اختلاف ترتيب سوره‏ها در مصاحف برخى از صحابه‏

بر پايه برخى اقوال نه چندان صحيح، مصحف بعضى از صحابه، از جمله مصحف ابن مسعود، ابى بن كعب و امام على (عليه السلام) از نظم و ترتيب ديگرى برخوردار بوده است كه به فرض صحت اين اقوال، خللى به توقيفى بودن ترتيب آيات و سور قرآن وارد نمى‏شود؛ زيرا:

اولا: صحابه به فراخور حال و ظرفيت خود، سوره‏هاى قرآن را فرا مى‏گرفتند و برخى به علت اعزام به خارج از مدينه براى انجام مأموريت‏هايى چون شركت در غزوات، سريه‏ها و... نمى‏توانستند پا به پاى تنزيل تدريجى، سوره‏ها را فرا بگيرند. بنابراين طبيعى بود كه مصاحف آنان از نظر تعداد و نظم و ترتيب سوره‏ها يكسان نباشند⁽⁹⁸⁸⁾.

ثانيا: ترتيب‏هاى مختلفى براى هر يك از اين سه مصحف ذكر كرده‏اند كه با يكديگر متناقض و ناسازگار است‏⁽⁹⁸⁹⁾ و به نظر مى‏رسد براساس حدس و گمان ساخته و پرداخت شده‏اند ⁽⁹⁹⁰⁾؛ چنان كه ابن نديم (د 380ق) بعد از گزارش ترتيب سوره‏ها در مصحف ابن مسعود بر طبق گفته فضل بن شاذان، مى‏گويد:

من چندين مصحف ديدم كه نويسندگان آن‏ها نوشته بودند: اين‏ها مطابق مصحف ابن مسعود است، ولى حتى دو مصحف با هم يكنواخت و يكسان نبود و بيشتر آن‏ها بر پوست نگارش شده بود و حك و اصلاح زيادى در آن‏ها اعمال شده بود⁽⁹⁹¹⁾.

براساس روايتى در مقدمة المبانى، برخى از شيادان، نسخه‏هايى بى‏اساس را با نام مصحف ابن مسعود برساخته، آن را نزد امرا مى‏بردند و وانمود مى‏كردند كه خزانه كتب امير نبايد از چنين مصحفى خالى باشد⁽⁹⁹²⁾.

در يكى از قديمى‏ترين گزارش‏ها آمده است كه گروهى از عراقيان نزد محمد، فرزند ابى بن كعب آمدند و از او مصحف پدرش را طلب كردند و محمد بدون انكار چنين مصحفى اظهار داشت كه عثمان آن را گرفته است‏⁽⁹⁹³⁾. در نيمه دوم سده نخست هجرى، محمد بن كعب قرظى نسخه‏اى از مصحف ابى را ديده بود كه تفاوت قابل ملاحظه‏اى با مصاحف رسمى نداشته است‏⁽⁹⁹⁴⁾.

خلفاى راشدين و جمع قرآن‏

روايات موجود درباره مسئله جمع قرآن توسط خلفاى راشدين، علاوه بر تناقض‏ها و اختلاف‏هاى عمده‏اى كه با هم دارند⁽⁹⁹⁵⁾ بزرگ نمايى و كوچك نمايى‏هايى دارند كه بيشتر نمايانگر جعلى به ظاهر هوشمندانه از سوى دشمنان دانا و دوستان نادانى است كه در فضايى تعصب‏آميز و تفرقه گرايانه، خواهان كسب امتيازات بيشتر براى مذهب و قوم و قبيله خويش بوده‏اند تا از اين طريق به زعم خويش، جايگاه خود را در تاريخ اسلام تثبيت كنند⁽⁹⁹⁶⁾؛ غافل از اينكه دشمنان از اين دستاويز، بيشترين بهره را براى تخريب و تضعيف ايمان و اعتقاد مسلمانان به قرآن خواهند برد.

آية الله بروجردى (رحمة الله) (د 1380ق) معتقد است: جمع قرآن قطعا بدان گونه كه اكنون در دست ماست در زمان پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) سامان گرفته است؛ از اين رو روايات حاكى از جمع قرآن پس از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) را مجعول و موضوع مى‏داند كه مجادلات سياسى و كلامى، زمينه جعل آن‏ها را فراهم كرده است‏⁽⁹⁹⁷⁾.

