4. گسترش تصريف كلمات، آيات و سوره‏ها (فراگيرى زبان قرآن)

سبك تصريفى زبان قرآن‏

تصريف از ماده صرف به معناى تبديل كردن، صرف كدن، گرداندن كلمات از حالت و صورت ديگر، تغيير شكل يا تركيب كلمات، ساختن كلمات متعدد از يك ريشه و گسترش يك جمله به جملات متعدد است.

بر پايه تعاليم نبوى، حزب مفصل، لباب قرآن است؛ يعنى چكيده، خلاصه و فشرده قرآن كه آيات و سور آن در شش حزب ديگر قرآن تفصيل، گسترش و تصريف شده است. البته اين تصريف را مى‏توان در آيات و كلمات يك سوره و سوره‏هاى مجاور آن نيز ديد؛ مثلا سوره ناس - اولين سوره‏اى كه آموزش قرآن از آن شروع مى‏شود - با آيه قل أعوذ برب الناس آغاز مى‏شود. بلافاصله در آيه دوم و سوم تركيب‏هاى ملك الناس و اله الناس آورده شده است كه اين ساخت‏ها تصريفى از برب الناس در آيه اول‏اند. آيه قل أعوذ برب الفلق نيز تصريفى از آيات يكم تا سوم سوره ناس است. به همين ترتيب، در سراسر قرآن، اين سبك و اسلوب به صورت يك زنجيره كلامى به هم پيوسته، گسترده شده است‏⁽⁶⁶⁴⁾.

براى فراگيرى زبان قرآن بايد اين سبك تصريفى را در سه حوزه كلمات، آيات و سوره‏ها گسترش داد. قرآن‏آموزان عهد نبوى نخست به صورت ناخودآگاه اين گسترش را در قالب قرائات مختلف انجام دادند؛ يعنى بدون اين كه متوجه شوند از آيه‏اى به آيه ديگر و از سوره‏اى به سوره ديگر منتقل مى‏شدند يا بر حجم آيه و سوره‏اى با آوردن قسمت‏هايى از آيات و سوره‏هاى ديگر، مى‏افزودند يا با حذف فرازهايى از آيه يا سوره‏اى، از حجم آن آيه يا سوره مى‏كاستند، حتى گاهى آيات و سوره‏ها را در هم مى‏آميختند و آيات و سورى جديد مى‏ساختند⁽⁶⁶⁵⁾.

الف - نمونه‏هايى از گسترش تصريف كلمات

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمايند: أنزل القرآن على سبعة أحرف (ليس منها الا شاف كاف ان قلت: سميعا عليما، عزيزا حكيما⁽⁶⁶⁶⁾* عليم حكيم غفور رحيم‏⁽⁶⁶⁷⁾ يا كفولك: هلم و تعال‏⁽⁶⁶⁸⁾؛ يعنى قرآن‏آموز مى‏تواند در آيه‏اى به جاى غفورا رحيما هر يك از تركيب‏هاى واسعا حكيما يا عزيزا حكيما و مانند آن را قرائت كند⁽⁶⁶⁹⁾؛ چنان كه در زبان عربى واژگان، هلم، تعال، اقبل، اذهب، اسرع، اعجل هم‏پوشانى دارند.

سلمان مى‏گويد: نزد پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) خواندم: ذلك بأن منهم قسيسين و رهبانا⁽⁶⁷⁰⁾؛ ايشان به جاى قسيسين كلمه صديقين را خواندند⁽⁶⁷¹⁾.

برخى با استناد به همين تعليم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در مقام تبيين و تفهيم بهتر آيات قرآن، از اين نوع تصريف، فراوان بهره مى‏بردند:

امام على (عليه السلام) آيه: فمن خاف من موص جنفا⁽⁶⁷²⁾ را حيفا و آيه يا ويلنا من بعثنا⁽⁶⁷³⁾ را من بعثنا و آيه ثم ننجى الذين اتقوا⁽⁶⁷⁴⁾ را ننحى نيز قرائت كرده‏اند⁽⁶⁷⁵⁾.

ابى بن كعب نيز كلما أضاء لهم مشوا فيه‏⁽⁶⁷⁶⁾ را به اين صورت‏ها خوانده است: ...مروا فيه، ...سعوا فيه، همچنين او و ابن مسعود آيه للذين آمنوا انظرونا⁽⁶⁷⁷⁾ را به اين صورت‏ها خوانده‏اند: امهلونا يا ...ارجئونا⁽⁶⁷⁸⁾.

ابن مسعود آيه ...كالعهم المنفوش‏⁽⁶⁷⁹⁾ را به صورت كالصوف المنقوش و آيه انى نذرت للرحمن صوما ⁽⁶⁸⁰⁾ را به صورت انى نذرت للرحمن صمتا نيز خوانده است‏⁽⁶⁸¹⁾.

انس بن مالك آيه ان ناشئة الليل هى أشد و طأ و أقوم قيلا⁽⁶⁸²⁾ را به صورت ... اصوب قيلا خواند و برخى به او اعتراض كردند: اى ابو حمزه! در آيه اقوم است! او گفت: اقوم، اصوب و اهيأ يكى است‏⁽⁶⁸³⁾

عثمان (د 35ق) در پاسخ سؤال از چرايى يكسان سازى مصاحف گفت:

ان القرآن نزل على نبيكم (صلى‏الله‏عليه‏و سلم) من سبعة أبواب على سبعة أحرف - أو حروف - و ان الكتاب كان ينزل أو يتنزل من باب واحد على حرف واحد⁽⁶⁸⁴⁾؛

قرآن در قالب شفاهى براساس هفت حرف نازل شده (بنابراين مردم مى‏توانند هر گونه كه مى‏خواهند، قرائت كنند)، ولى قرآن در شكل مكتوب. نوشتارى‏اش بر يك حرف نازل شد (از اين رو رسم الخط و ساختار آن بايد در همه مصاحف يكسان و منظم باشد).

