|
تفسير الميزان جلد ۱۱
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۱ -
آيات 108 - 100 سوره هود
|
ذلك من انباء القرى نقصّه عليك منها قائم و حصيد(100)
و ما ظلمناهم و لكن ظلموا انفسهم فما اغنت عنهم آلهتهم الّتى يدعون من دون اللّه من
شى ء لما جاء امر ربك و ما زادوهم غير تتبيب (101)
و كذلك اخذ ربّك اذا اخذ القرى و هى ظلمه انّ اخذه اليم شديد(102)
ان فى ذلك لاية لمن خاف عذاب الاخرة ذلك يوم مجموع له النّاس و ذلك يوم مشهود(103)
و ما نؤ خّرة الاّ لاجل معدود(104)
يوم يات لا تكلّم نفس الا باذنه فمنهم شقى و سعيد(105)
فامّا الّذين شقوا ففى النّار لهم فيها زفير و شهيق (106)
خالدين فيها ما دامت السّموت و الارض الاّ ما شاء ربك انّ ربك فعال لما يريد(107)
و امّا الّذين سعدوا ففى الجنّة خالدين فيها ما دامت السّموت و الارض الاّ ما شاء
ربّك عطاء غير مجذوذ (108)
|
ترجمه آيات
اين از خبرهاى آن دهكده ها است كه برايت قصه مى كنيم ، بعضى (از آنها) بپاست ، و
بعضى ديگر منقرض و نابود شده است . (100)
ما ستمشان نكرديم بلكه خود ايشان به خود ستم كردند و همين كه فرمان پروردگارت
بيامد، خدايانشان كه به جاى پروردگار مى پرستيدند، كارى براى ايشان نساختند و جز
خسرانشان نيفزودند. (101)
مؤ اخذه كردن پروردگارت وقتى دهكده ها را مؤ اخذه كند، چنين است . آرى ، مؤ اخذه او
الم انگيز و سخت است .(102)
و در اين براى كسى كه از عذاب قيامت بترسد عبرتى (تكان دهنده ) است و قيامت روزى
است كه همه مردم براى (درك ) آن يك جا جمع مى شوند و اين ، روز حضور يافتن (همه )
است .(103)
و آنرا جز براى مدتى معين مؤ خر نمى داريم .(104)
روزى بيايد كه هيچ كس جز به اذن او سخن نگويد و برخى از آنان بدبخت باشد (و برخى )
نيكبخت .(105)
اما كسانى كه بدبختند در آتشند و براى آنها زفير و شهيق است .(106)
و تا آسمانها و زمين هست در آن جاودانند مگر آنچه پروردگار تو بخواهد كه پروردگارت
هر چه بخواهد مى كند.(107)
اما كسانى كه نيكبخت اند در بهشتند و تا آسمانها و زمين هست در آن جاودانند مگر
آنچه خداى تو بخواهد كة اين بخششى قطع نشدنى است . (108)
بيان آيات
در اين آيات به داستانهاى قبل بازگشت نموده و نظرى اجمالى و كلى در آنها نموده و
سنت خدا را در ميان بندگانش خلاصه مى كند، و آثار شومى را كه شرك به خدا براى امم
گذشته ببار آورد و آنان را به هلاكت در دنيا و عذاب جاودانه آخرت مبتلا نمود برمى
شمارد تا عبرت گيران عبرت گيرند.
دو احتمال در معناى : (ابناء
القرى )
|
ذلك من انباء القرى نقصه عليك منها قائم و حصيد
|
كلمه (ذلك )
اشاره است به داستانهاى قبل ، و چون كلمه من تبعيضى است معناى آيه چنين مى شود: اين
داستانها كه برايت آورديم پاره اى از داستانهاى شهرها و دهكده ها، يا اهل آنها است
كه ما برايت شرح داديم .
كلمه (حصيد)
از ماده (حصد)
است كه به معناى بريدن و درو كردن زراعت است . داستانهاى امم گذشته را به زراعت
تشبيه كرده چون گاهى ايستاده و گاهى درو شده است . و معناى آن در صورتى كه مقصود از
(قرى ) خود دهكده ها باشد نه
اهل آنها، اين است كه : برخى از دهكده ها كه ما برايت داستان كرديم دهكده هايى است
كه به كلى از بين نرفته و هنوز آثارى از آنها باقى است ، مانند دهكده قوم لوط كه
هنوز - يعنى در عصر نزول قرآن - آثارش باقى است ، و بيننده را بياد آن قوم مى
اندازد. آرى ، از آيه (و لقد تركنا منها
آيه بينه لقوم يعقلون )
و آيه (و انكم لتمرّون عليهم مصبحين و با
لليل افلا تعقلون ) برمى آيد كه در عصر
نزول قرآن آثارى از قوم لوط باقى بوده است .
و اگر منظور از قرى ، اهل قرى باشد معنايش اين مى شود: از اين امم و اقوام ، بعضى
هنوز پابرجايند و بكلى منقرض نشده اند، مانند امّت نوح و صالح ، و برخى ديگر بكلى
منقرض شده اند، مانند قوم لوط كه احدى از ايشان نجات نيافت و همه از بين رفتند مگر
خانواده لوط - لوط نيز جزء قومش نبود.
|
و ما ظلمناهم و لكن ظلموا انفسهم
|
يعنى ما در فرو فرستادن عذاب برايشان ستم نكرديم ، بلكه هلاكتشان اثر شرك و فسقشان
بود، خودشان بخاطر شرك ورزيدن و بيرون شدن از زى بندگى به خود ستم كردند.
آرى ، هر عملى كه بدنبال خود عقوبتى داشته باشد خالى از دو صورت نيست ، يا عمل ظلم
است و يا عقوبت آن ، و وقتى عقوبت ظلم نباشد، قهرا عمل ظلم است كه عقوبت به بار
آورده .
مراد از اينكه آلهه مشركين جز بر هلاكت و تباهى
خوانندگان خويش نيفزودند
پس خلاصه كلام اين مى شود: اگر ما عذابشان كرديم به خاطر ظلمشان بود. و لذا به
دنبال آن فرموده :(فما اغنت عنهم آلهتهم
...) و از نظم آن كلام و اين دنباله چنين
برمى آيد كه ما ايشان را به عذاب خود گرفتيم و خدايانشان كارى برايشان صورت ندادند.
پس ، معلوم شد حرف (فاء)
در(فما اغنت
) كه تفريع را مى رساند جمله مذكور را بر ما قبل خود تفريع نموده ،
معناى آن را بدين صورت درمى آورد: ما ايشان را به عذاب خود گرفتيم پس در اين باره
خدايانى كه ايشان به جاى پروردگار متعال مى پرستيدند تا خيرى برايشان جلب نموده و
شرى از ايشان بگردانند كارى برايشان نكردند، و چون امر پروردگارت مبنى بر عذاب آنها
بيامد (و يا چون عذاب پروردگارت بيامد) شرى از ايشان دفع نكردند.
(و ما زادوهم غير تتبيب
) - (تتبيب
) از مصدر (تبب
) به معناى تدمير و هلاك كردن ، و در اصل به معناى قطع است ؛ و اين معنا
را افاده مى كند كه چون به خاطر گناهى كه مقتضى عذابشان بود (يعنى به خاطر بت
پرستيشان ) احساس نزول عذاب نمودند، به بت هاى خود التجاء برده ، درخواست رفع بلا
نمودند، و چون اين التجاء و درخواست ، خود گناه ديگرى بود، لذا
باعث شد كه عذابشان شديدتر شده با عقاب سخت ترى هلاك گردند.
