(433) - همان، ج‏2، 13960، ص 56 و صحيح مسلم، ج 1، ح 275 (722)، ص 563.
(434) - سنن ابوداود، ج 1، ح 798، ص 212.
(435) - حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 4، ح 10، ص 799.
(436) - ابن ابى داود، كتاب المصاحف، ص 173.
(437) - طوسى، تهذيب الاحكام، ج 2، ح (355) 123، ص 102 و حرعاملى، همان، ج 4، ح 1، ص 787.-
(438) - نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4504/2، ص 207.
(439) - كلينى، فروغ كافى، ج 3، ح 5، ص 376.
(440) - صدوق، فقيه من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ح 880، ص 434.
(441) - متقى هندى، كنزالعمال، ج‏7، ح 20414، ص 592.
(442) - سنن ابوداود، ج 1، ح 587، ص 160.
(443) - حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، ج 1، ص 243.
(444) - نك: سيد مهدى برومند، شيوه‏هاى تعليم در قرآن و سنت، ص 277.
(445) - مسند احمد بن حنبل، ج 11، ح 7006، ص 184 و سنن ترمذى، ج 4، ح 2807، ص 147.
(446) - سنن ابن ماجه، ج 1، ح 233، ص 85.
(447) - همان، ج 1، ح 212، ص 77؛ مسند احمد بن حنبل، ج 1، ح 405، ص 201؛ متقى هندى، همان، ج 2، ح 4024، ص 288 و فيض كاشانى، المحجة البيضاء، ج 2، ص 210.
(448) - متقى هندى، همان، ج 1، ح 2354، ص 525.
(449) - همان، خ 2372، ص 530 و سنن ترمذى، ج 3، ح 2170، ص 279.
(450) - سنن ابن ماجه، ج 1، ح 217، ص 78.
(451) - متقى هندى، همان، ج 1، ح 2354، ص 525.
(452) - كلينى، فروغ كافى، ج 6، ح 6، ص 48.
(453) - متقى هندى، همان، ج 2، ح 4030، ص 290.
(454) - همان، ج 1، ح 2699، ص 592.
(455) - كلينى، فروغ كافى، ج 6، ح 6، ص 48.
(456) - نك: ابن منظور، لسان العرب، ج 6، ص 79 - 80.
(457) - عبدالحى كتانى، نظام الحكومة النبويه، ج 2، ص 221.
(458) - لسان العرب، ج 6، ص 80.
(459) - مفردات، ص 167.
(460) - حسن مصطفوى، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، ج 3، ص 199.
(461) - قلم، آيه 37؛ آل عمران، آيه 79.
(462) - سبأ، آيه 44.
(463) - اعراف، آيه 169.
(464) - انعام، آيه 156.
(465) - حسن مصطفوى، همان، ص 200.
(466) - ابن هشام، السيرة النبويه، ج 2، ص 138 و سنن ابن ماجه، ج 1، ح 227، ص 82.
(467) - نك: كلينى، فروغ كافى، ج 3، ص 369.
(468) - طباطبائى، سنن النبى، ص 70، ح 39.
(469) - هيثمى، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 1، ص 132.
(470) - على بن محمد سخاوى، جمال القراء و كمال الاقراء، ج 1، ص 270.
(471) - عبدالرحمان بن عبدالحكم، فتوح مصر و اخبارها، ص 272 و نك: عبدالله بن وهب، الجامع علوم القرآن، ج 3، ص 6 - 7، ح 3.
(472) - عبدالحى كتانى، نظام الحكومة النبويه، ج 2، ص 278.
(473) - ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 2، ص 285.
(474) - عبدالحى كتانى، به نقل از ابن الملك آورده است: يمكن ان يكون المراد بالتدارس المدارسة المتعارفة بان يقرأ بعضهم عشرا مثلا و بعضهم عشرا آخر و هكذا، فيكون اخص من التلاوة او مقابلا لها و الاظهر انه شامل لجميع مايناط بالقرآن من التعلم و العلم (نظام الحكومة النبويه، ج 2، ص 221 - 222).
(475) - نك: محمد على لسانى فشاركى، اعلى، دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج ، ص 401.
(476) - مسند احمد بن حنبل، ج 4، ح 2665، ص 231 و سنن ترمذى، ج 1، ح 289، ص 178.