هدف عامه در نقل اين روايات، بيان فضيلت ابى بكر و عمر و نشان دادن خدمت آن دو به اسلام مى‏باشد و از جانب آنان اين روايات در ميان خاصه راه پيدا كرده است و اهل سنت در نقل اين روايات كه باعث كوبيدن عظمت قرآن مى‏شود، براى بزرگداشت خلفا افراط كرده‏اند، همچنان كه شيعه نيز در نقل رواياتى كه دلالت مى‏كند على (عليه السلام) قرآن را گرد آورد و آن را نزد مردم برد و آنان آن را نپذيرفتند، افراط كرده‏اند... ⁽⁹⁹⁸⁾.

امام على (عليه السلام) و عثمان در عهد رسالت، كاتب وحى و صاحب مصحف بوده‏اند⁽⁹⁹⁹⁾. بنابراين در تحليل رواياتى كه از امام على (عليه السلام) به عنوان اولين گرد آورنده قرآن پس از رحلت نبى اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) ياد مى‏كنند، به فرض صحت صدور آن‏ها⁽¹⁰⁰⁰⁾مى‏توان چهار فرضيه را مطرح كرد:

1. حضرت على (عليه السلام)، مصحف خويش را كامل كرد؛ يعنى آن حضرت تا قبل از رحلت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به علت مأموريت‏هاى متعدد، فرصت نگارش برخى سوره‏هاى قرآن را در مصحف خويش به دست نياورده بود؛ از اين رو در فرصت سه يا شش روز آن را تكميل كرد⁽¹⁰⁰¹⁾.

2. حضرت على (عليه السلام) به منظور تثبيت و ترويج بيشتر متن مكتوب قرآن در ميان مسلمانان، مصحفى ديگر را تهيه و تدوين كرد؛ چنان كه بر پايه روايتى فرمود: رأيت كتاب الله يزاد فيه، فحدثت نفسى الا البس ردائى الا لصلاة حتى اجمعه‏⁽¹⁰⁰²⁾؛ ديدم در كتاب خدا زياداتى وارد شده است (كه موجب تغيير كتاب خدا مى‏گردد)؛ پس تصميم گرفتم كه جز براى اقامه نماز ردا به دوش نگيرم (از منزل خارج نشوم) تا قرآن را گرد آوردم. البته انجام اين كار در مدت سه يا شش روز بعيد به نظر مى‏رسد.

3. ممكن است منظور از مصحف امام (عليه السلام) دفترى حاوى تصريفات قرآنى بوده باشد؛ از اين رو اين نوشته‏ها شخصى محسوب شده و قرار نبوده است كه در اختيار عموم مردم قرار گيرد⁽¹⁰⁰³⁾.

4. چون امام على (عليه السلام) اغلب پس از نزول آيات به فراگيرى و نگارش آن‏ها اهتمام مى‏ورزيد⁽¹⁰⁰⁴⁾ مصحف آن حضرت به طور طبيعى (و نه عمدى) به ترتيب نزول تدريجى بوده است؛ از اين رو آن حضرت پس از رحلت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مصحف خويش را بر اساس ترتيب نزول دفعى منظم و مدون كردند.

بر پايه برخى از روايات، دست نوشته‏هاى اوليه قرآن كه بر روى قراطيس، حريرها و مانند آن نگارش شده بود، در منزل رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نگه‏دارى مى‏شد. هنگام رحلت، آن حضرت به امام على (عليه السلام) وصيت فرمود: آنچه را كه از دست نوشته‏هاى قرآن در منزل من است، جمع كن. آن‏ها را ضايع نكنيد چنان كه يهود، تورات را ضايع كرد⁽¹⁰⁰⁵⁾.

حضرت على (عليه السلام) آن‏ها را جمع كرد و در داخل پارچه‏اى زرد رنگ قرار دادند و بر سر آن مهر زدند و آن‏ها را به مسجد برد و در حضور مسلمانان اعلام كرد كه هر آن‏چه از قرآن در منزل رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بود، جمع آورى كرده‏ام و در اين پارچه قرار داده و بر آن مهر زده‏ام و ديگر كسى آن‏ها را نخواهد ديد⁽¹⁰⁰⁶⁾.

به نظر مى‏رسد اين برگه‏ها حاوى اشاراتى بوده است كه مى‏توانست سبب انحراف برخى در تهيه و تدوين و ترتيبى ديگر از قرآن شود. اهميت اين كار از آن جا ناشى مى‏شد كه همواره اين پرسش در همه اعصار و تاكنون مطرح بوده و هست كه ترتيب نزول تدريجى چگونه بوده است‏⁽¹⁰⁰⁷⁾؟! و از همان آغاز، هركس براى به دست آوردن آن، تلاش‏هايى انجام داده است، ولى هيچ فرد يا گروهى نتوانسته است به ترتيب نزول تدريجى قرآن دست يابد؛ زيرا پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرآن را براساس نزول دفعى، تدوين و تأليف فرمود تا قرآن جايگاهى همانند يك كتاب اسطوره‏اى، باستانى و تاريخى كه فقط مربوط به يك دوره زمانى و مكانى و مردمانى خاص بوده است، پيدا نكند.