بنابراين ، نسبت دادن هلاكت به آلهه آنان نسبت مجازى است ، و هلاكت بطور حقيقت
منسوب است به دعا و التجاى ايشان به آنها. و التجاء در حقيقت قائم است به داعى ، نه
به مدعو.
|
و كذلك اخذ ربّك اذا اخذ القرى و هى ظالمه انّ اخذه اليم شديد
|
كلمه (كذلك
) اشاره است به گذشته (يعنى به اخبار قرى ) كه پاره اى از مصاديق اخذ
خداى تعالى بود، و اينك در اين آيه ، مطلق اخذ خدايى را با اخذ ايشان مقايسه نموده
مى فرمايد: مطلق اخذ او دردناك و سخت است . و اين بيان از قبيل تشبيه كلى به بعضى
از مصاديق است در حكم ، تا دلالت كند بر اينكه حكم مختص به مصاديق نامبرده نيست ،
بلكه عمومى و شامل همه افراد است و اين نوعى شايع از انواع تشبيه است .
و جمله (ان اخذه اليم شديد)
وجه شبه را كه دردناكى و سختى است بيان مى كند.
و معناى آيه اين است كه : همچنانكه اخذ اين اقوام ستمگر: قوم نوح ، هود، صالح ،
لوط، شعيب و قوم فرعون توسط خدا اخذى اليم و شديد بود همچنين هر قوم ستمگر ديگر را
كه اخذ كند اخذش اليم و شديد است ، پس بايد همه عبرت گيران عبرت بگيرند.
|
ان فى ذلك لايه لمن خاف عذاب الاخرة ...
|
اين نيز اشاره است به اخبارى كه خداى تعالى از داستانهاى قراى ستمگر بيان نموده كه
قراى مذكور را به خاطر ظلمشان به عذابى دردناك اخذ نموده ، و اخذ او همواره همينطور
است . و همين خود آيتى است براى كسى كه از عذاب حيات آخرت بيمناك است ، و علامتى
است كه نشان مى دهد خداوند به زودى در آخرت ، مجرمين را به جرمشان اخذ نموده و اخذش
اليم و شديد خواهد بود. و اين خود باعث مى شود چنين كسانى عبرت گرفته ، از هر چيز
كه مستلزم سخط خدا باشد احتراز جويند.
(ذلك يوم مجموع له الناس - يعنى آن روزى
كه عذاب آخرت ، در آن به وقوع مى پيوندد روزى است كه همه مردم براى ديدنش جمع مى
شوند. بنابراين ، كلمه (ذلك
)
اشاره است به روزى كه كلمه عذاب الاخرة بر آن دلالت دارد. و به قول بعضيها به همين
جهت به لفظ مذكر آورده شده و نيز ممكن است مذكر آوردن اشاره
(ذلك )
بدين منظور بوده باشد كه مبتداء با خبر تطبيق كند.
و روز قيامت را به روزى توصيف كرده كه مردم براى آن مجموعند، و نفرموده :
(بزودى جمع مى شوند، و يا جمع مى شوند
براى آن مردم ) تا دلالت كند بر اينكه جمع
شدن مردم براى آن ، از اوصاف لازم و لاينفك آن است ، و حاجتى نيست به اينكه از آن
خبر داده شود.
و با در نظر داشتن اينكه حرف (لام
) در كلمه (له
) براى غايت است خصوصيت اين روز اين مى شود كه مردم به خاطر آن مجموعند.
پس اين روز شاءنى دارد كه هيچ روز ديگر ندارد، و آن شاءن صورت نمى گيرد مگر به
اينكه همه مردم بدون استثناء جمع شوند و احدى از حضور در آن تخلف نكند.
اشاره به وجود ارتباط بين اعمال سابق ولا حق انسان ، و
نيز ارتباط آن
بااعمال ديگران
مردم نيز شاءنى دارند كه با آن تمامى افراد بشر به همديگر ارتباط يافته ، اولى با
آخرى و آخرى با اولى در آن مختلط مى شود و بعض با كل مربوط مى شود. و آن شاءن عبارت
است از رسيدگى به حساب اعمالشان ، از نظر ايمان و كفر و اطاعت و معصيت . و كوتاه
سخن از نظر سعادت و شقاوت .
پر واضح است كه يك عمل واحد از يك انسان از تمامى اعمال گذشته اش كه با اصول باطنيش
ارتباط دارد سرچشمه گرفته ، و اعمال آينده اش كه آنها نيز با احوال قلبيش مرتبط است
از آن يك عمل منشاء مى گيرد. و همچنين عمل يك انسان با اعمال هر كس كه با او ارتباط
دارد مرتبط مى شود، يعنى يا اعمال آنها از عمل اين متاءثر گشته و يا اعمال ايشان در
عمل وى مؤ ثر بوده است ، و همچنين اعمال انسانهاى گذشته با انسانهاى آينده و اعمال
انسانهاى آينده با انسانهاى گذشته ارتباط دارد. در بين گذشتگان ، پيشوايانى بودند
كه يا مردم را هدايت مى كردند و يا گمراه مى ساختند و اعمال آنان در اعمال آيندگان
اثر داشته و ايشان مسؤ ول آنند، همچنانكه در متاءخرين اتباع و دنباله روهايى هستند
كه از غرور و فريب پيشوايان گذشته شان پرسش مى شوند، و قرآن كريم در اين باره
فرموده :
(فلنسئلن الّذين ارسل اليهم و لنسئلن
المرسلين ).
و نيز فرموده : (و نكتب ما قدّموا و
آثارهم و كل شى ء احصيناه فى امام مبين ).
و جزاء و كيفر هم از حكم فصل و داورى كه حق را از باطل جدا مى سازد تخلف پذير نيست
.
و مطلبى كه وضعش چنين باشد، (و آن داورى كه دامنه اش از ابتدا تا انتهاى بشريت
گسترش داشته باشد)، جز در روزى كه اولين و آخرين بشر يكجا جمع باشند، و احدى غايب
نباشد صورت نمى گيرد.
عالم برزخ منزلگاه موقتى است و جنبه تمهيدى براى روز
قيامت و بهشت و
دوزخجاودانه دارد
از همين جا مى توان فهميد كه بازجويى از تك تك مردم در قبر، و اجراى پاره اى از
ثوابها و عقابها در آن ، بطورى كه آيات راجع به عالم برزخ بدان اشاره نموده ، و
روايات وارده از پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) و امامان اهل بيت (عليهم
السلام ) بطور تفصيل از آن خبر مى دهد، غير از مساءله حساب روز قيامت و بهشت و دوزخ
جاودانه اى است كه خداوند از آن خبر داده .
چون بازجويى و سؤ الى كه افراد در قبر دارند، براى تكميل پرونده اعمال است ، تا
براى فرا رسيدن قيامت بايگانى شود، و بهشت و دوزخ برزخى هم منزلگاه موقتى است ،
مانند منزلگاههاى موقتى كه براى مسافرين در وسط راه آماده مى سازند. آرى ، در عالم
برزخ بطور كامل به حساب كسى نمى رسند، و در آنچه كرده حكم فصل و جزاى قطعى صادر نمى
كنند، همچنانكه آيه (النّار يعرضون عليها
غدوا و عشيا و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب
) و آيه (... يسحبون فى الحميم
ثم فى النّار يسجرون ) بدان اشاره دارند،
چه از عذاب برزخيان تعبير كرده به عرضه بر آتش ، و از عذاب قيامتيان به داخل شدن در
آن ، كه عذابى است شديدتر، و در دومى از عذاب برزخيان تعبير كرده است به
(سحب درحميم ) (كشيدن در آب
جوشان )، و از قيامتيان به سجر در نار (سوختن در آتش ).