مالك بن انس (د 179ق) در پاسخ اين سؤال كه آيا مى‏توان آيه نهم سوره جمعه را مانند عمر بن خطاب قامضوا الى ذكر الله قرائت كرد؟ گفت: جايز است؛ زيرا رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: أنزل (القرآن) على سبعة أحرف فاقرأوا ما تيسر منه؛ مثل تعلمون و يعلمون. در ادامه، مالك مى‏گويد: در اين گونه اختلاف قرائت‏ها مشكلى نمى‏بينم؛ زيرا مردم صاحب مصحف‏اند⁽⁶⁸⁵⁾؛ يعنى در مصاحف اين گونه تصريفات ثبت نمى‏شده و نمى‏شود، بنابراين جاى نگرانى نيست.

بايد توجه داشت كه صحابه و معلمان قرآن، هنگام قرائت قرآن در نماز و نگارش مصحف، هرگز اين كلمات را به جاى كلمات قرآن به كار نمى‏برده‏اند. صبحى صالح (د 1407ق) ضمن توصيف و تحليل برخى معانى ارائه شده درباره سبعة احرف، نتيجه‏گيرى‏هاى مغرضانه برخى خاورشناسان را كه روايت اسلامى را طورى تجزيه و تحليل مى‏كنند كه هرگز متن اين روايات و قرائن زمانى و مكانى آن‏ها چنين مفاد و مفهومى را ندارد، مورش نكوهش قرار مى‏دهد و مى‏گويد:

آسان‏گيرى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در امر قرائت قرآن و آزاد گذاشتن مسلمانان از بابت خواندن قرآن، لزوما اين مفهوم را نخواهد داشت كه آن حضرت اين اجازه را نيز به آنان داده است كه اين قرائت‏هاى مختلف يا نگارش‏هاى مختلف از آيات و كلمات قرآن را به عنوان وجوه مختلفى كه قرآن به آن وجوه نازل شده است، ثبت و ضبط كنند و بر همه اين قرائت‏ها و كتابت‏هاى گوناگون نام قرآن بنهند⁽⁶⁸⁶⁾.

برخى دانشمندان به اين نكته مغفول اشاره كرده‏اند و اين گونه قرائات را قرائات تفسيرى ناميده‏اند⁽⁶⁸⁷⁾.

ب. نمونه‏اى از گسترش تصرف آيه‏اى

مسلمة بن مخلد انصارى آياتى را چنين قرائت كرد:

ان الذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا فى سبيل الله بأموالهم و أنفسهم ألا أبشروا أنتم المفلحون * والذين آووم و تصروهم و جادلوا عنهم القوم الذين غضب الله عليهم أولئك لا تعلم نفس. أخفى لهم من قرة أعين جزاءا بما كانوا بعملون‏⁽⁶⁸⁸⁾.

با مرورى بر آيه 17 سوره سجده (32) و آيات 72 و 74 سوره انفال (8) معلوم مى‏شود كه او ناخودآگاه اين آيات را در هم آميخته و به اين صورت قرائت كرده است.

ج. نمونه‏هايى از گسترش تصريف سوره‏اى

از ابوموسى اشعرى روايت شده است:

ما سوره‏اى را مى‏خوانديم كه شبيه يكى از سوره‏هاى مسبحات بود، ولى آن را از ياد برده‏ايم و من از آن سوره فقط اين دو آيه را به خاطر دارم: يا ايها الذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون * فتكتب لكم شهادة فى اعناقكم فتسئلون عنها يوم القيامة⁽⁶⁸⁹⁾.

اين دو آيه كه از آن سوره ساختگى در ذهن ابوموسى مانده است، يكى آيه دوم سوره صف (61) از گروه سور مسبحات و ديگرى قسمتى از آيه نوزدهم سوره زخرف (43) است كه با يك جمله توضيحى همراه شده است.

هيئت نمايندگى بنى اسد به حضور پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) رسيد و آن حضرت از هويت آنان پرسيد: گفتند: نحن بنو الزنية⁽⁶⁹⁰⁾، احلاس‏⁽⁶⁹¹⁾الخيل، فقال النبى (صلى الله عليه و آله و سلم): انتم بنو الرشدة... سپس به يكى از افراد گروه (حضرمى ابن عامر) گفتند: آيا چيزى از قرآن مى‏دانى؟ او سوره عبس و تولى را خواند و در ادامه آن افزود: و هو الذى من على الحبلى‏⁽⁶⁹²⁾. فأخرج منها نسمة⁽⁶⁹³⁾تسعى. بين شراسيف‏⁽⁶⁹⁴⁾ و حشا^{(695) (696)}.

