1233- القواعد و الفوائد، ج 1، ص 211، قاعده 61.
1234- در پيوست كتاب ((ولايت فقيه )) آورده ايم ، رجوع شود.
1235- فرقان 25: 6.
1236- فصلت 41: 11.
1237- ((و هر كدام در سپهرى شناورند)). يس 36: 40.
1238- ((كه آسمانها و زمين به هم پيوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختيم )). انبياء 21: 30.
1239- ((و هر چيزى نزد او اندازه معينى دارد)). رعد 13: 8.
1240- نمونه هايى از آن در جلد ششم التمهيد آمده است .
1241- بقره 2: 22.
1242- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 504 - 502.
1243- الجواهر فى تفسير القرآن ، ج 1، ص 2.
1244- الجواهر فى تفسير القرآن ، ص 3.
1245- از اين رو، دولت سعودى دستور مصادره كتاب را صادر كرد و مانع ورود آن به كشور شد. اين مطلب در پيامى كه طنطاوى به پادشاه عربستان نوشته آمده است و در ص 244 از جلد 25 كتاب درج شده است .
1246- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 509.
1247- ((ما هيچ چيز را در كتاب (قرآن ) فروگذار نكرده ايم )). انعام 6: 38.
1248- التفسير المفسرون ، ج 2، ص 508.
1249- ((و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى ؛ اميد كه آنان بينديشند)). نحل 16: 44.
1250- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 554 و 555.
1251- ر.ك : التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 572.
1252- تفسير المنار، ج 1، ص 269 - 267.
1253- تفسير المنار، ج 1، ص 281 و 282.
1254- تفسير المنار، ج 3، ص 298 و 299.
1255- ر.ك : الدر المنثور، ج 6، ص 417. بخارى و مسلم و ابن ماجه هم آن را روايت كرده اند. ر.ك : روح المعانى ، ج 30، ص 282 و 283.
1256- ((جز مردى افسون شده را دنبال نمى كنيد)). فرقان 25: 8.
1257- فلما جائهم بالتبينات قالوا هذا سحر مبين . و من اءظلم ممن افترى على الله الكذب ... پس وقتى براى آنان دلايل روشن آورد، گفتند: اين سحرى آشكار است . و چه كسى ستمگرتر از آن كسى است كه بر خدا دروغ مى بندد)). صف 61: 6.
1258- تفسير جزء عم ، ص 181 و 182. ر.ك : تفسير المنار، ج 3، ص 291.
1259- صحيح بخارى ، ج 7، 178. صحيح مسلم تج 7، ص 14. فتح البارى ، ج 10، ص 193.
1260- تفسير المنار، ج 3، ص 290.
1261- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 575.
1262- ((و من بر شما تسلطى نداشتم ؛ جز اينكه شما را دعوت كردم و شما اجابتم نموديد. پس مرا ملامت نكنيد و خود را ملامت كنيد)). ابراهيم 14: 22. ر.ك : تفسير المنار، ج 7، ص 512 و 513.
1263- حجر 15: 42.
1264- عبده ، سلطه شيطان بر بندگان مخلص خدا را رد مى كند. ر.ك : تفسير المنار، ج 3، ص 291.
1265- در اين باره در التمهيد (ج 1، ص 169 - 163) به تفصيل سخن گفتيم .
1266- ر.ك : التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 584 و 585.
1267- ((كسانى كه ربا مى خورند، (از گور) بر نمى خيزند مگر مانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس ، آسيمه سرش كرده است )). بقره 2: 275.
1268- تفسير المنار، ج 3، ص 96.
1269- محاسن التاءويل ، ج 1، ص 206 - 202.
1270- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 590.
1271- ر.ك : فى ضلال القرآن ، ج 1، ص 260.
1272- الميزان ، ج 1، ص 14.
1273- الميزان ، ج 3، ص 55.
1274- نحل 16: 89.
1275- الميزان ، ج 1، ص 9.
1276- الفرقان فى تفسير القرآن ، ج 1، ص 31.
1277- من هدى القرآن ، ج 1، ص 5.
1278- من وحى القرآن ، ج 1، ص 8.
1279- رسالة القرآن ، شماره چهارم ، مقاله الملامح العامة لتفسير ((من وحى القرآن ))، ص 59.
1280- تفسير نمونه ، ج 1، ص 24 - 23.
1281- به كتابچه ((چگونه قرآن بياموزيم )) اين گروه رجوع شود. براى آگاهى بيشتر ر.ك : ((علوم قرآنى ))، بحث محكم و متشابه ، فصل ششم ، ص 284 و 285.
1282- اين تفسير، 16 سوره اول قرآن (تا سوره نحل ) را در برمى گيرد و به دست سيد محمد تقى داعى گيلانى - به طور ناقص - به فارسى ترجمه شده است و در انتشارات ((علمى )) در تهران به چاپ رسيده است .
