تأثير جريان هاى سياسى بر تفسير و مفسرّان

دكتر على رضا رستمى

- فهرست مطالب -


مقدّمه
كلّيات
تبيين موضوع
واژه شناسى سياست
مفهوم سياست در اصطلاح علوم سياسى
مفهوم سياست در اسلام
جريان هاى سياسى
واژه شناسى تفسير
واژه تفسير در روايت
مفهوم اصطلاحى تفسير
مراد از مفسران
تاريخچه موضوع
اهميت و ضرورت تحقيق
هدف تحقيق
روش تحقيق
پيش فرض ها
بررسى تحقيق
مشكلات تحقيق
فصل اول: دوره پيدايش تفسير (حيات حضرت رسول (صلّى الله عليه و آله و سلم))
بخش اول: اوضاع سياسى و فرهنگى
1- جزيرة العرب پيش از اسلام (در نگاه كلى)
1- 1- قبيلگى
1- 2 همسايگان
1- 3- اديان
الف) يهود و تأثير آنان بر اعراب
فساد علماى يهود
ب) نصارا
2- اوضاع مكه
2- 1- پيش از اسلام
نظام اجتماعى
2- 2- پس از ظهور اسلام
الف) دوران دعوت مخفيانه
ب) دوران دعوت علنى
3- اوضاع مدينه
1- 3- قبل از هجرت
3- 2- بعد از هجرت
تغيير نظام سياسى اجتماعى
تمايز ساختار سياسى مهاجران و انصار
بيان شواهد تاريخى
3- منافقان
بخش دوم: فعاليت ها و اقدامات جريان هاى سياسى عليه پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) و تفسير ايشان
مقدمه
1- مشركان
1- 1- اقسام مشركان
1- بت پرستان
2- ستاره پرستان
3- مادى گراها
1- 2- سياست هاى مشركان در قبال پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
1- 2- 1- سياست مقابله و مبارزه منفى
الف) اقدام عليه شخصيت پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
ب) اقدامات عليه پيامبر در حوزه عقيده
1- 2- 2- سياست مذاكره و گرفتن امتياز
الف) مصالحه در پرستش
ب) خواسته هاى بهانه جويانه
1- 2- 3- سياست حذف فيزيكى پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) از جامعه:
الف- يا زندان يا تبعيد يا ترور؛
ب) جنگ؛
2- اهل كتاب
1- 2- اصطلاح اهل كتاب در قرآن
واژه يهود
واژه نصارا
برخى عقايد نصارا
2- 2- اقدامات اهل كتاب
2- 2- 1- اقدامات يهود
الف) اقدام عليه بعد پيامبرى حضرت محمد (صلّى الله عليه و آله و سلم)
ب) اقدام عليه پيامبر در حوزه عقيده
ج) اقدامات عليه فعاليت هاى پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
2- 2- 2- نصارا
اقدامات نصارا عليه پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
3- 1- واژه شناسى نفاق
نفاق در اصطلاح
3- 2- تاريخچه نفاق در صدر اسلام
الف): آغاز نفاق در مكه:
ب): آغاز نفاق در مدينه:
دلايل وجود نفاق پيش از هجرت
3- 3- اقدامات منافقان
الف) اقدامات عليه پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) و بعد پيامبرى او
1- جوسازى و ترور شخصيت و تشكيك در تشريع اسلامى
ب) ازدواج پيامبر با زينب بنت جحش
ج) ابلاغ رسالت
2- توطئه اخراج پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) از مدينه، مركز حكومت
3- ترور پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
د) اقدام عليه فعاليت هاى پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
بخش سوم: بازتاب بعضى از تدابير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) در برابر جريان هاى سياسى در برخى تفاسير آن حضرت (صلّى الله عليه و آله و سلم)
مقدمه

الف) روى گردانى از منافقان