عبدالله بن زرير غافقى گفته است: دو سوره خلع و حفد را از على (عليه السلام) و او از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرا گرفت. عمر بن خطاب نيز آن دو را بعد از ركوع مى‏خواند و گفته شده كه در مصحف ابى، ابن عباس و ابوموسى اشعرى اين دو سوره ثبت بوده است:

1- سوره يا دعاى خلع: اللهم انا نستعين بك و نستعفرك و نثنى عليك الخير و لا نكفرك و نخلع و نترك من يفجرك

2 - سوره يا دعاى حفد: اللهم اياك نعبد و لك نصلى و نسجد و اليك نسعى و نحفد، نخشى عذابك، و نرجو رحمتك، ان عذابك بالكفار ملحق‏⁽⁶⁹⁷⁾.

بسيارى از احاديث و ادعيه مأثور را مى‏توان نمونه‏هاى گسترش يافته تصريف قرآن دانست؛ به طورى كه اطلاق لسان به وسيله قرآن، مورد درخواست ائمه هدى (عليه السلام) بوده است: ... و نور بالقرآن بصرى و أطلق بالقرآن لسانى...⁽⁶⁹⁸⁾.

به نظر مى‏رسد رواياتى كه قرآن را داراى هفده هزار آيه‏⁽⁶⁹⁹⁾ يا 1027000 حرف دانسته‏اند⁽⁷⁰⁰⁾ يا سوره احزاب را به اندازه سوره بقره‏⁽⁷⁰¹⁾ و حتى طولانى‏ترين از آن معرفى كرده‏اند⁽⁷⁰²⁾، درست و كامل گزارش نشده‏اند. از اين رو بسيارى از علما، فقها و محدثان با دلايل متقن و محكم، اين گونه روايات را موجب تحريف قرآن دانسته و نپذيرفته‏اند⁽⁷⁰³⁾، در حالى كه اگر زمينه‏هاى صدور اين احاديث شناخته شود و در جايگاه خود مورد بازبينى قرار گيرد، نه تنها دليل تحريف قرآن نيستند، بلكه بر رواج و گسترش انواع تصريف‏هاى زبان قرآن در صدر اسلام دلالت دارند.

بلال در حال قرائت قرآن بود و آيات و سوره‏هاى مختلف را در هم مى‏آميخت. پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرائت بلال را شنيد. در وقتى ديگر به او فرمود: هنگامى كه مشغول قرائت قرآن بودى و آياتى را از سور مختلف در هم ممزوج مى‏كردى، صدايت را شنيدم. بلال گفت: عطر را با عطر در هم مى‏آميزم. (چرا كه) آيات قرآن برترين، نيكوترين، گواراترين، پاكيزه‏ترين روان‏ترين، پر بركت‏ترين و پذيراترين كلام‏هاست كه خداوند متعال آن‏ها را در كنار هم آورده است.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: به هدف دست يافتى و به آنچه مى‏بايست برسى، رسيدى و اين عمل تو، درست و بجا بود، ولى سوره‏ها را بر وجه و ترتيب اصلى آن هم بخوان‏⁽⁷⁰⁴⁾.

پس بايد در كنار اين تصريف، بر قرائت وجه اصلى سوره‏ها نيز مداومت و استمرار داشت تا ساختار، تركيب و ترتيب اصلى آيات و سور قرآن را از ياد نبرد.

روايت ديگرى به همين مضمون از حضرت على (عليه السلام) نقل شده كه عمار ياسر نيز مانند بلال عمل مى‏كرد و پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) كار او را نيز تأييد كرد⁽⁷⁰⁵⁾.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) پس از رفع مخاصمه دو نفر از صحابه كه بر سر قرائت درست قرآن اختلاف داشتند، فرمود: القرآن كله صواب ما لم تجعل رحمة عذابا أو عذابا رحمة⁽⁷⁰⁶⁾؛ يعنى هرگونه قرائتى از قرآن دست است، مادامى كه رحمت را به عذاب و عذاب را به رحمت تبديل نكنى.

ابن مسعود بر پايه همين تعاليم مى‏گويد:

اين كه در قرائت قرآن، آيات و سوره‏ها را در هم بياميزى و يا آيه‏اى را كه به حكيم عليم ختم شده است، عليكم حكيم قرائت كنى، اين گونه موارد خطا و اشتباه محسوب نمى‏شود، بلكه خطا و قرائت نادرست آن است كه آن‏چه را در قرآن نيست و در خور آن نيز نمى‏باشد، در آن قرار دهى يا آيه رحمتى را به آيه عذاب و آيه عذابى را به آيه رحمت تبديل و ختم كنى‏⁽⁷⁰⁷⁾.

بنابراين اگر در جريان تصرف آيات و سور قرآن، ناخودآگاه عبارتى بر زبان آمد كه در شأن قرآن نبود؛ مثلا آيه رحمت به عبارتى كه مضمون آن عذاب، و آيه عذاب به عبارتى كه مفهوم آن رحمت است يا حكم حلالى به حرام و حرامى به حلال تبديل شد، قرآن‏آموز نبايد قرائت و تصريف خود را به آن ختم كند، بلكه بايد در تصريف بعدى آن را درست قرائت كند: ان رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) قال: ان هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف فأقرأوا و لا خرج و لكن لا تختموا ذكر رحمة بعذاب، ولا ذكر عذاب برحمة⁽⁷⁰⁸⁾

اصل تجويز قرائت قرآن به وجوه و ترتيب‏هاى گوناگون و گسترش حوزه قرائت قرآن (تصريف) نبايد به گونه‏اى تعريف شود كه قرآن‏آموز نسبت به نگه‏دارى و تثبيت وجه و ترتيب اصلى قرائت قرآن بى‏تفاوت شود، بلكه تصريف آيات و سور قرآن بايد بر پايه مداومت و استمرار قرائت واحد آن باشد تا ضمن حفظ و ترويج ساختار و ترتيب بنيادى و جاودان آن، قرآن‏آموزان بتوانند زبان قرآن را نيز به خوبى بياموزند و حتى بتوانند با آن به عنوان زبان دوم به گفت و گو و مكالمه بپردازند⁽⁷⁰⁹⁾.