به هر روى، امام على (عليه السلام) به نوعى، دست نوشته‏هاى اوليه قرآن را بايگانى كرد تا زمينه هرگونه سوء استفاده احتمالى از ميان برود. پس اين كه گفته شده است مصحف (قرآن) حضرت على (عليه السلام) براساس ترتيب نزول بوده و در آن، علوم و معارفى فراوان همچون: تأويل، تفسير، ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن و محكم و متشابه مكتوب بوده، براساس همين واقعه تاريخى ساخته شده و در واقع نوعى پاسخ به اين كنجكاوى بوده است؛ به ويژه اين كه حضرت على (عليه السلام) آگاه‏ترين و عالم‏ترين صحابى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به قرآن بعد از آن حضرت بوده‏اند.

اما بر پايه قرآن‏شناسى امام على (عليه السلام) و ديگر ائمه اهل بيت (عليه السلام) كه برگرفته از قرآن و آموزه‏هاى نبوى است:

اولا: قرآن، كلام الله است‏⁽¹⁰⁰⁸⁾ كه فرازمانى، فرامكانى، فرازبانى و فرافرهنگى از ويژگى‏هاى اصلى آن است؛ به طورى كه همه مردم در هر عصر و مكانى، مخاطب پيام رحمت آفرين آن هستند. به فرموده علامه طباطبائى (رحمة الله): اساسا مقاصد عاليه قرآن مجيد كه معارفى جهانى و هميشگى مى‏باشند، در استفاده خود از آيات كريمه قرآن، نيازى قابل توجه، يا هيچ نيازى به اسباب نزول ندارند⁽¹⁰⁰⁹⁾؛ بنابراين ضبط و ثبت سبب يا شأن نزول در مصحف، محدود كردن قرآن به بعضى از مصاديق آيات در يك زمان و مكان خاص و برخلاف اهداف و مقاصد نزول قرآن و تعاليم قرآن شناختى مكتب معصومين (عليه السلام) است؛ چنان كه امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد:

اگر آيه‏اى از قرآن فقط براى قومى خاص نازل شده بود، با مردن آن قوم، آيه نيز مى‏مرد، ولى (اين گونه نيست) قرآن از آغاز تا فرجامش - تا زمانى كه آسمان‏ها و زمين برپاست - (زنده) و جارى است‏⁽¹⁰¹⁰⁾.

نيز فرموده‏اند: ان القرآن حى لا يموت‏⁽¹⁰¹¹⁾

ثانيا: هر يك از اين علوم و اصطلاحات (يعنى تنزيل، تأويل، ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه) و نحوه استناد معصومين (عليه السلام) به آن‏ها بيانگر ماهيت قرآن و مبانى اصيل قرآن‏شناسى و انعطاف‏پذيرى احكام و معارف آن در مقابل شرايط مختلف انسان‏ها و چگونگى تعامل درست با آن است.

امام على (عليه السلام) با بندگى خداوند و شاگردى در محضر كلام خدا و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و حمل قرآن و تدبر در آن، همه اين علوم را فراگرفته و در قلب و ذهن خويش استوار ساخته و در عمل، آن را به منصه ظهور رسانده است‏⁽¹⁰¹²⁾. به همين ترتيب، مبانى اين علوم به يكايك ائمه (عليه السلام) منتقل شد⁽¹⁰¹³⁾؛ از اين رو گفتار، رفتار و تقريرات پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و ائمه طاهرين (عليه السلام) در عرصه‏هاى مختلف زندگى فردى، اجتماعى، اقتصادى، سياسى، فرهنگى، حقوقى و نظامى، همگى تبيين و تفسير عملى قرآن و ارجاع متشابهات قرآن به محكمات آن و ارائه تأويلات آن، مطابق با شرايط زمان و مكان و مخاطبان گوناگون آن بوده است‏⁽¹⁰¹⁴⁾. پس تأويل قرآن و ارجاع متشابهات به محكمات و ناسخ و منسوخ قرآن، محدود و ايستا نيست به گونه‏اى كه بتوان آن‏ها را در يك مدت كوتاه ثبت كرد ⁽¹⁰¹⁵⁾. و لو أن ما فى الأرض من شجرة أقلام و البحر يمده من بعده سبعة أبحر ما نفدت كلمات الله ان الله عزيز حكيم‏⁽¹⁰¹⁶⁾؛ قل لو كان البحر مدادا * لكلمات ربى لنفد البحر قبل أن تنفد كلمات ربى ولو جئنا بمثله مددا ⁽¹⁰¹⁷⁾.