ب) شجره ملعونه
ج) آيه تطهير
د) تفسير عملى از آيه مباهله
ه) معرفى خوارج
فصل دوم: دوره شكل گيرى تفسير (عصر صحابه)
مقدمه
واژه شناسى صحابه
معناى اصطلاحى صحابه
مفسران مشهور صحابه
بخش اول: انواع جريان هاى سياسى
1- سرانجام جريان هاى سياسى (دوران پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم))
1- 1- مشركان:
1- 2- اهل كتاب:
1- 3- منافقان:
علل سكوت تاريخ در باره منافقان
الف) كارشكنان
ب) فريب كاران
2- جريان هاى سياسى پس از پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
2- 1- مكتب و جريان ولايت
2--2 مكتب و جريان خلفا
2- 3- جريان اهل كتاب
بخش دوم: تأثير جريان خلفا بر تفسير و مفسران
1- اقدام خلفا در زمينه تفسير
1- 1- نپذيرفتن مصحف على (عليه السلام)
1- 2- ممنوعيت نقل و تدوين حديث
1- ممانعت خليفه اول
2- ممانعت هاى خليفه دوم
3- ممانعت عثمان از نشر حديث
ممانعت معاويه از نشر حديث
علت هاى واقعى حذف سنت
3- 1- پنهان كردن مصحف هاى جمع آورى شده
انگيزه جمع آورى مصاحف و مخفى كردن آن
انگيزه ابوبكر و عمر
انگيزه عثمان
تشكيك در انگيزه هاى ادعا شده
1- 4- جعل (حديث، آيه)
الف) تنقيص عصمت رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلم)
ب) تنقيص كتاب الله
ج) جعل شاءن نزول آيات.
ديدگاه علامه طباطبايى (قدس سره) در روايات اسباب نزول
نمونه اى از جعليات در شال نزول آيات (545)
1- 5- خلق تئورى سبعة احرف
مبتكر تئورى سبعة احرف
برخى قرائت هاى عمر
علت جعل تئورى سبعة احرف
تأثير جعل تئورى سبعة احرف بر تفسير
1- 6- افراط در تفسير قرآن به وسيله اشعار جاهلى
علت افراط در اين اسلوب
الف- پر كردن خلاء فكرى جامعه
ب) تحكيم موقعيت خلفا
دو نمونه از تفسير قرآن به شعر جاهلى
1- 7- توسعه در عقيده شفاعت
واژه شناسى شفاعت
شفاعت پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
ديدگاه ها در كيفيت شفاعت پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
خلفا منشاء گسترش عقيده به شفاعت
خلفا زمينه پيدايش فرقه مرجئه
نمونه هايى از توسعه در عقيده شفاعت در تفسير آيات.
1- 8- آغاز ورود اسرائيليات
واژه شناسى اسرائيليات
علل نفوذ اسرائيليات
1- ضعف فرهنگى مردم و منزوى شدن اهل بيت (عليهم السلام)
2- منع نقل و نشر حديث
3- اعطاى بخش تفسير به جريان [تازه مسلمانان] اهل كتاب
2- تأثير جريان خلفا بر صحابه مفسر
2- 1- مخدوش كردن چهره بعضى از صحابه
1- ابوذر و مكتب اهل بيت (عليهم السلام)
ابوذر و مكتب خلفا
سرانجام ابوذر
2- ابن مسعود و مكتب اهل بيت (عليهم السلام)
ابن مسعود و مكتب خلفا
ابن مسعود و داستان معوذتين
3- ابن ابى كعب انصارى خزرجى از قبيله بنى نجار، سيد القراء
ابى بن كعب و اهل بيت (عليهم السلام)
ابى بن كعب و خلفا
2- 2- استثناى بعضى از صحابه در نشر حديث و تفسير
1- عايشه مرجع سؤال هاى مردم
علت استثناى وى
2- ابن عباس
استثناى ابن عباس از منع نشر حديث
دليل استثناى وى
بخش سوم: جريان و مكتب اهل بيت (عليهم السلام) و تفسير
مقدمه
1- اقدامات اميرمؤمنان على (عليه السلام)
1- 1- جمع و تدوين قرآن
برخى ويژگى هاى مصحف اميرمؤمنان
نمونه هايى از تفاسير و تاءويلات اميرمؤمنان (عليه السلام)
الف) بيان مصاديق:
ب) بيان آيات الاحكام:
ج) توضيح واژگان:
د) تفسير به وسيله شاءن نزول:
ه) برخى تفاسيرى كه از رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلم) نقل مى كند:
1- 2- مبارزه با سياست منع نشر حديث
1- 3- مبارزه با انحرافات فكرى
1- 4- مبارزه با اسرائيليات و پردازندگان آن و قصه سرايان
الف) برخورد با پردازندگان اسرائيليات و قصه سرايان
ب) مبارزه با اثرات اسرائيليات
يك. تحكيم عقيده توحيد؛
دو. تحكيم عقيده به عصمت انبيا؛
1- 5- پرورش شاگردان و سازماندهى دوباره مكتب
1- ابن مسعود
2- ابن عباس
1- 6- تاسيس علم نحو
2- اقدامات امام حسن (عليه السلام)
2- 1- حفظ و احياى مكتب اهل بيت (عليهم السلام)
2- 2- مبارزه با منع نشر حديث و گسترش تفسير
برخى تفاسير امام حسن مجتبى (عليه السلام)
2- 3- مقابله با گروه هاى منحرف (904)
الف) مبارزه با جبرگرايى؛
ب) مقابله با غلات؛
ج) مقابله با عقيده مرجئه؛
3- اقدامات امام حسين (عليه السلام)
3- 1- احياى قرآن و اهل بيت (عليهم السلام) در جامعه مسلمانان
3- 2- مبارزه با منع نشر حديث و گسترش تفسير
برخى از تفاسير امام حسين (عليه السلام)
معرفى شاءن والاى اهل بيت (عليهم السلام)
3- 3- مبارزه با پى آمدهاى ورود اسرائيليات
3- 4 مقابله با جبرگرايى
3- 4 اقدامات امام سجاد (عليه السلام)
4- 1- ادعيه امام سجاد (عليه السلام)
4- 2- مبارزه با اسرائيليات و قصه سرايى و اثرات آن
4- 3- مقابله با گروه هاى منحرف
الف) مقابله با غاليان
ب) مقابله با جبرگرايى
4- 4- نشر حديث و گسترش تفسير
فصل سوم: دوره گسترش تفسير (تابعين)
مقدمه
تعريف تابعين
مكاتب تفسيرى تابعين
1- مكتب تفسيرى مكه
مفسران مشهور اين مكتب
2- مكتب تفسيرى مدينه
مفسران مشهور اين مكتب
3- مكتب تفسيرى عراق
مفسران مشهور اين مكتب
الف) كوفه
ب) بصره
بخش نخست: اوضاع سياسى و اجتماعى
1- اوضاع سياسى و اجتماعى
1- 1- مكاتب سياسى در عهد تابعين
1- 1- 1- خوارج
1- 1- 2- غاليان
واژه شناسى غلو
پيدايش غاليان
1- 1- 3- اهل حديث
1- 1- 4- مرجئه
واژه شناسى مرجئه
مرجئه در اصطلاح
1- 1- 5- قدريه
واژه قدريه
معناى اصطلاحى
بخش دوم: اقدامات جريان ها و مكتب هاى سياسى در حوزه تفسير
1- اقدامات جريان حاكم و مكتب اهل حديث
1- 1- منع نقل و تدوين حديث
پى آمدهاى منع نقل و تدوين حديث
1- منزوى شدن اهل بيت (عليهم السلام)
2- كمبود تفسير در برخى مكاتب تفسيرى
3- روى كرد به روش اجتهادى در تفسير و اختلاف در تفاسير
4- حذف برخى از اسانيد روايات
1- 2- جعل حديث
جعل حديث در ترويج جبر
پيشينه جبرگرايى
نمونه اى از احاديث جبر
هدف از جعل حديث در جبرگرايى
الف) مقابله با خوارج:
ب) اطاعت از حاكم جائر:
1- 3- حمل و تاءويل برخى آيات
الف- حمل و تاءويل آياتى كه هدايت و گمراهى افراد را به خداوند نسبت مى دهد:
ب) حمل و تاءويل آيات علم خداوند بر جبر
ج) حمل و تاءويل آياتى كه خداوند متعال در آن ها قبل از وقوع امرى خبر از وقوعش داده است
د) حمل و تاءويل آيات قدر الهى بر جبر
ه) حمل به جبر و تاءويل آياتى كه خداوند برخى اعمال را به خود نسبت مى دهد
برخى آيات در نفى جبر
1- 4- ترويج اسرائيليات
نمونه اى از نفوذ اسرائيليات در تفاسير شيعه
2- برخى از آرا، تاءويلات خوارج درباره بعضى از آيات