بدين ترتيب، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از يك سو قرآن‏آموزان را از ماهيت قرآن آگاه فرمودند و شناخت لازم را در اختيار آنان قرار دادند تا هيچ‏كس از بروز اشتباه و اختلاف در قرائت قرآن نهراسد، بلكه همه اين اختلاف قرائت‏ها را عين اتفاق و عين پيشرفت در يادگيرى قرآن و ترويج آن بداند و از سوى ديگر، انگيزه قرآن‏آموزان در يادگيرى و قرائت قرآن را بيشتر كند، به طورى كه هركس، هر طور كه مى‏خواهد و مى‏تواند، قرآن را قرائت كند: نزل القرآن على سبعة أحرف كلها شاف كاف فاقرأوا كيف شئتم ⁽⁷¹⁰⁾.

بنابراين زمينه‏هاى صدور روايات احرف سبعه كاملا دلالت دارند كه در صدد بيان و تبيين هفت منزل براى نزول قرآن يا هفت بار يا هفت نوع نزول قرآن يا تعيين هفت لهجه و زبان خاص يا هفت قرائت خاص يا هفت وجه و ترتيب و طريق خاص در قرائت قرآن يا هفت ساخت و كلمه خاص يا هفت معناى خاص يا هفت نوع تقسيم و تنويع مطالب قرآن يا هفت وجه اختلاف در قرائت قرآن و مانند آن نيستند، بلكه اين روايت در زمانى صادر شدند كه قرآن‏آموزان در يك فضاى قرآنى قرار گرفته بودند و به تكرار و تداوم اقرا و قرائت آيات و سور و حمل و استظهار آن‏ها مشغول بودند، قلب آنان نيز ناخودآگاه در حال پردازش و كشف قواعد زبان قرآن و تفكر با آن بود. در نتيجه، بدون اين كه متوجه شوند، آيات و سوره‏هاى قرآن را به وجوه و ترتيب‏هاى گوناگون قرائت مى‏كردند؛ يعنى ناخودآگاه در حال انجام تمرين‏هاى مختلف زبانى (تصريف) بودند.

در اين شرايط، برخى از صحابه با توجه به عظمت كلام الله و ترس از خطر تغيير و تحريف در قرآن و اندكى از آنان با انگيزه برترى دادن به يك لهجه و زبان، نسبت به هر خطا و اشتباه احساس مسؤليت مى‏كردند و مانع قرائت ديگران مى‏شدند.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) از اين فرصت حسن استفاده را مى‏كردند و با تجويز و تحسين هرگونه قرائتى، بر پايه اصل نزل القرآن على سبعة أحرف، فليقرأوا القرآن على سبعة أحرف، فاقرأوا ما تيسر منه، فرآيند يادگيرى زبان قرآن را تبيين و تسهيل مى‏كردند تا هيچ عاملى نتواند روند رو به پيشرفت آن را مختل و كند كند.

از اين رو رفتارى كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در قبال قرائات مختلف صحابه داشتند، بر بنياد علم قرآن‏شناسى و روان‏شناسى آن حضرت قرار داشت كه هر يك را مى‏توان به تفصيل و با استدلال منطقى به اثبات رساند.

در سيره آموزشى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مشخصه اصلى را مى‏توان برگرداندن نكته‏هاى توصيف زبانى قرآن به روش و شيوه‏هاى آموزشى زبان دانست؛ يعنى در مقام مقايسه، بيشتر بر روش‏آموزش و شيوه‏هاى ترويج قرائت قرآن نظر داشتند تا توصيف محض زبان قرآن.

رفتار پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بايد قوت قلب بيشترى به اصحاب مى‏داد و حالت ترديد و شك آن‏ها را به يقين مبدل مى‏ساخت و بايست نشان مى‏داد كه نگرانى‏ها و كشمكش‏هاى آنان درباره اختلاف در قرائت قرآن، بيهوده است و مبنايى متفاوت از تصور آنان دارد.

اين تدبير حكيمانه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) سبب گرديد كه قرآن، نه تنها هيچ‏گاه در قيد و بند لهجه‏ها و زبان‏ها و اختلاف فرهنگ‏ها، نژادها، سليقه‏ها، ذوق‏ها و حتى اجتهادهاى اشخاص نماند، بلكه از هر يك از اين عارضه‏ها به بهترين وجه براى ترويج قرائت قرآن ميان آحاد مردم در كم‏ترين مدت استفاده شود. به بيانى ديگر، نه تنها نسبت به اين عارضه‏ها و اختلاف‏هاى لهجه‏اى، زبانى، فرهنگى، نژادى و تفاوت‏هاى روحى و روانى و سلايق و ذوق‏هاى گوناگون و توانايى‏هاى متفاوت انسان‏ها، بى‏توجهى نشد، بلكه همه آن‏ها به خوبى درك و فهم شد و مورد تكريم و احترام قرار گرفت؛ چنان‏كه تحسين و تشويق‏هاى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در برابر قرائت‏هاى مختلف، يكسان و به اندازه مساوى و در سطح عالى بود، و مانع از به وجود آمدن زمينه‏هاى تبعيض، تحقير، تفاخر، استكبار، انحصار و درجه‏بندى ميان صحابه شد.