(477) - صحيح مسلم، ج 1، ح 59 و 61، ص 302 - 303.
(478) - سنن ابوداود، ج 3، ح 3666، ص 323.
(479) - سنن ابن ماجه، ج 1، ح 229، ص 83.
(480) - على بن محمد سخاوى، جمال القراء و كمال الاقراء، ج 1، ص 269.
(481) - سنن ابوداود، ج 1، ح 830، ص 220.
(482) - على بن محمد سخاوى، همان، ص 270.
(483) - سنن دارمى، ج 2، ص 312، خ 3349.
(484 - القاتن: الشديد السواد و دم قاتن: و ذلك اذا يبس واسود وقتن المسك قتونا: يبس و لا ندى فيه يا يبس و زالت ندوته واسود (ابن منظور، لسان العرب، ج 13، ص 330؛ احمدرضا، معجم متن اللغة، ج 4، ص 495 - 496). اگر واقتنوه را واتقنوه بدانيم، يعنى قرآن را دست و متقن بياموزيد.
(485) - براى مطالعه معناى لغوى تغنى نك: ابن منظور، لسان العرب، ج 15، ص 136 و ج 13، ص 225؛ ابن اثير، النهاية فى غريب الحديث و الاثر، ج 3، ص 391 و براى مطالعه معناى اصطلاحى آن در روايات، نك: طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 257 - 288.
(486) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2803، ص 611.
(487) - در زبانشناسى دو مهارت گوش دادن و صحبت كردن را اركان سمعى يا اركان اوليه و مهارت‏هاى خواندن و نوشتن را اركان بصرى يا اركان ثانويه مى‏گويند. (محمد على ناعمى، روان شناس آموزش زبان، ص 40). بنابراين مهم‏ترين اصل در تعليم يك زبان را چنين بيان كرده‏اند: نبايد تعليم زبان را با خواندن و نوشتن آغاز كرد، بلكه در كار تعليم بايد به ترتيب به استحكام و تقويت چهار ركن اساسى ياد شده توجه كامل شود.
(488) - سنن ابن ماجه، ج 1، ح 225، ص 82.
(489) - نورى، مستدرك الوسائل، ج 3، ح 3789/21، ص 363.
(490) - همان، ج 4، ح 4570/4، ص 232.
(491) - نك: عبدالحى كتانى، نظام الحكومة النبويه، ج 1، ص 477.
(492) - نك: همان، ج 2، ص 221.
(493) - اشاره به آيه 38 سوره شورى.
(494) - اشاره به آيه 2 سوره مائده.
(495) - اشاره به آيه 10 سوره حجرات.
(496) - نك: عبدالحى كتانى، نظام الحكومة النبويه، ج 2، ص 221 - 223.
(497) - نك: ذهبى، معرفة القراء الكبار على الطبقات و الاعصار، ص 41 - 42.
(498) - ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 2، ص 259 - 260 و حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، ج 2، ص 224.
(499) - ابن سعد، همان، ج 2، ص 261؛ مسند احمد بن حنبل، ج 5، خ 3550 و 3606؛ ص 185 و 214 و ج 6، ح 4118، ص 82؛ صحيح بخارى، ج 17، ح 4268، ص 79 و ج 19، ح 4728 و 4729، ص 44؛ صحيح مسلم، ج 1، ح 247 (800)، ص 551؛ سنن ترمذى، ج 5، ح 3025، ص 48 و نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4593/4، ص 238.
(500) - ابن سعد، همان، ج 2، ص 260؛ صحيح بخارى، ج 6، ص 101 - 102 و ج 2، ص 228؛ ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1009 و نك: ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 45.
(501) - طبرى، جامع البيان، ج 1: ص 19.
(502) - بلاذرى، فتوح البلدان، ص 458 و عبدالحى كتانى، نظام الحكومة النبويه، ج 1، ص 48.
(503) - روح بن عبدالرحيم از امام صادق (عليه السلام) درباره خريد و فروش مصاحف مى‏پرسد: سألته عن شراء المصاحف و بيعها فال: انما كان يوضع الورق عند المنبر... فكان الرجل يأتى و يكتب من ذلك... قلت: فماترى ان أعطى على كتابته أجرا؟ قال: لا بأس و لكن هكذا كانوا يصنعون (كلينى، فروغ كافى، ج 5، ص 121 - 122، نيز نك: ابن ابى داود، كتاب المصاحف، ص 186 و 194).