بنابراين از يك سو دانايى كامل امام على (عليه السلام) به اين علوم و از ديگر سو، شناخت نادرستى كه از اين علوم در ميان مسلمانان وجود داشته و سوگمندانه هنوز نيز وجود دارد سبب شده است كه آن نسبت‏ها را به مصحف امام على (عليه السلام) بدهند؛ در حالى كه همه كوشش ائمه طاهرين (عليه السلام) به عنوان مبينان و مفسران حقيقى قرآن و حافظان سيره و سنت نبوى بر اين محور استوار بود كه اين علوم و اصول و مبانى قرآن‏شناسى را به صورت عملى و شفاهى به مردم بياموزند تا همگان بر پايه شناخت درست قرآن و روش صحيح تعامل با آن، بتوانند در همه احوال، به ويژه در برخورد با مسائل و مشكلات جديد زندگى فردى و اجتماعى، پاسخ‏هاى قرآن را با تدبر و تفقه در آن كشف و دريافت كنند و از خوان پر گهر آن بهره‏مند گردند⁽¹⁰¹⁸⁾.

از اين رو بازنگرى محققانه و تجديد نظر عالمانه در مجموعه علوم قرآنى متداول بر مبناى تعاليم قرآن و مبانى قرآن‏شناسى مكتب اهل بيت (عليه السلام) و انجام مطالعات بين رشته‏اى، مهم‏ترين وظيفه قرآن پژوهان و دانشمندان حوزه علوم قرآنى است تا آسيب‏ها و نقاط ضعف اين علوم مشخص شود و از اين وضعيت انفعالى و ناكارآمدى خارج شوند.

درباره جمع آورى قرآن توسط ابوبكر بعد از رحلت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) با فرض صحت صدور روايات، گفته شده است: وى يادگيرى قرآن خود يا مصحف خويش را تكميل كرد⁽¹⁰¹⁹⁾ يا مصحف شخصى خود را كه در قراطيس (كاغذ) نوشته بود به زيد بن ثابت عرضه كرد تا خطاهاى احتمالى آن را برطرف كند⁽¹⁰²⁰⁾؛ و نيز گفته‏اند: وى پس از كشته شدن تعدادى از حافظان و كاتبان قرآن در جنگ يمامه، به منظور تثبيت بهتر قرآن يا براى داشتن مصحف شخصى يا به عنوان خليفه، خواهان تهيه متنى رسمى از قرآن بوده است كه با استنساخ از روى مدارك و منابع نوشتارى معتبرى كه تأييد و تقرير پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) را در بر داشت و با نظارت و تأييد كاتبان و معلمان قرآن (همچون زيد بن ثابت و ابى بن كعب) انجام گرفت‏⁽¹⁰²¹⁾.

عبد خير مى‏گويد: شنيدم على (عليه السلام) مى‏گفت: أعظم الناس أجرا فى المصاحف أبوبكر، رحمة الله على أبى بكر، هو أول من جمع (كتاب الله) بين اللوحين ⁽¹⁰²²⁾. در اين روايت‏

اشاره‏اى به جمع ابوبكر پس از رحلت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) نشده است. بنابراين مى‏تواند بيانگر اين مسئله باشد كه او جزء اولين گرد آورندگان قرآن در مصحف در عهد نبوى بوده است.

جمع قرآن توسط عثمان نيز چيزى جز ارائه مصحفى الگو براى ساير مناطق اسلامى در قالب بهسازى و يكنواخت سازى متن مصحف‏ها مطابق تعليم نبوى نبوده است. بر پايه روايات، با گسترش فتوحات و افزايش حوزه‏هاى آموزش و ترويج قرآن در مناطق تازه مسلمان و شكل‏گيرى نحله‏هاى مختلف قرائى، تفسيرى و فقهى بر پايه تعاليم كبار صحابه، پاره‏اى از مصاحف به علت عدم رعايت الگوهاى نبوى در مصحف‏پردازى و نگارش قرآن، از نظم و ترتيب و احيانا از رسم الخط اصلى خود خارج شده و قرائات تفسيرى و تصريفى معلمان قرآن به متن مصحف‏ها راه يافته بود⁽¹⁰²³⁾ كه همين عوامل موجب اختلافاتى ميان مسلمانان شده بود⁽¹⁰²⁴⁾. از اين رو عثمان با مشورت كبار صحابه در مدينه؛ از جمله امام على (عليه السلام)، كميته‏اى را با حضور معلمان قرآن و كاتبان وحى در زمان پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) براى استنساخ و تهيه چند مصحف رسمى تشكيل داد.