يكى از آثار و بركات اين تدبير را مى‏توان چنين بيان كرد كه وقتى مسلمانان ميدان و حوزه قرائت را بر روى خود باز مى‏ديدند (به طورى كه مى‏توانستند بدون هيچ گونه نگرانى، هرگونه كه مى‏خواهند، قرآن را قرائت كنند)، علاوه بر احترام به قرائت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و قرآن، يقين مى‏يافتند كه اين قرآن نمى‏تواند ساخته و پرداخته ذهن هيچ يك از ابناى بشر باشد و حقيقتا كلام است؛ چرا كه به هرگونه و هر وجه و ترتيبى كه مى‏خواندند (حتى با استفاده از همان واژگان قرآن و با تركيب آيات و سوره‏ها به يكديگر) باز هم همان وجه و تركيب الهى را كه همواره در اقرا و قرائت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) شنيده بودند، بهترين، زيباترين، منسجم‏ترين و مستحكم‏ترين شكل و ساختار ممكن مى‏ديدند و در نتيجه، ايمانشان مضاعف مى‏شد و بر سعى و كوشش خود در كاربرد، حفظ و گسترش و ترويج قرآن مى‏افزودند. در واقع عملا به اين دعوت و اعلان عمومى خداوند سبحان كه فرمود: قل لئن اجتمعت الانس و الجن على أن يأتوا هذا القرآن لا يأتون بمثل و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا ⁽⁷¹¹⁾ پاسخ مثبت مى‏دادند.

به طور كلى، ارائه اين قرآن‏شناسى، در بردارنده نتايج ضمنى فراوانى است؛ به طورى كه در تنظيم روابط روزانه اصحاب با يكديگر، نحوه تربيت قرآنى آنان، ترويج قرائت قرآن، وحدت مسلمانان بر سر قرآن و جلوگيرى از بروز تفرقه و چند دستگى، حفظ و صيانت قرآن و ده‏ها امر مهم ديگر تأثيرى شگرف و مستقيم نهاد كه امروزه نيز جايگاه آن به درستى فهميده شود، آثار و بركات فراوانى نصيب جامعه اسلامى و بشرى خواهد كرد: لقد كان لكم فى رسول الله أسوة حسنة⁽⁷¹²⁾.

نتايج تحقيقات اخير زبان‏شناسان و روان‏شناسان درباره ماهيت زبان و فرآيند يادگيرى آن با تعاليم و رفتار پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در قالب روايات احرف سبعه هماهنگ به نظر مى‏رسد، به طورى كه روش‏هاى پيشين آموزش زبان چون روش ترجمه و دستور⁽⁷¹³⁾ روش مستقيم (راستا ⁽⁷¹⁴⁾) و روش‏هاى سمعى و بصرى‏⁽⁷¹⁵⁾، جاى خود را به روش سمعى و شفاهى، (كه از حدود سال 1950م. در آمريكا آغاز گرديد)، داد ⁽⁷¹⁶⁾.

آموزش زبان بر پايه فرضيه ساخت‏سازى يا قاعده‏سازى زايا

اين فرضيه بر پايه فرض توانايى ذاتى انسان براى پردازش زبان و بنا كردن ساخت‏هاى ذهنى يا قاعده‏هاى زايا استوار است؛ يعنى يادگيرنده زبان دوم نيز از راه قرار گرفتن در معرض زبان به صورتى مناسب و تا حدودى مشابه فراگيرى زبان اول، در ذهن خود درباره زبان دوم قاعده‏هايى بنا مى‏كند كه هرچند ممكن است در ابتدا از قاعده‏هاى واقعى زبان انحراف داشته باشد، ولى به تدريج در روند يادگيرى و نيز به كمك آموزش بر پايه قاعده سازى زايا و فراگيرى مهارت‏هاى زبانى، مى‏كوشد آن‏ها را با قاعده‏هاى زبان دوم سازگار سازد. با اين توضيح كه يادگيرنده زبان دوم نيز همان فرآيندهايى را به كار مى‏گيرد كه در زبان آموزى كودك صورت مى‏پذيرد، از جمله، تعميم و قاعده‏سازى و تعميم نادرست (overgeneralization) در كنش زبانى او مشاهده مى‏شود.

بنابراين تعميم يعنى بنا كردن قاعده از راه پردازش داده‏هاى زبانى و تعميم نادرست يعنى گسترش دادن يا به كار بستن قاعده‏اى خاص بر عنصر يا ساختى كه از آن قاعده مستثناست يا به مقوله ديگرى متعلق است و انتقال (transfer)؛ يعنى به كارگيرى دانش مربوط به زبان اول به عنوان ابزارى براى سازماندهى داده‏هاى زبان دوم و سرانجام كسب مهارت‏هاى زبانى كه اغلب به شكل هدايت شده و از راه آموزش و يادگيرى عمدى فرا گرفته مى‏شود، بخش‏هاى اصلى يادگيرى زبان دوم را تشكيل مى‏دهد.