1283- سر - با كسر سين به طور اشباعى - در انگليسى و شواليه در فرانسوى ، به معناى نجيب زاده و لقب اشراف است .
1284- ر.ك : استاد احمد امين مصرى ، زعماء الاصلاح فى العصر الحديث ، صفحات 138 - 120.
1285- لقب حاكم انگليسى در هند كه عنوان نيابت پادشاه انگلستان را داشت .
1286- ر.ك : بهاءالدين خرمشاهى ، تفسير و تفاسير جديد، ص 57 و 58.
1287- اين نظريه كم و بيش در ميان برخى نويسندگان معاصر رواج يافته و بر اين باورند كه آيات قرآن اگر بر نظريه تكاملى آفرينش انسان دلالت نداشته باشد، لااقل مباينتى با آن ندارد و برخى جلوتر رفته ، قائلند كه قرآن ، اين نظريه را كاملا تاءييد مى كند. ر.ك : قرآن و تفسير عصرى ، ص 21 و تفسير و تفاسير جديد، ص 62. در اين دو كتاب نام عده اى برده مى شود كه نسبت به برخى از آنان مورد ترديد است ؛ لذا از ذكر نام خوددارى كرديم .
1288- سر سيد احمدخان هندى ، تفسر القرآن و هو الهدى و الفرقان ، بخش اول ، ص 132 110.
1289- سر سيد احمدخان هندى ، تفسر القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 1، ص 150.
1290- آل عمران 3: 47 و مريم 19: 20.
1291- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 35 - 17.
1292- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 42.
1293- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 220.
1294- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 17 به بعد.
1295- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 196.
1296- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 48 به بعد.
1297- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 48 به بعد.
1298- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 151.
1299- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 38: 42.
1300- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 38: 42.
1301- تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان ، ج 3، ص 38: 43.
1302- التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 526 - 524.
1303- واژه اى انگليسى است (Refomer) به معناى مصلح مذهبى .
1304- با تلخيص و نقل به معنا. ر.ك : مقالات جماليه ، گردآورى لطف الله اسد آبادى ، ص 104 - 97.
1305- ((آنانكه در راه ما بكوشند، هر آينه راه را به آنان نشان مى دهيم . خداوند همواره با نيك انديشان و نيك گفتاران و نيك كرداران است )). عنكبوت 29: 69.
1306- ر.ك : مجله نورالاسلام ، انتشارات الازهر، سال 1350. محمد خضر حسين ، رسائل الاصلاح ، ج 3، ص 160 - 140.
1307- چنين تعليل مى كند كه نام بردن اين گونه افراد منحرف ، مايه اشاعه فحشا و جراءت ديگران در اقدام به چنين اعمال انحرافى مى شود. ذهبى ، التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 523.
1308- ((و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم ، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى ؛ و اميد كه آنان بينديشند)). نحل 16: 44.
1309- ((در حقيقت ، من از جانب پروردگارتان برايتان معجزه اى آورده ام : من از گل براى شما (چيزى ) به شكل پرنده مى سازم ؛ آنگاه در آن مى دمم ، پس به اذن خدا پرنده اى مى شود؛ و به اذن خدا نابيناى مادرزاد و پيس را بهبود مى بخشم و مردگان را زنده مى گردانم و شما را از آنچه مى خوريد و در خانه هايتان ذخيره مى كنيد خبر مى دهم . مسلما در اين (معجزات ) براى شما - اگر مومن باشيد - عبرت است )). آل عمران 3: 49.
1310- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 45.
1311- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 44.
1312- ((و به موسى - وقتى قومش از او آب خواستند - وحى كرديم كه با عصايت بر آن تخته سنگ بزن . پس ، از آن ، دوازده چشمه جوشيد)). اعراف 7: 160.
1313- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 131.
1314- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 290.
1315- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 126.
1316- الهداية و العرفان فى تفسير القرآن بالقرآن ، ص 256.
1317- ((و كوهها را با داوود و پرندگان به نيايش درآورديم ؛ و ما كننده (اين كار) بوديم )). انبياء 21: 79.
1318- الهداية و العرفان ، ص 257.
1319- ر.ك : التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 546 - 532.
1320- ((حكم (و فرمان ) جز از آن خدا نيست . بر او توكل كردم ؛ و توكل كنندگان بايد بر او توكل كنند)). يوسف 12: 67.
1321- الهداية والعرفان ، ص 257.
1322- ر.ك : التفسير و المفسرون ، ج 2، ص 546 - 532.
1323- ر.ك : التمهيد، ج 1، ص 133 به بعد.
1324- شرح مبسوطى از اين تفسير به قلم فرزندش عبدالعلى بازرگان در دانشنامه قرآن ، ص 410 و 411 و شرح مختصرى نيز به قلم سيد محمد على ايازى بر آن نوشته شده است . ر.ك : همان ، ص ‍ 608.