اين كميته با نظم و دقت و بر طبق معيارها و تعاليم نبوى در نگارش قرآن، چندين مصحف امام (الگو) را يكنواخت و يكسان تهيه و تدوين كرد⁽¹⁰²⁵⁾ و عثمان آن‏ها را به سرزمين‏هاى مهم اسلامى فرستاد تا ساير مصاحف با آن‏ها مقابله شود و از اين پس، مصاحف بر طبق آن‏ها نگارش و سامان يابد⁽¹⁰²⁶⁾.

ابن زبير گويد:

جمع عثمان المصاحف ثم بعثنى الى عائشة رضى الله عنها فجئت بالصحف التى كتب فيها رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) القرآن، فعرضناها عليها حتى قومناها ثم أمر بسائرها فشققت‏⁽¹⁰²⁷⁾.

انس بن مالك نيز گفته است:

فأرسل عثمان الى حفصة أن أرسلى الينا الصحف، ننسخها فى المصاحف ثم نردها اليك فأرسلت بها حفصة الى عثمان...ففعلوا ذلك حتى اذا نسخ المصحف رد عثمان الصحف الى حفصة. و أرسل الى كل أفق بمصحف مما نسخوا و أمر بما سواه من القرآن فى كل صحيفة أو مصحف أن يحرق‏⁽¹⁰²⁸⁾.

سويد بن غفله مى‏گويد: سوگند به خدا! از على بن ابى طالب (عليه السلام) شنيدم كه مى‏گفت:

يا أيها الناس لا تغلوا فى عثمان، ولا تقولوا له الا خيرا فى المصاحف و احراق المصاحف، فوالله ما فعل الذى فعل فى المصاحف الا عن ملأ منا جميعا، فقال (عثمان): ما تقولون فى هذه القراءة؟ فقد بلغنى أن بعضهم يقول: ان قرائتى خير من قرائتك! و هذا يكاد أن يكون كفرا! قلنا: فماترى؟ قال: نرى أن نجمع الناس على مصحف واحد فلا تكون فرقة، ولا يكون اختلاف. قلنا: فنعم ما رأيت‏⁽¹⁰²⁹⁾؛

اى مردم، از گزافه گويى در كار عثمان بپرهيزيد و درباره مصاحف و سوزاندن آن‏ها جز به خير و نيكى سخن نگوييد. سوگند به خدا! هر آن‏چه عثمان درباره مصاحف انجام داد، با رأى و صلاحديد جمعى از ما بود. عثمان گفت: نظر شما درباره اين قرائت (ها) چيست؟ به من خبر رسيده كه بعضى قرائت خود را بهتر از قرائت ديگران مى‏دانند و چه بسا عملا اين گونه رفتارها به كفر بينجامد. گفتيم: نظر تو چيست؟ گفت: مصحف واحدى را براى مردم گرد آورديم تا ديگر اختلافى ميان مصاحف و مسلمانان نباشد. گفتيم: نظر تو پسنديده و نيك است.

عثمان در پاسخ مخالفان و انتقاد آنان كه چرا با مصاحف مختلف، آن برخورد را داشتى؟ گفت: من در اين موضوع پيرو نظر آنان (صحابه) بودم‏⁽¹⁰³⁰⁾.

بنابراين جمع قرآن توسط عثمان به معناى ارائه قرائتى واحد از قرآن و از بين بردن ريشه اختلاف قرائات نبوده است، بلكه هدف او برطرف كردن اختلاف مصاحفى بوده است كه قرائات تفسيرى و تصريفى با متن اصلى قرآن ممزوج و آميخته شده بود⁽¹⁰³¹⁾، زيرا:

اولا: اختلاف در قرائت قرآن بنا به عللى طبيعى از زمان پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و بدون ارتباط به مصحف و رسم‏الخط قرآن شروع شد و آن حضرت نه تنها مانع آن نشد، بلكه آن را در مسير ترويج قرآن‏آموزى و تبيين بهتر زبان قرآن قرار دادند.