و نيز آيه شريفه (و لا تحسبنّ الّذين
قتلوا فى سبيل اللّه امواتا بل احياء عند ربّهم يرزقون فرحين بما آتاهم اللّه من
فضله و يستبشرون بالّذين لم يلحقوا بهم من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون
) كه صراحت دارد در اينكه مربوط است به عالم قبر، و گفتگويى از حساب و
بهشت خلد در آن به ميان نيامده ، تنها بطور اجمال پاره اى از تنعم ها را ذكر كرده
است .
و نيز آيه شريفه (حتى اذا جاء احدهم الموت
قال ربّ ارجعون لعلىّ اعمل صالحا فيما تركت كلا انّها كلمة هو قائلها و من ورائهم
برزخ الى يوم يبعثون )،
كه خاطر نشان مى سازد مردم بعد از مردن در برزخى زندگى مى كنند كه متوسط است ميان
حيات دنيوى - كه بازيچه اى بيش نيست - و ميان حيات اخروى - كه حقيقت زندگى است -
همچنانكه فرموده :(و ما هذه الحيوة الدنيا
الاّ لهو و لعب و انّ الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعلمون
).
كوتاه سخن ، دنيا دار عمل ، و برزخ دار آماده شدن براى حساب و جزاء، و آخرت دار
حساب و جزاء است .
و آيه شريفه (يوم لا يخزى اللّه النّبى و
الّذين آمنوا معه نورهم يسعى بين ايديهم و بايمانهم يقولون ربّنا اتمم لنا نورنا و
اغفرلنا) كه مى رساند رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) و مؤ منينى كه با اويند با نورى كه در دنيا كسب نموده و در برزخ
فراهم كرده اند به عرصه قيامت در آمده ، آنگاه درخواست مى كنند كه خدا نورشان را
تكميل نمايد و بقاياى عالم لهو و لعب را از آنان بزدايد.
(و ذلك يوم مشهود)
اين جمله به منزله نتيجه و تفريعى است كه به ظاهرش بر جمله قبلى :
(ذلك يوم مجموع له الناس )
مترتب شده است ، چون جمع شدن مردم مستلزم مشاهده نيز هست ، چيزى كه هست لفظ جمله
مورد بحث مقيد به ناس (مردم ) نشده ، و اطلاقش اشعار دارد بر اينكه آن روز براى هر
كسى كه بتواند مشاهده كند مشهود است ، چه مردم ، چه ملائكه ، و چه جن . و آيات
بسيارى كه دلالت مى كنند به محشور شدن جن و شياطين و حاضر شدن ملائكه در قيامت همه
اين اطلاق را تاءييد مى كنند.
|
و ما نؤ خّره الاّ لاجل معدود
|
يعنى براى اين روز اجل و سررسيدى است كه قبل از رسيدن آن واقع نخواهد شد، و كسى
نيست كه حكم خدا را عقب بيندازد و قضاى او را لغو كند، خود او هم آن روز را تاءخير
نمى اندازد، مگر تا همان سررسيدى كه خودش برشمرده است . وقتى آن عدد تمام شد سرآمد
مزبور فرا مى رسد، و قيامت قيام مى كند.
|
يوم يات لا تكلّم نفس الاّ باذنه
|
فاعل كلمه (ياءت
) ضميريست كه به اجل ، كه در جمله قبل ذكر شد برمى گردد، و معنايش اين
است : روزى كه مى آيد آن اجلى كه قيامت تا آن روز به تاءخير مى افتد هيچ كس تكلم
نمى كند مگر به اذن او. در جاى ديگر فرموده :
(من كان يرجوا لقاء اللّه فان اجل اللّه
لات ).
چند وجه در معناى : (يوم
ياءت ...) در آيه شريفه
بعضى از مفسرين - بطورى كه در مجمع البيان نقل كرده - گفته اند: معنايش اين است :
(روزى كه قيامت و جزاء مى آيد)
و لازمه اين حرف اين است كه ضمير مذكور به قيامت و جزاء كه سابقه كلام به وجهى بر
آن دلالت مى كند برگردد. و اين ، تكلف و زحمتى است كه گوينده اش به خود داده در
حالى كه احتياجى به آن نيست .
بعضى ديگر - بطورى كه المنار آورده - گفته اند: معنايش اين است كه : چون در آن وقت
اين روز معين فرا مى رسد، هيچ نفسى از نفوس ناطقه تكلم نمى كند مگر به اذن خداى
تعالى ، پس منظور از (يوم
) در آيه مطلق وقت ، و غير محدود است ، براى اينكه آيه شريفه ، روز
نامبرده را ظرف گرفته براى روز محدودى كه به اوصاف نامبرده در آيه متصف و فاعل كلمه
(ياءت ) است . و اين حرف خطا و
غلط است ، زيرا مستلزم اين است كه كلمه (يوم
) ظرف باشد براى (يوم
) (قيامت ) چون برگشت معنا در حقيقت به اين است كه بگوييم
(وقتى كه مى آيد در آن اين وقت معين ، يا روزى كه مى آيد در آن اين روز
معين )، و اين محذور را كه
(يوم ) ظرف
(يوم ) باشد، و چيزى ظرف خودش
باشد با تفرقه ميان دو روز، و يكى را عام و ديگرى را خاص قرار دادن نمى توان دفع
نمود. آرى ، مظروف واقع شدن زمان - كه ذاتا ظرف است -براى زمانى ديگر محال است ، و
با عوض كردن لفظ و تغيير ممكن نمى شود، و يكى را مطلق و ديگرى را محدود گرفتن صرف
تصورى است كه دردى را دوا نمى كند. هر دو روز از نظر اطلاق و تقييد و سعه و ضيق
مساويند. بله ، بسا مى شود كه يك زمان معين را با حادثه اى كه در آن اتفاق افتاده
متحد مى گيرند، بطورى كه خود آن زمان هم حادثى از حوادث شده ، جنبه ظرفيتش لغو مى
گردد، آنگاه چنين زمانى را مظروف براى زمان ديگرى مى گيرند و مثلا مى گويند: روز
قربان در ماه ذى الحجه است ، و روز عاشورا در ماه محرم است 0 خداى تعالى هم از همين
باب فرموده : (يوم تقوم الساعة
). و اگر در آيه مورد بحث هم اين عنايت صحيح باشد، به همين عنايت ممكن
است ضمير در (ياءتى
) را به كلمه (يوم
) برگرداند.
و اينكه فرمود: (لا تكلّم نفس الاّ باذنه
) اصلش (لا تتكلم نفس
) بوده ، و يكى از دو حرف (تاء)
حذف شده و حذف يكى از دو تاء باب تفعل شايع و قياسى است .
و باء در (باذنه
) براى مصاحبت است ، پس در حقيقت استثناء از كلام است ، نه از متكلم ،
به خلاف آيه (لا يتكلّمون الاّ من اذن له
الرحمن ) كه استثناء از متكلم است . و
معناى آيه مورد بحث اين است كه : هيچ نفسى به كلامى تكلم نمى كند مگر به آن كلامى
كه به اذن خدا همراه باشد، نه مانند دنيا كه هر حرفى بخواهد بزند، چه خدا اجازه
تشريعى داده باشد و چه نداده باشد.
و اين صفت را كه (كسى تكلم نمى كند مگر به
اذن او) از خواص معرف روز قيامت شمرده و
حال آنكه اختصاص به آن ندارد، هيچ نفسى از نفوس تكلم نمى كند و هيچ حادثى از حوادث
در هيچ وقتى از اوقات اتفاق نمى افتد مگر به اذن او.