2- 1- تخطئه حكميت:
2- 2- كفر مرتكب كبيره:
2- 3 خلود مرتكب كبيره در جهنم
2- 4 انكار شفاعت براى مرتكبان كبيره: (1259)
2- 5 انكار اصالت رجم در قرآن:
3- برخى از آراى غاليان و اثر آن بر تفسير
3- 1 قول به حلول روح الله در بشر؛
3- 2 قول به نبوت اميرالمؤمنين (عليه السلام) و اشتباه جبرئيل (عليه السلام) در ابلاغ وحى:
3- 3 قول به تناسخ و حلول ارواح مردمان پس از مرگ در ابدان ديگر؛
برخى از تاءويلات آيات مورد استناد غلات
3- 4 قول به وجود ذوات حضرت رسول (صلّى الله عليه و آله و سلم) واهل بيت (عليهم السلام) قبل از حضرت آدم (عليه السلام)؛
3- 5- قول به علم غيب داشتن امامان (عليهم السلام)؛
3- 6- عقيده به تحريف قرآن به نقيصه؛
3- 7- عقيده به كفر همه صحابه؛
3- 8- عقيده به بدا به معناى نادرست آن؛
غلات و تاءويل قرآن
4- برخى از آرا و تاءويلات مرجئه در تفسير آيات
4- 1- مؤمن حقيقى بودن مرتكب كبيره؛
4- 2- عدم خلود مرتكب كبيره در جهنم؛
4- 3- بطلان تحابط اعمال؛
5- قدريه
بخش سوم: تأثيرات جريان ها و مكتب هاى سياسى بر مفسران
1- منزوى ساختن برخى از تابعين
1- 1- ميثم تمار (م 60 ه)؛ (1351)
1- 2- سعيد بن جبير بن هشام؛ (1357)
1- 3- حسن بصرى (م 110 ه)؛ (1366)
2- گزينش و استثناى برخى تابعين از سياست منع ترويج حديث
2- 2- وهب بن منبه صنعانى، ابوعبدالله (م 34- 114 ه)؛ (1393)
2- 3- عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج (م 150 ه)؛ (1403)
خاتمه: خلاصه مطالب
نتيجه
پيشنهاد
ضمايم رساله
ضميمه فصل اول: پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) و تفسير در نگاه كلى
1- پيامبر اولين مفسر
2- كيفيت و شيوه تفسير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) (نظرى و عملى)
3- كميت تفسير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)

3- 1- عوامل ترديد در كميت تفسير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
3- 2- اقوال در كميت تفسير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
نظريه نخست: تفسير بخشى از آيات
نظريه دوم: تفسير تمام آيات
نظريه سوم: جمع مرجوح بين قولين
نظريه چهارم: جمع راجح ميان دو قول
4- نمونه اى از تفاسير پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم) در برابراهل كتاب
ضميمه فصل دوم
1- ويژگى هاى تفسير صحابه
2- اعتبار و ارزش تفسير منقول از صحابه
الف) از نظر عامه
ب) از نظر شيعه
3- بهانه هاى حذف سنت
4- عدم اعتقاد عمر به عصمت پيامبر (صلّى الله عليه و آله و سلم)
5- جعل شاءن نزول((الاتقى)) در سوره ليل
اعتراض فخر رازى بر شيعه
ديدگاه علامه طباطبايى (قدس سره)
ديدگاه استاد مكارم شيرازى
6- اقوال در رجوع به شعر جاهلى در تفسير
7- اتهام به ابن عباس
ضميمه فصل سوم
1- مصادر تفسير تابعين
2- ويژگى هاى تفسير تابعين
1- 2- ورود اسرائيليات
2- 2- ظهور تفسير به راءى
2- 3- توسعه اجتهاد و تعقل در تفسير
2- 4- تفصيل و تعميم و گسترش تطبيق
2- 5- تفكيك تفسير و تدوين كتاب هاى تفسيرى
3- ارزش تفسير تابعين
3- 1- عدم حجيت تفسير تابعين
3- 2- حجيت تفسير تابعين
3- 3- نظريه درست
4- بيان معارف و حقايق ديگر قرآنى در تفاسير امام حسين (عليه السلام)