ثانيا: عثمان در پاسخ به اين سؤال كه چرا با مصاحف مختلف، آن گونه برخورد كرده و مصحفى واحد را ارائه كرده است؟ گفت: ان القرآن نزل على نبيكم من سبعة أبواب على سبعة أحرف - أو حروف - و ان الكتاب كان ينزل أو - يتنزل - من باب واحد على حرف واحد⁽¹⁰³²⁾؛ يعنى قرآن در قالب شفاهى براساس هفت حرف نازل شده و مردم در قرائت آن به هرگونه مى‏توانند و مى‏خواهند، آزاد هستند، اما قرآن در شكل مكتوب و نوشتارى‏اش بر يك حرف (يك قرائت با ساختارى منظم و مدون) نازل شده است، بنابراين بايد رسم‏الخط و تعداد آيات و سور و كلمات نوشته شده در همه مصاحف يكسان باشد. همچنين گفته است: أما القرآن فمن عند الله انما نهيتكم لأنى خفت عليكم الاختلاف فاقرأوا على أى حرف شئتم‏⁽¹⁰³³⁾؛ قرآن از خداست، اگر شما را از مصاحف مختلف نهى كردم، به اين دليل بود كه از بروز درگيرى ميان شما نگران بودم، بنابراين براساس هر قرائتى كه مى‏خواهيد قرآن را بخوانيد.

ثالثا: اختلاف در قرائت پس از يكنواختى مصاحف و اقدام ابن مجاهد (د 324ق) در رسميت بخشيدن به هفت قرائت از ميان ده‏ها قرائت، تا مدت‏ها ادامه يافت ⁽¹⁰³⁴⁾.

گرچه در زمان ابن مجاهد با برخى معلمان و مقريان قرآن به علت اجتهاد در انتخاب و وضع قرائات جديد، برخورد بسيار تندى شد و آنان مجبور به توبه و بازگشت از قرائات تفسيرى خود شدند؛ چنان كه ابن شنبوذ (د 328ق) در توبه نامه خود نوشت:

قد كنت أقرأ حروفا تخالف مصحف عثمان المجمع عليه و الذى اتفق أصحاب رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) على قرائته ثم بان لى أن ذلك خطأ و أنا منه تائب و عنه مقلع، و الى الله - جل اسمه - منه برى‏ء؛ اذ كان مصحف عثمان هو الحق الذى لا يجوز خلافه و لا يقرأ غيره... ⁽¹⁰³⁵⁾.

بدين ترتيب، عثمان در نظم و ترتيب آيات و سوره‏هاى قرآن و رسم‏الخط اصيل آن هيچ گونه دخل و تصرفى نداشته و مطابق تعاليم نبوى عمل كرده است‏⁽¹⁰³⁶⁾؛ چنان كه عبدالله بن زبير به عثمان مى‏گويد: چرا آيه 240 سوره بقره: و الذين يتوفون منكم و يذرون أزواجا... را كه به آيه 234 بقره نسخ شده است، نوشته‏ايد و آن را رها نكرده‏ايد؟ عثمان در پاسخ مى‏گويد: يابن اخى! لا اغير شيئا منه من مكانه؛ پسر برادرم! من چيزى از قرآن را از مكانش تغيير نمى‏دهم‏⁽¹⁰³⁷⁾. از اين رو اين قسمت از روايت ابن عباس را نمى‏توان پذيرفت كه گفته است:

از عثمان پرسيدم چه چيزى شما را بر آن داشت كه سوره انفال را كه از مثانى است، با سوره برائت (توبه) كه از مثين است، كنار هم گذاشتيد و ميان آن دو بسم الله الرحمن الرحيم را ننوشتيد و هر دو را جزء سبع طوال قرار داديد؟ عثمان گفت:... انفال از سوره‏هاى آغازين نزول در مدينه و برائت، آخرين آن‏ها بود كه محتواى يكى بسيار شبيه آن ديگرى است. گمان كرديم كه اين هم جزء آن يكى است. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) رحلت كرد و براى ما روشن نشد كه (آيا) اين هم جزء آن هست؟ بدين جهت بود كه اين دو را كنار هم گذاشتم و ميان آنها بسم الله الرحمن الرحيم ننوشتم و آن دو را در سبع طوال قرار دادم‏⁽¹⁰³⁸⁾.

چرا كه اولا: اگر سوره انفال و توبه يكى محسوب شوند، با شش سوره آغازين قرآن (بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف)، اصطلاح سبع طوال را كه در روايات منسوب به رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نيز به آن اشاره شده است‏⁽¹⁰³⁹⁾ درست خواهند كرد⁽¹⁰⁴⁰⁾.