در پاره اى از بحثهاى گذشته هم گفتيم كه غالب معرفهايى كه خداوند در قرآن براى روز
قيامت ذكر كرده ، با اينكه در سياق اوصاف خاصه به آن آورده است معذلك شامل غير آن
هم مى شود، مانند آيه (يوم هم بارزون لا
يخفى على اللّه منهم شى ء) و آيه
(يوم تولون مدبرين مالكم من اللّه من عاصم
) و آيه (يوم لا يملك نفس لنفس
شيئا و الامر يومئذ للّه ) و همچنين آياتى
ديگر. و به خوبى واضح است كه اين اوصاف مختص به روز قيامت نيست ، چون هيچ وقت چيزى
بر خدا پوشيده نيست و هيچ وقت چيزى كسى را از غضب او نگاه نمى دارد، و هيچ وقت كسى
قدرتى ندارد تا براى كسى كارى صورت دهد مگر به اذن او؛ و خلق و امر هم هميشه از آن
اوست .
در روز قيامت حقايق براى همگان واضح شده ،
توهماستقلال اسباب و وسائط زائل مى گردد
و ليكن دقت و تدبر در امثال آيه (لقد كنت
فى غفلة من هذا فكشفنا عنك غطاءك فبصرك اليوم حديد)
و آيه (ربّنا ابصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل
صالحا انا موقنون ) كه حكايت كلام
گنهكاران است ، و آيه و (يوم نحشرهم جميعا
ثم نقول للّذين اشركوا مكانكم انتم و شركاؤ كم فزيلنا بينهم ... هنالك تبلوا كل نفس
ما اسلفت و ردوا الى اللّه موليهم الحقّ وضل عنهم ما كانوا يفترون
) اين معنا را به دست مى دهد كه روز قيامت روزى است كه خداوند بندگان را
جمع نموده ، حجاب و پرده ها را از جلو ديدگان و حواسشان بر مى دارد در نتيجه حقايق
بطور تام و كامل برايشان ظاهر مى گردد، و آنچه در اين نشاءه دنيا بر ايشان مستور و
در پس پرده غيب بود، در آنجا برايشان مشهود مى شود.
در اين موقع است كه ديگر شك و ترديدى بر دلى راه نيافته و دلى را به وسوسه نمى
اندازد، و همه به معاينه درك مى كنند كه خدا حق مبين است و مشاهده مى كنند كه تمام
قدرتها براى او و ملك و عصمت و امر و قهر، تنها شايسته اوست و شريكى براى او نيست .
و آن استقلالى كه در دنيا براى اسباب پنداشته مى شد از بين رفته و روابط تاءثيرى كه
ميان اشياء بود زايل مى گردد، در اين هنگام است كه ستارگان اسباب فرو ريخته ،
اخترانى كه اوهام را در ظلمات راهنمايى مى كرد خاموش مى شود و ديگر براى هيچ دارنده
اى ملكى بطور استقلال نمى ماند، ديگر براى هيچ قدرتمندى قدرتى كه با آن ، عزت به
خرج دهد نمانده ، براى هيچ چيز ملجا و پناهگاهى كه بدان پناهنده شود و به وسيله
عصمتش خود را حفظ نمايد باقى نمى ماند و ديگر پرده اى نخواهد ماند كه چيزى را از
چيز ديگرى محجوب و پوشيده بدارد، و امر همه اش براى خداى واحد قهار است ، و جز او
كسى مالك چيزى نيست ، (و در اين اوصاف كه برشمرديم آيات بسيارى در قرآن كريم است كه
بر كسى كه در كلام خداى تعالى تدبر كند مخفى نمى ماند).
و اين است معناى جمله (يوم هم بارزون لا
يخفى على اللّه منهم شى ء) و جمله ما
(لكم من اللّه من عاصم ) و
جمله (يوم لا يملك نفس لنفس شيئا و الامر
يومئذ للّه )، و همچنين آيات و جملات
بسيار ديگرى كه همه در اين صدد هستند كه نفى كنند آنچه را كه اوهام در اين نشاءه
دنيوى - كه جز لهو و لعب چيز ديگرى نيست - مى آرايد. و چنين وانمود مى كند كه اين
اسباب ظاهرى هر يك براى خود سببى است مستقل درتاءثير و هر كدام به صفتى از اوصاف
ملك ، سلطنت ، قوت ، عزت و كرامت متّصف است ، و اتصافش هم بطور حقيقت است و اين
خود اينهايند كه يكى مى دهد و آن ديگرى منع مى كند يكى نافع است و ديگرى مضر، و در
غير اين اسباب ظاهرى سود و زيانى نيست .
معناى جمله : (يوم
ياءت لاتكلم نفس الّا باذنه ) و معناى
تكلم در قيامت
از همين جا مى توان به معناى آيه (يوم يات
لا تكلّم نفس الاّ باذنه ) ماءنوس شد، و
اين معنا در آيات ديگرى قريب به همين عبارت تكرار شده ، مانند آيه
(لا يتكلمون الاّ من اذن له الرحمن و قال صوابا)
و آيه (هذا يوم لا ينطقون
).
وجه آن اينست كه خداى تعالى در مواردى كه روز قيامت را توصيف مى كند مى فرمايد:
(يوم تبلى السّرائر)
و نيز مى فرمايد: (ان تبدوا ما فى انفسكم
او تخفوه يحاسبكم به اللّه ) و با اين
كلمات خود روشن مى سازد كه حساب در روز قيامت به آن صفات و نيات و احوال خوب و بدى
است كه در دلها است ، نه به ظواهر اعمال كه در اين نشاءه عنى در دنيا كاشف آن احوال
است .
پس آنچه كه از احوال قلب و زواياى دل در دنيا مستور و پنهان بوده در آخرت ظاهر و
عريان جلوه گر مى شود و آنچه كه امروز غيب است در آن روز شهادت خواهد بود.
(اما اينكه تكلم در قيامت به چه معناست مى گوييم :) تكلمى كه در ميان ما مردم
متداول است عبارت است از استخدام صوتها و تركيب آن به نحوى از وضع و اعتبار، كه
دلالت كند بر آن معانى كه در ضماير و دلها نهفته است ، و اين معنا را احتياج
اجتماعى به تبادل اغراض و منويات متداول كرده ، چون نه مى توان از تفاهم افراد با
يكديگر و تبادل اغراض صرفنظر كرد، و نه راهى غير استخدام اصوات به درون دلها وجود
دارد.
آرى ، سخن گفتن ، از اسباب و وسايل اجتماعى است كه ما به وسيله آن به معانى و اغراض
نهفته در دلها پى مى بريم . پس قوام آن و علّت پيدايشش اين بوده كه انسان از احاطه
به آنچه كه در اذهان و دلهاست عاجز مانده ، و قطعا اگر حسى مى داشته كه به وسيله آن
، معانى ذهنى يكديگر را درمى يافت ، همانطور كه مثلا چشم نورها و رنگها، و لامسه
حرارت و برودت و نرمى و زبرى را درمى يابد، احتياجى به وضع واژه ها و سپس تكلم با
آنها پيدا نمى كرد و آنچه امروز در ميان ما به نام كلمه و يا كلام ناميده مى شود
وجود نمى يافت ، و همچنين اگر نوع بشر مانند ساير انواع حيوانات مى توانست بطور
انفرادى زندگى كند باز از تكلم و سخن گفتن خبرى نبود، و نطق بشر باز نمى شد.