برخى پژوهشگران، تعميم، تعميم نادرست و انتقال را فرآيندهاى ساده‏سازى پيشرفتى ناميده‏اند كه زبان‏آموز با انتقال دانش درونى خود درباره زبان اول به روند يادگيرى زبان دوم، وظايف ذهنى جديد خود را درباره يادگيرى زبان را تسهيل مى‏كند و بر كارآيى خود در يادگيرى زبان دوم مى‏افزايد.

بنابراين مطالب، فهميده مى‏شود كه توجيه روند يادگيرى زبان دوم بر پايه فرضيه قاعده‏سازى زايا با توجيه آن بر پايه نظريه رفتارگرايى كاملا متفاوت است. بر پايه رفتارگرايى و روش‏هاى مبتنى بر آن، خطاهاى ناشى از تأثير زبان اول و خطاهاى ناشى از ساخت زبان دوم، از نشانه‏هاى ناتوانى در يادگيرى شناخته مى‏شود كه زبان‏آموز از راه تمرين‏ها و تكرارهاى منظم و طولانى بايد بر آن‏ها مهارت يابد تا خطاها از ميان برود.

برعكس، بر پايه فرضيه قاعده‏سازى زايا، چون زبان‏آموز، دانش پيشين خود درباره زبان اول را نيز متناسب با زبان دوم تطبيق و تعديل مى‏كند، روشن است كه فعاليت ذهنى تعديل دانش زبانى پيشين و تطبيق آن با زبان دوم با برخى عوامل تداخل منفى يا مثبت همراه باشد كه به صورت بخشى از خطاهاى يادگيرند بر روند قاعده‏يابى در زبان دوم تأثير مى‏گذارد.

با اين حال، با توجه به اين فرض كه يادگيرنده در حال بنا كردن قاعده‏هاى زبان دوم در ذهن خود است، چنين پديده‏هايى كه خطا شمرده مى‏شود، امرى كاملا عادى و طبيعى به شمار مى‏رود و نبايد نگران كننده و بازدارنده انگاشته شود، بلكه اين گونه خطاها نشانه‏هايى حاكى از پيشرفت زبان‏آموز است.

بنابراين يكى از مهم‏ترين نتايجى كه از تحليل خطاها به دست مى‏آيد، اين است كه زبان‏آموز با ذهنى فعال و مجهز به روش‏هاى ويژه پردازش داده‏هاى زبانى، از جمله: تعميم و انتقال عناصر و قاعده‏ها، با زبان دوم برخورد مى‏كند و بر پايه آنها قاعده‏هايى را كه در زيربناى زبان دوم وجود دارد، كشف مى‏كند.

خطاهاى داخلى، خطاهايى است كه بر اثر به كارگيرى زبان اول در زبان دوم ظاهر مى‏گردد. علاوه بر تداخل، تقريبا نيمى از خطاها نتيجه پيشرفت در يادگيرى است كه به آن خطاهاى پيشرفتى يا درون زبانى گفته مى‏شود. اين دسته از خطاها مشابه خطاهايى است كه در گفتار كودكان به هنگام فراگيرى زبان اول نيز مشاهده مى‏شود.

موارد تعميم نادرست نشان دهنده بخشى از خطاهايى است كه يادگيرنده زبان دوم در روند يادگيرى زبان با آن درگير است. اين گونه خطاها بخشى از فرآيندهاى ساخت‏سازى يا قاعده‏سازى زايا نيز انگاشته مى‏شود؛ يعنى از راه انتقال قاعده‏ها از زبان مادرى، يادگيرنده مى‏كوشد به داده‏هاى زبان دوم معنى ببخشد⁽⁷¹⁷⁾.

چرا كه درك دقيق معنا، به ويژه جزئيات مربوط به آن را فقط از لابه لاى (لايه‏هاى) زبان مى‏توان تشخيص داد. بنابراين مهم نقش فعال زبان‏آموز در زبان آموزى و استفاده از زبان است.

بر اين اساس، جمله‏هايى كه زبان‏آموز بر پايه قاعده‏هاى بنا شده در ذهن خود توليد مى‏كند، همه، نمونه‏هايى جديد است و به هيچ روى تكرار جمله‏هايى كه قبلا از راه آموزش به او ارائه شده يا در معرض آن قرار گرفته، نيست؛ به اين معنى كه گستره جمله‏سازى او بر پايه اصل زايايى زبان، نامحدود است‏⁽⁷¹⁸⁾.

هر زبان‏آموزى در طول آموزش، بيش از چند هزار جمله از زبان مقصد را نمى‏تواند بشنود. با وجود اين، ممكن است پس از دوران زبان‏آموزى، از ميان جملات و ساخت‏هاى نامحدود زبان در گفت و شنودهاى خود جملاتى را به زبان آورد يا به گوش بشنود كه قبلا نه شنيده و نه بيان كرده باشد.

البته نكته اسرارآميزى در اين مسئله نهفته نيست؛ زيرا اگر اجزاى محدودى را در قالب‏ها و قواعد تركيبى قرار دهيم، مى‏توانيم بى‏نهايت اجزاى جديد ايجاد كنيم؛ مثلا اگر ده جزء از اعداد (0 تا9) را بدانيم و آن‏ها را در قواعد عددنويسى به كار بريم، مى‏توانيم بى‏نهايت عدد توليد كنيم.