ثانيا: با اين روايت ابى بن كعب كه مى‏گويد: با نزول هر سوره‏اى، رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به ما دستور مى‏داد كه بسم الله الرحمن الرحيم را در ابتداى آن بنويسيم، ولى هنگامى كه سوره برائت (توبه) نازل شد، در اين مورد دستورى نفرمود و ما آن را بدون بسم الله الرحمن الرحيم نگاشتيم‏⁽¹⁰⁴¹⁾ در تعارض است.

ثالثا: در روايتى از امام على (عليه السلام) نيامدن بسم الله الرحمن الرحيم در ابتداى سوره توبه اين گونه تحليل مى‏شود كه بسمله، امان و رحمت است، در حالى كه قسمت اعظم آيات اين سوره، تهديد و تخويف مشكران پيمان شكن و منافقان است‏⁽¹⁰⁴²⁾.

علامه حلى (د 726ق) در پاسخ سؤال ابن معنا كه هل يصح عند أصحابنا أنه نقص منه (القرآن) شى‏ء أو زيد فيه أو غير ترتيبه، أم لم يصح عندهم شى‏ء من ذلك؟ فرمود:

الحق أنه لا تبديل و لا تأخير و لا تقديم فيه، و انه لم يزد و لم ينقص و نعوذ بالله من أن يعتقد مثل ذلك و أمثال ذلك‏⁽¹⁰⁴³⁾.

همچنين بنابر فتواى ايشان:

يجب أن يقرأ بالمتواتر من الآيات و هو ما تضمنه مصحف على (عليه السلام)؛ لأن أكثر الصحابة اتفقوا عليه، و حرق عثمان ما عداه؛... لأن غير متواتر ليس بقرآن ⁽¹⁰⁴⁴⁾؛ واجب است قرآن براساس قرائت متواتر خوانده شود؛ زيرا قرائات غير متواتر، قرآن نيستند. مصحف على (عليه السلام) براساس قرائت متواتر تدوين شده است و بيشتر صحابه بر اين مصحف اتفاق نظر داشتند و عثمان مصاحفى كه بر خلاف قرائت متواتر بود، از بين برد.

آية الله خويى (رحمة الله) (د 1371 ش) نيز بر اين باورند كه قرآنى كه عثمان جمع آورى كرد، همان قرآن و قرائت متداول و معمول در ميان مسلمانان صدر اول بود كه از هر جهت مطابق با واقع بوده و از رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به صورت متواتر گرفته شده است ⁽¹⁰⁴⁵⁾.

فصل دوم: رسم الخط قرآن (رسم المصحف)

پيدايش خط و سير تحول آن‏

خط يا نوشتار عبارت است از مجموعه‏اى از نشانه‏هاى ديدارى يا ملموس كه براى تثبيت گفتار زبان‏⁽¹⁰⁴⁶⁾ و توليد دوباره آن به كار مى‏رود. خط نسبت به زبان و گفتار، پديده‏اى نو است كه سابقه آن به حدود ده تا بيست هزار سال پيش مى‏رسد و مانند ديگر پديده‏هاى اختراعى بشر، مسير تدريجى و تكاملى را پيموده است و در هر دوره‏اى بنا به ضرورت‏هاى فرهنگى و اجتماعى، شيوه‏هاى متفاوت و متكامل‏ترى براى نگارش و حفظ اطلاعات و دانش به كار مى‏رود ⁽¹⁰⁴⁷⁾.

چهار مرحله تحول خط را مى‏توان به ترتيب ذيل بيان كرد:

1. شكل‏گيرى: در اين مرحله اشيا را به كمك شكل و تصوير آن عرضه مى‏كردند. تكامل اين شيوه منجر به پديد آمدن خطوط مختلف هيروگليفى در مصر باستان شد.

2. انديشه نگارى: تبديل و تغيير تصاوير به كار رفته در خط تصويرى به صورت نمادهاى انتزاعى براى بيان انديشه، منجر به پيدايش اين خطوط شد؛ مثلا با تغيير شكل خورشيد به صورت دايره‏اى كه در مركز آن نقطه‏اى قرار دارد، آن را نماد روز، گرما و آفتاب دانستند. امروزه تابلوهاى راهنمايى و رانندگى نمونه‏هايى از اين رو نوع خط است. در اين خطوط، انديشه به طور مستقيم و مستقل از هر زبانى منتقل مى‏شود.