آرى ، نشاءه دنيا، مثل اينكه از دو عالم غيب و شهود يعنى محسوس و بيرون از حس تركيب
شده و مردم احتياج مبرم دارند به اينكه ضماير يكديگر را كشف نموده ، بدان اطلاع
يابند. حال اگر عالمى را فرض كنيم كه شهادت صرف باشد و در آن غيب و نامحسوسى نباشد،
احتياجى به تكلم و نطق پيدا نمى شود، و اگر هم در پاره اى از حالات آن عالم اطلاق
كلام بكنيم ، مصداق و معنايش ظهور پاره اى از ضماير اشخاص است براى يكديگر.
و نشاءه اى كه داراى چنين وضعى باشد همان نشاءه قيامت است چه خداى تعالى آن را به
امثال : (يوم تبلى السرائر - روزى كه
ضماير آشكار مى شود). توصيف كرده و همين
معنا از آيه (فيومئذ لا يسئل عن ذنبه انس
و لا جان يعرف المجرمون بسيماهم فيؤ خذ بالنواصى و الاقدام
) نيز استفاده مى شود.
بيان اينكه دروغ گفتن مشركين در روز قيامت از باب ظهور
ملكات است
حال اگر بگويى : بنابراين نبايد در قيامت دروغى يافت شود، و حال آنكه قرآن تصريح
دارد بر اينكه در آنجا نيز دروغ هست ، و مى فرمايد: (و
يوم نحشرهم جميعا ثم نقول للّذين اشركوا اين شركاوكم الّذين كنتم تزعمون ثمّ لم تكن
فتنتهم الاّ ان قالوا و اللّه ربّنا ما كنا مشركين انظر كيف كذبوا على انفسهم
) و نيز مى فرمايد: (يوم
يبعثهم اللّه جميعا فيحلفون له كما يحلفون لكم و يحسبون انهم على شى ء الا انهم هم
الكاذبون )
در جواب مى گوييم : اين از باب ظهور ملكات است . توضيح اينكه انسان وقتى درباره
نفسانيات خود فكر مى كند، در نفس خود اسرارى نهانى مشاهده مى كند، بدون اينكه در
اين مشاهده احتياج پيدا كند به اينكه به خود بگويد در درون دل من چه چيزهايى است ،
چون باطن هر كسى براى خودش مشهود است نه غيب ، و در درك آن ، زبان و تكلم هيچ
دخالتى ندارد، و ليكن با اينكه دخالت ندارد مى بينيم ، كه در حين تفكر صورت كلامى
را در دل تصور مى كنيم ، و در دل با خود حرف مى زنيم ، و چه بسا مى شود كه زبان را
هم به كار بسته آنچه كه به فكر ما مى گذرد به زبان جارى مى سازيم . اين استخدام
زبان در اينگونه مواقع ، كه هيچ دخالتى براى زبان نيست ، از باب عادت است ، چون ما
عادت كرده ايم همواره نيت خود را به وسيله زبان با ديگران در ميان بگذاريم ، لذا در
اينگونه مواقع نيز زبان را به كار مى بريم و با خود حرف مى زنيم .
مشركين و منافقين هم از آنجايى كه در دنيا به دروغ عادت كرده بودند، در روز قيامت
هم كه روز ظهور ملكات و عادات نفسانى است خود به خود حرف مى زنند و دروغ هاى دنيايى
خود را تكرار مى كنند، و گرنه محال است كه انسان با توجه به اينكه در مقابل
پروردگار خو قرار گرفته دروغ بگويد و حال آنكه او به ظاهر و باطنش واقف است و
اعمالش نيز حاضر است نامه عملش گسترده و گواهان ايستاده اند، و جوارح و اعضاى بدنش
همه به زبان آمده اند و همه اسباب و از آن جمله دروغ ديگر رونقى ندارد، چون همه
اسرار علنى و همه غيب ها شهود مى شود، با اين حال دروغ مى گويد به اميد اينكه خداى
خود را گول بزند و حجت قلابى خود را به كرسى بنشاند و بخواهد بدين وسيله نجات
بيابد؟!
و اين نظير دعوت شدنشان به سجود است در روز قيامت كه نمى توانند سجده كنند:
(يوم يكشف عن ساق و يدعون الى السجود فلا يستطيعون خاشعة ابصارهم تره
قهم ذله و قد كانوا يدعون الى السجود و هم سالمون )
چه ، نداشتن قدرت بر سجده جز بدين جهت نيست كه ملكه استكبار بر نفوسشان راسخ شده و
گرنه اگر خدا قدرت را از ايشان گرفته باشد حق به جانب ايشان خواهد بود، نه خدا.
وجه جمع بين آياتى كه تكلم در روز قيامت را اثبات مى
كنند با آياتى كه آن را نفى
وانكار مى كنند
و اگر بگويى : در صورتى كه مطلب بدين قرار است كه تو گفتى و در قيامت نه حاجتى به
تكلم هست و نه از عمل تكلم در آنجا مصداقى يافت مى شود، پس استثنائى كه در جمله
مورد بحث آمده و فرمود.
لاتكلم نفس الا باذنه ) و همچنين در آياتى
نظير آن و نيز آياتى كه كلام و اقوال قيامتيان را حكايت مى كند چه معنا دارد؟
در پاسخ مى گوييم : هيچ ترديدى نيست در اينكه انسان مادام كه در اين نشاءه يعنى در
دنيا است ، نسبت به اعمال خود كه يكى از آنها سخن گفتن است مختار است ، يعنى نسبت
انجام هر عمل و ترك آن برايش مساوى است ، همچنانكه او نسبت به انجام و ترك هر عمل
نسبت مساوى دارد، اما اين تساوى نسبت مادامى است كه عملى را انجام نداده باشد، چون
وقتى انجام داد ديگر نسبت به آن اختيار ندارد، و آثار لاينفك آن عمل كه يكى از آنها
پاداش و كيفر است قهرا مترتب مى شود، زيرا آثار فعل هم مانند فعل پس از انجام ، از
اختيار آدمى بيرون است .
و نشاءه آخرت نشاءه جزا و اثر اعمال است . در آنجا ديگر خبرى از اختيار نيست ، آنجا
انسان است و عملش ، انسان است و لوازم ضرورى اعمالش ، انسان است و نامه عمل و
گواهان اعمالش ، انسان است و پروردگارى كه به سوى او بازگشت نموده ، و حكم فصل و
داورى به دست اوست .
در آنجا اگر دعوت به چيزى شود بطور قهر و اضطرار استجابت مى كند، همچنانكه فرموده :
(يومئذ يتبعون الداعى لا عوج له )
در حالى كه وقتى در دنيا بودند به حق دعوت مى شدند ولى استجابت نمى كردند.
و اگر به درخواستى تكلم كند، كلامش از سنخ سخن گفتن در دنيا اختيارى و كاشف از
نهانيهاى درون نيست ، چه خدا در آن روز بر دهان او مهر نهاده ، نمى تواند به هر چه
كه دلش و هر جور كه مى خواهد تكلم كند، همچنانكه فرموده :
(اليوم نختم على افواههم و تكلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم بما كانوا
يكسبون ) و نيز فرموده :
(هذا يوم لا ينطقون و لا يوذن لهم فيعتذرون
) چون عذرخواهى در جزايى است كه در آن بويى از اختيار باشد، يعنى صرفنظر
كردن از آن ممكن باشد و اما گناهى كه شده و اينك كيفر ضرورى و بى چون و چرايش فرا
مى رسد عذر بردار نيست ، همچنانكه فرموده : (يا
ايها الذين كفروا لا تعتذروا اليوم انما تجزون ما كنتم تعملون
) يعنى كيفر شما خود آن اعماليست كه مى كرديد و آن اعمال با عذرخواهى و
تعلل از آنچه هست تغيير نمى كند. آرى ، اگر اين داورى در دنيا و حكومت به دست حكام
مجازى بود كه هر چه مى كردند به راى و اراده خود مى كردند ممكن بود يك عمل به ضميمه
تعلل و عذر خواهى از آنچه بود تغيير بپذيرد.