در روند توليد گفتار نيز مى‏توانيم كلمات و جملات بسيار زيادى را به زبان بياوريم كه قبلا هرگز نشنيده و حتى هرگز به آن فكر نكرده باشيم؛ يعنى در مغز، نظام عملياتى ويژه‏اى وجود دارد كه اين توانايى را به انسان مى‏دهد تا بتواند با جمله‏هايى كه هرگز نشنيده، آشنا باشد و آن‏ها را درك كند ⁽⁷¹⁹⁾.

واكنش صحابه‏

نخست صحابه نمى‏توانستند اين قرآن‏شناسى و آسان‏گيرى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در امر قرائت قرآن را به راحتى درك كنند. ابى بن كعب مى‏گويد:

شنيدم فردى آياتى از سوره نحل را متفاوت از قرائت من مى‏خواند! سپس با كمال تعجب شنيدم فرد دومى نيز همان آيات را متفاوت از قرائت فرد اول مى‏خواند! به اتفاق آن دو نزد رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) رفتيم و به آن حضرت گفتم: اين دو آياتى از سوره نحل را قرائت مى‏كردند، سؤال كردم كه چه كسى اين آيات را به شما تعليم داده است؟ گفتند: رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به آن دو گفتم: به طور حتم شما را نزد رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏برم؛ چرا كه شما همان آياتى را كه آن حضرت به من نيز اقرا (تعليم) كرده است، متفاوت از قرائت من مى‏خوانيد! رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به يكى از آن دو گفت: بخوان! او آيات را خواند. رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به او گفت: احسنت! سپس به نفر دوم گفت: شما نيز بخوان! او نيز خواند و رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به او هم احسنت گفت. در اين حال وسوسه شيطان را در وجودم حس كردم تا اين كه صورتم سرخ شد. رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) اين حالت را از تغيير رنگ صورتم فهميد. دست مباركش را بر سينه‏ام گذاشت و در حق من دعا فرمود: خدايا شيطان را از ابى دو گردان! اى ابى! فرستاده‏اى از نزد پروردگارم آمد و گفت:... خداوند تو را فرمان مى‏دهد كه قرآن را بر هفت حرف بخوانى...⁽⁷²⁰⁾.

از مجموع 46 سند روايات احرف سبعه، 27 سند آن با متون گوناگون از ابى بن كعب و ابن مسعود گزارش شد كه در خور توجه و دقت است ⁽⁷²¹⁾. اين دو از قرآن‏دان‏ترين و قرآن‏خوان‏ترين صحابه بوده‏اند و غالبا آيات تازه نازل شده را مستقيما از دهان و زبان رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرا مى‏گرفته‏اند؛ به طورى كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) آن دو را جزو معلمان قرآن قرار دادند⁽⁷²²⁾. و بسيارى از صحابه و تابعين براى تصحيح و تثبيت قرائت خود، آن را بر ابى بن كعب عرضه مى‏كردند⁽⁷²³⁾. علاوه بر اين، ابى از اولين كاتبان وحى در عهد مدنى و هر دو از گردآوران قرآن در مصحف، در حيات پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بودند⁽⁷²⁴⁾.

بنابراين در آغاز براى آن دو بسيار تعجب آور بود كه چرا پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرآن خواندن به وجوه و ترتيب‏هاى گوناگون را تحسين و تجويز مى‏كنند! در حالى كه خودشان و ساير كاتبان وحى، شاهد و ناظر آن بوده‏اند كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) هنگام ابلاغ، كتابت، تأليف و تدوين قرآن، هرگز مسئله نزول قرآن بر هفت حرف را مطرح نكردند، بلكه در امر كتابت قرآن بسيار دقيق رفتار مى‏كردند؛ به طورى كه حتى بر مشخص شدن دندانه‏هاى سين و توپر ننوشته شدن ميم تأكيد داشتند⁽⁷²⁵⁾.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) با بيان‏هاى متنوع و متناسب با سطح درك و فهم آن دو و ديگر صحابه، مسئله نزول قرآن بر هفت حرف را تبيين مى‏كردند؛ چنان كه بنابر زبان تمثيلى قسمتى از روايات، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نزول قرآن بر يك حرف را براى اممت خويش (مردم) طاقت‏فرسا و مشكل آفرين مى‏دانستند و از اين رو از خداوند طلب تيسير، تخفيف و توسعه در امر قرائت قرآن داشتند و خداوند كريم نيز دعاى ايشان را مستجاب و قبول فرمود ⁽⁷²⁶⁾. تا هم شك و ترديد آنان نسبت به اين شيوه رفتارى برطرف شود و هم به معلمان قرآن تعليم دهند كه آنان نيز از هرگونه سخت‏گيرى و فشار بر قرآن‏آموزان خوددارى كنند.

با اين همه، برخى به اين اصول توجهى نمى‏كردند و بر سر قرائت درست قرآن به مجادله و اختلاف دامن مى‏زدند و مانع قرائت ديگران مى‏شدند. رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از اين گونه رفتارها سخت ناراحت و نگران مى‏شدند و آن را موجب عدم ترويج قرآن و در نهايت، مايه هلاكت امت اسلامى مى‏دانستند.