3. هجا نگارى: در اين مرحله براى هر هجاى كلمه، علامت خاصى را وضع كردند. تشابه هجاها موجب تشابه علامت‏ها نمى‏شد؛ مثلا در خط ميخى، هجاى با با هجاى بى نه از جهت شمار ميخك‏ها و نه از جهت تركيب با هم، يكسان و شبيه به هم نبودند. از اين رو نشانه‏هاى نگارشى بى‏شمار بود. براى مثال خط اكدى نزديك به ششصد نشانه داشت.

4. آوا نگارى (الفبايى): در اين خطوط كه از سه هزار سال پيش ابداع شده است، اغلب واج‏هاى زبان، يك نشانه نوشتارى مخصوص دارند كه مستقل از معناست و به آن حرف يا نويسه گويند. تعداد حروف الفباى (نشانه‏هاى نوشتارى) اين خطوط بين بيست يا شصت نشانه است‏⁽¹⁰⁴⁸⁾. آذرنوش پيدايش شيوه حرف‏نگارى را احتمالا در ساخت صرفى زبان‏هاى سامى مى‏داند؛ زيرا اين خط در سرزمين شام پديد آمده كه مخترعان آن (فنيقى‏ها) بى‏ترديد سامى بوده‏اند. در اين زبان، ريشه دو يا سه حرفى كلمه در ساخت‏هاى مختلف آن ثابت مى‏ماند⁽¹⁰⁴⁹⁾.

خط عربى و ديگر خطوط سامى‏

درباره پيدايش خط عربى كه از دسته خطوط الفبايى و جزء خانواده خطوط سامى است، نظريه‏هاى ذيل مطرح است:

1. براساس روايات عربى:

عبد ضخم بن ارم بن سام بن نوح و پيروان او در طائف براى اولين بار حروف 29 گانه الفباى خط عربى را پديد آوردند⁽¹⁰⁵⁰⁾.

- حضرت اسماعيل (عليه السلام) و فرزندان او اولين كسانى بودند كه خط عربى را تأسيس كردند⁽¹⁰⁵¹⁾.

- گروهى از اعراب خالص يا ملوك مدين خط عربى را نزد عدنان بن ادد از نوادگان حضرت اسماعيل (عليه السلام) آموختند و با اضافه كردن روادف (شش حرف ث، خ، ذ، ض، ظ، غ) به 22 حرف ديگر الفباى نبطى، 28 حرف الفباى خط عربى را وضع كردند ⁽¹⁰⁵²⁾.

- گروهى از قبيله اياد كه در سده سوم ميلادى از حجاز به انبار كوچ كردند حروف عربى را به وجود آوردند⁽¹⁰⁵³⁾.

- بر پايه روايت شرقى بن قطامى (د. حدود 155ق) سه نفر از قبيله طى در بقه (حوالى حيره) خط عربى را با تقليد از خط سريانى تدوين كردند و گروهى از اهل انبار از آنان گرفتند و بدين ترتيب اين خط از طريق حيره و دومة الجندل به مكه رسيد⁽¹⁰⁵⁴⁾. در روايت ابن عباس اين سه نفر از قبيله بولان، ساكن انبار بودند كه حروف متصل و منقطع خط عربى را ايجاد كردند⁽¹⁰⁵⁵⁾.

- از ابن عباس (د 68ق) نقل شده است كه قريشيان قبل از اسلام خط را از اهل انبار و آن‏ها از مسافرى اهل كنده (يمن) آموخته‏اند كه او از (خلفجان) بن موهم، كاتب حضرت هود (عليه السلام) آموخته است‏⁽¹⁰⁵⁶⁾.

- ابن خلدون (د 808ق) خط عربى را مشتق از خط مسند (حميرى) مى‏داند كه در زمان دولت تبابعه از يمن وارد حيره شد و اهل طايف و قريش آن را از اهل حيره آموختند⁽¹⁰⁵⁷⁾.

اما تفاوت اساسى شكل حروف در اين دو خط نشان مى‏دهد كه ارتباطى ميان اين دو خط نيست‏⁽¹⁰⁵⁸⁾؛ همان‏طور كه ابو عمرو بن علاء بصرى (د 154ق) و ابن نديم (د 380ق) به تفاوت زبان و خط عربى شمالى با زبان عربى جنوبى و خط مسند اشاره كرده‏اند ⁽¹⁰⁵⁹⁾.

گرچه قسمتى از اين روايات با افسانه‏ها آميخته است، ولى به نقش مكتب انبيا در پيدايش خط و مكان نشو و نماى خط عربى و گسترش آن از حوران تا الحجر (مدائن صالح) و از قلب شبه جزيره تا حجاز و ارتباط آن با ديگر خطوط سامى اشاره دارد⁽¹⁰⁶⁰⁾.