و كوتاه سخن ، اگر درباره درخواستى تكلم كند، تكلمش اضطرارى و بى اختيار است ، و
مطابق با عملى است كه در برابرش مجسم شده و با اين وضع اگر به دروغ تكلم كند معناى
دروغش همان بروز و هويدا شدن ملكات است و خود عملى است از اعمالش كه ظهور مى كند،
نه اينكه كلامى باشد جواب از سوال ، پس خدا بر دهانش مهر زده ، گوش و چشم و پوست و
دست و پايش را به زبان درمى آورد و عملى را كه كرده حاضر مى سازد و گواهان را مى
آورد، و خدا خودش بر هر چيز گواه است .
پس ، خلاصه همه حرفهايى كه زده شد، اين شد: (معناى
جمله لا تكلم نفس الا باذنه )
اين است كه تكلم در آن روز به طريق تكلم دنيوى نيست ، كه عبارت باشد از كشف اختيارى
از نهانيها، و فرض صدق و كذب در آن راه داشته باشد، چون مالك اختيار بودن از لوازم
عمل است كه جاى آن دنيا است و در نشاه آخرت خبرى از آن نيست ، و لذا هيچ انسانى
داراى اختيار نيست تا به اختيار خود تكلم كند، بلكه آنجا همه چيز به اذن خدا و مشيت
اوست . و اگر خواننده محترم خوب دقت كند خواهد ديد كه برگشت اين وجه (يعنى برداشته
شدن اختيار از تكلم انسان و ساير افعالش
) به همان مطلبى است كه ما با آن بحث را شروع كرديم ، و گفتيم كه يكى از مشخصات روز
قيامت انكشاف حقيقت اشياء، و شهود شدن همه غيبها است . در خاتمه خواننده محترم را
به دقت در معارفى كه كلام الهى در مساله معاد دارد توصيه نموده و مى گذريم .
گفتار ديگر مفسرين در معناى آيه (لاتكلم نفس الا باذنه )
بعضى ديگر از مفسرين در معناى جمله
(لا تكلم نفس الا باذنه
) گفته اند: (آن روز كسى سخنى
نگويد مگر پسنديده و مشروع ، زيرا مردم در آن روز مجبورند حرفهاى زشت را ترك كنند،
در آن روز، ديگر از كسى قبيحى سرنمى زند، ولى نسبت به غير قبيح و پسنديده اذن داده
شده اند.)
و ليكن اين حرف اشكال دارد، و آن اين است كه اگر در آن روز، عمل فرض داشته باشد،
اختصاص دادن آن به ماذون و مشروع ، اختصاص دادن بدون دليل است . آرى ، آن روز اصلا
روز عمل نيست تا به پاره اى اعمال اذن بدهند و به پاره اى ديگر ندهند و اجبارى كه
گفته اند منشاء آن همين است كه ظرف قيامت ظرف جزاء است ، نه ظرف عمل . و وقتى ظرف ،
ظرف عمل نباشد ظرف هيچ عمل اختيارى نيست نه نيك و نه بد، چون عمل وقتى نيك و بد مى
شود كه اختيارى باشد.
علاوه بر اينكه خداى تعالى مى فرمايد:
(هذا يوم لا ينطقون و لا يوذن لهم
فيعتذرون) و معلوم است كه عذرخواهى ، عمل
قبيحى نيست .
عدّه اى ديگر از مفسرّين گفته اند: (معناى
آيه اين است كه در آخرت احدى به حرفى كه نافع باشد از قبيل شفاعت و ميانجى گرى
تكلّم نمى كند مگر به اذن او.)
و اين معنا برگشتش به اين است كه بگوئيم آيه مورد بحث معناى آيه
(يومئذ لا تنفع الشفاعه الا من اذن له الرحمن
) رامى دهد، و اين تقييدى است كه هيچ شاهدى بر آن نيست . و اگر منظور از
آن اين معنا بود جا داشت بفرمايد: (لا
تكلم نفس عن نفس - و يا - فى نفس الا باذنه -)
هيچ كس از ناحيه و يا درباره شخص ديگرى سخن نگويد مگر به اذن او همچنانكه نظيرش
آمده و فرموده : (لا يملك نفس لنفس شيئا.)
از آنچه گذشت وجه جمع ميان آياتى كه تكلم را در روز قيامت اثبات مى كند و ميان
آياتى كه آن را انكار و نفى مى كند معلوم گرديد.
توضيحش اينكه : آياتى كه متعرض مساءله تكلم در قيامت است ، دو دسته است ، يك دسته
تكلم را بدون استثناء نفى و يا اثبات مى كند مانند: (لا
يسئل عن ذنبه انس و لا جان ) و نيز مانند:
(يوم تاتى كل نفس تجادل عن نفسها.)
دسته ديگر كلام را چه راست و چه دروغ نفى مى كند، مانند آيه
(هذا يوم لا ينطقون
) و آيه (فما لنا من شافعين و
لا صديق حميم )
صنف اول كه گفتيم دو طرف دارد يكى نفى و يكى اثبات ، مى شود به امثال آيه
(لا يتكلمون الا من اذن له الرحمن )
ميان دو طرفش جمع نمود (يعنى معلوم مى شود نفى كلام درباره چه كسانى و اثبات آن
در خصوص چه كسانى است ).
و صنف دوم كه كلام را بطور مطلق نفى مى كند هم دروغ آن را و هم راستش را، تنافى
ميان دو طرفش به امثال آيه مورد بحث يعنى آيه (يوم
ياءت لا تكلم نفس الا باذنه )
برداشته مى شود. البته بنا بر آن معنايى كه ما براى اذن در تكلم كرديم و توضيحش
گذشت ، كه بنا بر آن اين دسته از آيات و آيه مورد ب حث اين معنا را افاده مى كنند،
كه هر كه در قيامت تكلم مى كند، در تكلم كردنش مضطر و بى اختيار است و به اذن خدا
تكلم مى كند، نه به اختيار و اراده خود، آنط ور كه در دنيا بوده است ، در نتيجه
مطلب از مختصات قيامت مى شود.
وجهى كه ديگران درباره جمع بين اين دو دسته از آيات
از همين جا وجه قصور در آنچه المنار آورده معلوم مى شود، چون وى در تفسير خود، در
ذيل آيه مورد بحث گفته : (نفى كلام در روز
قيامت و اثبات آن به اذن خدا كه در اين آيه آمده ، ميان دو دسته آيات قرآنى كه يكى
بطور مطلق تكلم را در قيامت نفى ، و ديگرى بطور مطلق اثبات مى كند جمع مى نمايد)
به اينكه كلام در آن نشاه نيز اختيارى است : آن كس كه تكلم مى كند به اذن خدا تكلم
مى كند و آن كس كه قرآن فرموده تكلم نمى كند كسانى هستند كه خدا اذنشان نمى دهد)
قبلا هم چند آيه از قبيل آيه )هذا يوم لا
ينطقون ) و آيه
(اليوم نختم على افواههم ) را
آورده .
زيرا: اولا او ميان دو دسته آيات فرق نگذاشته ، و از كلامش چنين توهم مى شود كه او
آيه مورد بحث را در رفع تنافى ميان آيات مطلق كافى دانسته ، و حال آنكه كافى نيست .