1325- ر.ك : مهدى بازرگان ، سير تحول قرآن ، ص 3.
1326- ر.ك : مهدى بازرگان ، سير تحول قرآن ، ص 7.
1327- ر.ك : مهدى بازرگان ، سير تحول قرآن ، ص 16.
1328- از اين جهت عنوان تخيلى به آن داديم كه مبنايى محض نمى تواند داشته باشد و آقاى مهندس ‍ بازرگان از باب ((الغريق يتشبث بكل حشيش )) به آن روى آورده است . او جدول را در ص 17 گراور كرده است .
1329- ((اين (قرآن ) براى مردم بيانى ، و براى پرهيزگاران رهنمود و اندرزى است )). آل عمران 3: 138.
1330- با اين تعريفى كه از تفسير موضوعى گرديد (ارائه پيامهاى قرآنى )، كتابهايى كه تنها به جنبه هاى لغوى (تفسير غريب القرآن ) و ادبى (نحو و بلاغت ) و نيز كتابهايى كه در رابطه با متشابهات قرآن يا رد شبهات و همچنين كتابهايى كه درباره قصص انبيا با تنزيه انبيا و مانند آن نوشته شده ، همگى از محدوده خارج خواهد بود. گرچه با تعريفى ديگر و جامع تر، تمامى اين نوع نوشته ها - كه پيرامون برخى مسائل قرآنى بحث كرده است - داخل محدوده به شمار مى آيند و به آن ، خواهيم پرداخت .
البته تعريف فوق وفق برداشت امروز، از تفسير موضوعى است كه جايگاه بخصوصى در ميان قرآن پژوهان دارد و در سطح جهانى مورد اهميت است ؛ و تعريفى ديگر، وفق مصطلح قديم ، همانا ناظر به شاخه هاى متنوع تفسيرى است .
1331- يونس 10: 57.
1332- نهج البلاغه ، خطبه 158.
1333- نهج البلاغه خطبه 133.
1334- ر.ك : مقدمه ناشر بر كتاب ، ج 1، ص 18 - 16.
1335- ((هيچ جنبنده اى نيست مگر اينكه او مهار هستى اش را در دست دارد؛ براستى پروردگار من بر راه راست است )). هود 11: 56.
1336- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 6، ص 400 و 401. تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 571.
1337- تفسير موضوعى جوادى آملى ج 1، ص 80.
1338- تفسير موضوعى جوادى آملى ج 10، ص 281.
1339- تفسير موضوعى جوادى آملى ج 10، 390 و 391.
1340- ((و او را به مقام بلند ارتقا داديم )) مريم 19: 57.
1341- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 6، ص 310.
1342- ((اگر (عمل تو) هموزن دانه خردلى ...)). لقمان 31: 16.
1343- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 7، ص 402.
1344- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 7، ص 582؛ نقل از تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 441.
1345- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 7، ص 584.
1346- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 7، ص 597.
1347- تفسير موضوعى جوادى آملى ، ج 7، ص 472.
1348- التمهيد، ج 5، ص 130 - 108.
1349- در اين زمينه به كتاب ((اللغات فى القرآن )) نوشته ابوالقاسم محمد بن عبدالله ، رجوع شود. اين كتاب چند نوبت چاپ شده و اخيرا با تحقيق دكتر صلاح الدين المنجد در بيروت مكررا به چاپ رسيده است .
1350- ر.ك : تفسير طبرى ، ج 30، ص 39. سيوطى ، الدر المنثور، ج 6، ص 317.
1351- گفته عبدالله بن عباس است .
1352- ابن خلكان ، وفيات الاعيان ، ج 4، ص 309، شماره 634.
1353- به روايت ابن خلكان ، ج 5، ص 304، شماره 745.
1354- جلال الدين سيوطى مى گويد: ((در اين زمينه افراد بيشمارى دست به تاءليف زده اند)). ر.ك : الاتقان ، ج 2، ص 3. برخى تا سيصد و شصت و سه تاءليف را بر شمرده اند و اظهار كرده اند كه سعى بر استيعاب كامل نبوده است . ر.ك : مقدمه غريب القرآن منسوب به زيد شهيد، به قلم علامه حسينى جلالى ، ص 63 - 95.
1355- ر.ك : مقدمه كتاب ((تفسير غريب القرآن )) ابن قتيبه ، نوشته احمد صقر.
1356- ر.ك : اولين صفحه از تفسير سوره حمد، پاورقى شماره 2، ص 119.
1357- از طرف بنياد قرآن تهران در سالهاى 1340، 1355، 1359 و 1360 ش به چاپ رسيد.
1358- الكنى والالقاب ، ج 1، ص 332 و 333.