ابن مسعود مى‏گويد:

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) سوره‏اى از گروه حواميم (سوره احقاف) را بر من اقرا (تعليم) كرد و من شب هنگام به مسجد رفتم و در كنار گروهى نشستم. از فردى از آن گروه خواستم كه آن سوره را بر من اقرا كند. او سوره را بر وجه و ترتيبى خواند كه من آن را آن گونه نمى‏خواندم! به او گفتم: چه كسى اين سوره را به تو اقرا كرده است؟ گفت: رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)! نزد آن حضرت رفتيم و به ايشان گفتم كه در قرائت اين سوره دچار اختلاف و كشمكش شده‏ايم. رنگ صورت رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) تغيير كرد و فرمود: اين اختلاف‏ها و كشمكش‏ها امت‏هاى قبل از شما را هلاك و نابود گردانيد. سپس على (عليه السلام) به ما گفت: رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از شما مى‏خواهند هر فردى قرآن را همانگونه كه فرا گرفته است، قرائت كند. ما از نزد رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) پراكنده شديم، در حالى كه هر فردى از ما قرآن را به وجوه و تريبى قرائت مى‏كرد كه ديگرى آن را آن گونه قرائت نمى‏كرد⁽⁷²⁷⁾.

بنابراين منشأ نگرانى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) اشتباه خوانى و مختلف خواندن قرآن توسط صحابه نبود، بلكه آنچه موجب نگرانى عمده ايشان شده بود، ترس از به وجود آمدن نزاع و تفرقه در ميان مسلمانان بر سر قرائت بود؛ چرا كه به خوبى مى‏دانستند كه اين جدال‏ها و كشمكش‏ها راه ترويج و همگانى شدن قرائت قرآن را مى‏بندد و با ادامه اين وضعيت، قرآن هرگز وارد صحنه زندگى مردم نمى‏شود و انيس و ذكر آنها نمى‏گردد و بسيارى از افراد به تدريج صحنه يادگيرى قرآن و قرائت آن را ترك مى‏كنند و آن را به بوته فراموشى مى‏سپارند.

با اهتمام فراوان رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بالاخره بسيارى از صحابه و معلمان قرآن اين اصل مهم را در آموزش و ترويج قرآن دريافتند و از هرگونه سخت‏گيرى بر قرآن‏آموزان جلوگيرى كردند⁽⁷²⁸⁾؛ چنان كه ابن مسعود مى‏گويد: كسى كه قرآن را بر وجهى خواند، نبايد او را به سختى انداخت كه به وجه ديگرى نيز بخواند⁽⁷²⁹⁾.

هرگونه كه قرآن را فرا گرفته‏ايد، همان گونه قرآن را بخوانيد و بر شما باد دورى كردن از اختلاف و كشمكش بر سر قرآن و اين كه بخواهيد خود را به سختى بيندازيد (يا معلمان، شما را به سختى بيندازند) كه حتما و فورا آن را به طور دقيق و فصيح قرائت كنيد و اشتباهى نيز از شما سر نزند⁽⁷³⁰⁾.

همچنين مى‏گويد: من قرأ على حرف - اؤ قرأ على شى‏ء - من كتاب الله فليثبت عليه فان كلا كتاب الله‏⁽⁷³¹⁾

او هنگامى كه اختلاف و نزاع گروهى را بر سر قرآن مى‏ديد، آنان را نهى مى‏كرد و مى‏گفت:

بر سر قرائت قرآن با يكديگر بگو مگو و مخالفت نكنيد و از دشمنى و خصومت بپرهيزيد؛ چرا كه قرآن (بر اثر قرائت‏هاى مختلف شما) دچار اختلاف و پريشانى نشده و از بين نمى‏رود. مگر نمى‏بينيد كه شريعت اسلام و حدود و فوائد آن در قرآن و قرائت (قرآن) يكى است و امر خداوند نيز درباره يكى بوده است.

اگر از دو وجه قرائت، يكى به چيزى امر كرد و ديگرى از همان نهى كرد، اين اختلاف است، ولى با اين حال، قرآن جامع و مرجع همه اين اختلاف‏هاست؛ چرا كه در قرآن هيچ اختلافى نيست و به درستى كه ما در زمان رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) دچار اختلاف مى‏شديم و نزاع ديگران را نيز مى‏ديديم، ولى آن حضرت بعد از استماع، قرائت ما را نيك و پسنديده مى‏دانست.

بنابراين اگر كسى قرآن را بر وجهى قرائت كرد و آن را پسنديد، نبايد آن را خلاف ميلش تغيير دهد (يعنى شرايط بايد به گونه‏اى آرام و امن باشد كه او به هرگونه كه دوست دارد، بتواند قرآن را قرائت كند و مطمئن باشد كسى مزاحم و مانع او نمى‏شود)؛ زيرا نزل القرآن على سبعة احرف پس اگر كسى يك آيه قرآن را منكر شود و نسبت به آن كفر بورزد، به همه آيات كافر شده است‏⁽⁷³²⁾.

يعنى اگر كسى قرائت ديگران را انكار كند و با آن‏ها مخالفت ورزد و مانع قرائت ديگران شود، به كل قرآن كافر شده است.

ابى بن كعب شخصى را اقرا مى‏كرد، وقتى به آيه 43 و 44 سوره دخان: ان شجرة الزقوم * طعام الأثيم رسيد، آن شخص به جاى كلمه اثيم، يتيم تلفظ مى‏كرد. رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه ناظر اين صحنه بود، فرمود: طعام الظالم. اين تعبير براى آن شخص آسان و روشن به نظر آمد. از اين رو رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به ابى گفت: به تعليم او ادامه بده و زبانش را استوار ساز كه مأجور هستى. همانا نه خداوند و نه جبرئيل و نه رسول خدا در قرآن عربى مبين لحنى ايجاد نكرده‏اند⁽⁷³³⁾.