و ثانيا معنا نكرده كه كلام به اذن خدا چه معنا دارد، و در نتيجه اين قصور اين
اشكال به وى متوجه شده كه مگر تكلم در دنيا بدون اذن خداست كه در آخرت به اذن او
باشد؟ و خلاصه مطلب مختص به روز قيامت نيست
بعضى ديگر از مفسرين به وجهى ديگر رفع تنافى كرده اند، و آن اين است كه
(روز قيامت مشتمل بر چند موقف است ، در بعضى از مواقفش اجازه تكلم داده
مى شود، و در بعضى ديگر داده نمى شود، پاره اى از روايات هم همين معنا را مى رساند.)
اين جواب هر چند كه به ظاهرش غير از جواب قبلى است ، الا اينكه بدون مساله اذن تمام
نمى شود، و به ضميمه آن برگشتش به همان وجه خواهد بود.
بعضى ديگر چنين جواب داده اند كه (منظور
از تكلم نكردن اى ن است كه كسى در آن روز به حجت تكلم نمى كند، و اگر تكلم كنند به
اقرار به گناه ان و سرزنش يكديگر لب مى گشايند، و گناهان را به گردن يكديگر مى
اندازند.
نظير اينكه خود ما به كسى كه خيلى هم حرف زده ، و ليكن در سخنانش حجت و حرفى حسابى
نياورده مى گوييم : حرف بزن ، اينها كه حرف نيست . و كسى را كه در سخنانش حجتى
نياورده ، غير متكلم مى ناميم . پس نفى كلام ناظر به اين است كه ما ادعاء و مجازا
كلام بى فايده را غير كلام مى ناميم .)
اين وجه نيز اشكال دارد، و آن اينست كه اگرچنين ادعايى صحيح باشد در امثال عبارت :
(هذا يوم لا ينطقون ) صحيح است
، نه در عبارت (: يوم يات لا تكلم نفس الا
باذنه ) پس جواب مزبور معناى محصلى ندارد.
آلوسى از كتاب (غرر و درر) سيد مرتضى نقل كرده كه در اين باره گفته است : روز قيامت
روزى بس طولانى و ممتد است . و ممكن است اشخاص مورد نظر آيه در قسمتى از آن روزنطق
نكنند و سخن نگويند، ولى در بعض قسمت هاى ديگر آن روز براى سخن گفتن به آنان اجازه
داده شود.
اين نيز صحيح نيست ، زيرا اشاره (هذا)
اشاره به سرتاسر روز قيامت است و بنا به وجه مزبور معناى اين روزى است كه سخن
نگويند، اين روزى است كه در پاره اى از آن سخن نگويند خواهد بود، و اين معنا خلاف
ظاهر است . به علاوه آن اشكالى كه به وجه دوم وارد مى شد بر اين وجه نيز وارد است ،
چون مرجع و بازگشت آن وجه و اين وجه كه وجه چهارم است به يك معنا است ، و آن اين
است كه مواقف مختلف است : در يك موقف سخن نمى گويند، و در موقفى ديگر سخن مى گويند؛
تنها فرقى كه ميان آن دو است اين است كه وجه دومى تنافى ميان دو آيه را به اختلاف
موقف و مكانها برمى داشت ، و اين وجه تنافى را به اختلاف زمانها بر مى دارد،
همچنانكه وجه سوم آن را با اختلاف سخن ها برطرف مى كرد.
از كلمات بعضى از مفسرين جواب ديگرى استفاده مى شود و آن اين است كه :(استثناء
در
(لا تكلم نفس الا باذنه
) استثناء منقطع است ، نه متصل و معنايش اين است كه هيچ نفسى با قدرت
خود سخن نگويد مگر به اذن خداى تعالى . و حاصلش اين است كه آن تكلمى كه در قيامت از
آدميان نفى شده تكلمى است كه با قدرت خود آدميان انجام شود، و آن تكلمى كه جايز و
ممكن است تكلم با اذن خداست .)
اشكال اين وجه هم اينست كه نداشتن قدرت بر تكلم بدون اذن خدا اختصاص به قيامت
ندارد، بلكه هيچ فعلى از افعال اختيارى انسان در هيچ عالمى از عوالم مستند به قدرت
انسان به تنهايى نيست ، بلكه مستند است به قدرتى كه از قدرت خدا و اذن او استمداد
مى گيرد. پس هر تكلمى كه انسان بكند، و يا هر فعلى كه انجام دهد، به قدرتى از خودش
انجام مى دهد كه مقارن با اذن خدا باشد، بنابراين ، استثناء در آيه استثناء منقطع
نمى تواند باشد، چون معناى آن الغاء تمامى اسباب موثر در تكلم است مگر يك سبب كه
عبارت است از اذن خدا و در نتيجه برگشت استثناى مذكور به همان وجهى است كه ما در
سابق ذكر كرده و گفتيم : تكلم ممنوع ، آن تكلمى است كه مانند تكلم در دنيا اختيارى
باشد، و تكلم جايز، آن تكلمى است كه تنها مستند به يك سببى الهى باشد، و آن اذن خدا
و اراده اوست .
گو اينكه ظرف قيامت ظرف اضطرار و بيچارگى است ، ليكن مفسرين گمان كرده اند كه سبب
اين اضطرار مشاهده مواقف هول انگيز قيامت است كه مردم با ديدن آن چاره اى جز اعتراف
و اقرار ندارند، و جز از در صدق و پيروى حق سخن گفتن نتوانند. ولى ما در سابق گفتيم
كه سبب اضطرار اين است كه ظرف قيامت ظرف جزاء است نه ظرف عمل ، و در چنين ظرفى بروز
حقايق قهرى است .
معناى جمله : (فمنهم
شقىّ و سعيد) و اشاره به معناى تقسيم
انسانها به سعادتمند
وشقاوتمند
سعادت و شقاوت مقابل همند، چه ، سعادت هر چيزى عبارت است از رسيدنش به خير وجودش ،
تا به وسيله آن ، كمال خود را دريافته ، و در نتيجه متلذذ شود، و سعادت در انسان كه
موجودى است مركب از روح و بدن عبارت است از رسيدن به خيرات جسمانى و روحانى اش ، و
متنعم شدن به آن . و شقاوتش عبارت است از نداشتن و محروميت از آن . پس سعادت و
شقاوت به حسب اصطلاح علمى از قبيل عدم و ملكه است ، و فرق ميان سعادت و خير اين است
كه سعادت مخصوص نوع و يا شخص است ، ولى خير عام است .
و ظاهر جمله مورد بحث اين است كه مردم در قيامت منحصر به اين دو طايفه نيستند چون
فرموده : (بعضى از ايشان سعيدند، و بعضى
شقى ) و همين معنا با آيات ديگرى كه مردم
را به مؤ من و كافر و مستضعف تقسيم مى كند مناسب است ، چيزى كه هست چون سياق كلام
سياق بيان اصناف از نظر عمل و استحقاق نبوده لذا وضع مستضعفين يعنى اطفال و
ديوانگان و كسانى را كه حجت بر آنان تمام نشده بيان نكرده است .
آرى ، سياق كلام سياق بيان اين جهت است كه روز قيامت روزى است كه مردم از اولين تا
آخرين ، يك جا جمع مى شوند و همه مشهودند و احدى از آن تخلف نمى كند، و كار مردم در
آن روز منتهى به يكى از دو چيز مى شود: يا بهشت و يا آتش .
و گو اينكه مستضعفين نسبت به كسانى كه به خاطر عملشان مستحق بهشت شده اند و كسانى
كه به خاطر كردارشان مستحق آتش گشته اند صنف سومى هستند، و ليكن اين معنا مسلم و
بديهى است كه ايشان هم سرانجامى دارند، و چنان نيست كه به وضعشان رسيدگى نشود و
دائما به حالت بلا تكليفى و انتظار بمانند، بلكه بالاخرة به يكى از دو طايفه
بهشتيان و دوزخيان ملحق مى شوند، همچنانكه فرموده : (و
آخرون مرجون لامر اللاهّما يعذبهم و اما يتوب عليهم و اللّه عليم حكيم .)
و لازمه اين سياق اين است كه اهل محشر را منحصر در دو فريق كند: سعداء و اشقياء، و
بفرمايد: احدى از ايشان نيست مگر اينكه يا سعيد است و يا شقى .
پس آيه مورد بحث نظير آن آيه ديگرى است كه مى فرمايد:
(و تنذر يوم الجمع لا ريب فى ه فريق فى الجنه و فريق فى السعير و لو شاء
اللّه لجعلهم امه واحده و لكن يدخل من يشاء فى رحمته و الظالمون ما لهم من ولى و لا
نصير) چه جمله
(فريق فى الجنه و فريق ف ى السعير)
نظيرمورد بحث هر چند به تنهايى دلالتى بر حصر ندارد، و ليكن با كمك سياق حصر را
افاده مى كند.
حال بايد ديد آيه شريفه چه دلالتى دارد. آنچه از آيه استفاده مى شود تنها اين معنا
است كه هر كه در عرصه قيامت باشد يا شقى است و متصف به شقاوت ، و يا سعيد است و
داراى سعادت ، و اما اينكه اين دو صفت به چه چيز براى موضوع ثابت مى شود،
و آيا دو صفت ذاتى هستند براى موصوفشان و يا اينكه ثبوتشان به اراده ازليه است و به
هيچ وجه قابل تخلف نيست ، و يا اينكه به اكتساب و عمل حاصل مى شود، آيه شريفه از آن
ساكت است و بر هيچ يك از آنها دلالتى ندارد، چيزى كه هست قرار داشتن آن در سياق
دعوت به ايمان و عمل صالح و تحريك به اينكه در ميان اطاعت و معصيت ، اطاعت را
اختيار كنيد، دلالت مى كند بر اينكه ايمان و عمل صالح در حصول سعادت موثر است و راه
رسيدن به آن آسان است همچنانكه در جاى ديگر فرموده :
(ثم السبيل يسره .)
نقد و رد سخن فخررازى كه گفته است سعادت و شقاوت آدمى به
حكم خدا و لازم
لاينكفاوست
اين را بدين جهت گفتيم تا وجه فساد استفاده اى كه بعضى از مفسرين از جمله مورد بحث
كرده اند روشن شود. وى (فخر رازى ) از آيه چنين استفاده كرده كه : سعادت و شقاوت از
حكم خداست ، و لازم لاينفك آدمى است . و در تفسير خود در ذيل اين آيه گفته است :
بدانكه خداى تعالى در اين آيه حكم كرده است درباره بعضى از اهل قيامت به سعادت و
درباره بعضى ديگر به شقاوت . و كسى كه خداوند درباره اش حكمى بكند و بداند كه او
محكوم به آن حكم است ممكن نيست غير آن بشود، مثلا اگر حكم كرده به اينكه فلانى سعيد
است ، و علم به سعادت او داشته باشد محال است كه او شقى شود، زيرا اگر شقى شود لازم
مى آيد كه خدا دروغ گفته باشد و علمش جهل گردد، و اين محال است . پس به همين دليل
ثابت مى شود كه هيچ سعيدى شقى نمى شود و هيچ شقيى سعيد نمى گردد.
آنگاه گفته است : از عمر هم روايت شده كه گفته : وقتى آيه
(فمنهم شقى و سعيد)
نازل شد من به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) عرض كردم اگر چنين است پس ما
براى رسيدن به چه چيزى عمل مى كنيم ؟ براى رسيدن به چيزى كه كارش گذشته ، يا براى
چيزى كه هنوز حتمى نگرديده ؟ فرمود: اى عمر براى رسيدن به سرنوشتى عمل مى كنيم كه
حتمى شده و قلم قضا بر آن رفته ، و قدر مقدرش كرده ، و ليكن براى هركسى ميسر است كه
برسد به آنچه كه براى آن خلق شده .
آنگاه اضافه كرده كه معتزله مى گويند: از حسن روايت شده كه گفته است معناى جمله
مورد بحث اين است كه يك دسته شقيند به عملشان و يك دسته سعيدند به عملشان . و ليكن
ما نمى توانيم به خاطر اينگونه روايات از دليل قاطع خود دست برداريم علاوه بر اينكه
شقى بودن شقى به خاطر عملش و سعيد بودن سعيد به خاطر عملش با مذهب ما منافاتى
ندارد، زيرا مى گوييم عمل زشت شقى و عمل نيك سعيد هم به قضاء و قدر خداست ،
پس دليل ما به اعتبار خود باقى است .
و چه مغالطه اى عجيبى كرده ، زيرا به طرز ماهرانه اى زمان حكم را زمان نتيجه و اثر
آن قرار داده و آنگاه آيه را دليل قطعى بر مسلك خود گرفته . توضيح اينكه : اگر خداى
تعالى الان حكم مى كند به اينكه فلان موضوع در آينده داراى فلان صفت خواهد شد
مستلزم اين نيست كه موضوع مذكور در زمان حكم هم متصف به آن صفت باشد، مثلا اگر ما
در شب حكم كرديم به اينكه فضا پس از ده ساعت ديگر روشن مى شود، معنايش اين نيست كه
همين الان هم هوا روشن باشد و اگر الان هوا روشن نيست حكم ما را كه حكم حقى است
تكذيب نمى كند. و نيز اگر گفتيم كودك به زودى يعنى پس از هشتاد سال پير و از بين
رفتنى مى شود مستلزم اين نيست كه در زمان حكم هم پير و از بين رفتنى باشد.
پس اينكه در آيه شريفه فرموده : (فمنهم
شقى و سعيد)، و خبر داده به اينكه جماعتى
از مردم در روز قيامت شقى و جماعتى ديگر سعيدند، حكمى است كه الان كرده ، ولى براى
ظرف قيامت و اين هم مسلم است و ما نيز قبول داريم كه حكم خدا در ظرف خودش تخلف
ندارد و گرنه لازم مى آيد كه خدا خبرش دروغ و علمش جهل شود، و ليكن معنايش اين نيست
كه شقى و سعيد در قيامت الان هم شقى و يا سعيد باشد، همچنانكه معنايش اين نيست كه
خدا الان حكم كرده باشد به اينكه سعيد و شقى دائما سعيد و شقى هستند، و اين خيلى
روشن است .
و اى كاش مى دانستم چه چيزى او را بازداشته از اينكه در ساير موارد كه خداوند خبر
از صفات مردم در روز قيامت مى دهد اينگونه حكم نمى كند. و چرا نمى گويد كه اشقياء
در قيامت دائما كافر و دائما در جهنمند، حتى در دنيا و قبل از قيامت ، و سعداء در
قيامت دائما مؤ من و در بهشتند، حتى قبل از قيامت ؟ اگر گفتار او در آيه مورد بحث
صحيح باشد بايد در اينگونه آيات نيز اين معنا را ملتزم شود.
و اما روايتى كه به عنوان دليل بر گفتارش از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم
) نقل كرده كه : (و ليكن براى هر كس ميسر
است كه برسد به آنچه كه براى آن خلق شده )
هيچگونه دلالتى بر مدعاى او ندارد، و به زودى توضيح آن در بحث روايتى آينده
خواهدآمد ان شاء اللّه تعالى .
| 