(504) - قرطبى، التذكار فى افضل الاذكار، ص 129.
(505) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2302، ص 516.
(506) - همان، ح 2305.
(507) - فيض كاشانى، المحجة البيضاء، ج 2، ص 231.
(508) - مجلسى، بحار الانوار، ج 92، ص 199.
(509) - متقى هندى، همان، ج 1، ح 2760، ص 604.
(510) - همان، ج 2824، ص 614.
(511) - همان، ج 1، ح 2480، ص 554.
(512) - نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4665/1، ص 267.
(513) - فيض كاشانى، همان، ج 2، ص 231.
(514) - ابن ابى داود، كتاب المصاحف، ص 174 و نك: ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 2، ص 709 - 710.
(515) - ابن ابى داود، همان، ص 175.
(516) - همان.
(517) - ابن فارس، الصاحبى فى فقه اللغة، ص 37.
(518) - ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 53، ح 81 و 86.
(519) - ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 2، ص 261.
(520) - نك: ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 187 - 192.
(521) - همان، ج 1، ص 263.
(522) - نك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 212 - 225.
(523) - شعراء، آيه 195؛ نحل، آيه 103.
(524) - براى نقد آن نك: جواد على، لهجه قرآن كريم، الهيات و حقوق، شماره 14، ص 230 - 234 و آذرنوش و محمد على سلمانى مروست، زبان قرآن، مقالات و بررسيها، دفتر 75 (1)، ص 11 - 39.
(525) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 378 - 380 و 309.
(526) - اين دو زبان گرچه خويشاوندند، ولى از يكديگر متمايزند. عربى جنوبى در منطقه يمن و جنوب عربستان قبل از اسلام رواج داشت (نك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 176 - 180 و 206 - 225).
(527) - نك: رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 42، 89، 105 و 135 و آذرتاش آذر نوش، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 46 - 49.
(528) - نك: ويليام گراهام، معرفى و نقدى بر كتاب مطالعات قرآنى، بولتن مطالعات قرآنى در غرب، ص 122.
(529) - نك: رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 76 و آذرتاش آذرنوش، راههاى نفوذ فارسى در فرهنگ و زبان عرب جاهلى، ص 108.
(530) - نك: آذرتاش آذرنوش، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 43.
(531) - شعراء، آيه 195 و نحل، آيه 103.
(532) - صدوق، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 166 - 167.
(533) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2353، ص 525 و نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4589/7، ص 237.
(534) - اعراف، آيه 158.
(535) - ابراهيم، آيه 4.
(536) - نك: صبحى صالح، مباحثى در علوم قرآن، پاورقى ص 74.
(537) - محمد على لسانى فشاركى، طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 73 - 77.
(538) - نك: بنت الشاطى، اعجاز بيانى قرآن، ص 100 - 122.
(539) - سيوطى، المزهر، ج 1، ص 165.
(540) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 380.
(541) - سيوطى، المزهر، ج 1، ص 35.
(542) - فصلت، آيات 1 - 13.
(543) - حلبى، السيرة الحلبيه، ج 1، ص 302 - 303 و نيز نك: حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، ج 2، ص 253 و ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 322 - 323.
(544) - مجلسى، بحارالانوار، ج 18، ص 186.
(545) - همان، ج‏9، ص 167 و ج 18، ص 168.
(546) - انعام، آيه 151.
(547) - نحل، آيه 90.
(548) - حلبى، السيرة الحلبيه، ج 2، ص 4 - 5.
(549) - نحل، آيات 102 - 103.
(550) - امام صادق (عليه السلام) بلسان عربى مبين را اين گونه معنا مى‏كند: يبين الالسن و لا تبينه الالسن (كلينى، اصول كافى، ج 2، ح 20، ص 632).
(551) - ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 342 - 343.
(552) - همان، ص 302 - 303.
(553) - همان، ص 341. در آن زمان زبان مردم حبشه گعزى بود، كه از كهن‏ترين زبان‏هاى سامى در اين منطقه است (نك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 180 - 184).
(554) - ابن هشام، همان، ج 2، ص 52 و حلبى، السيرة الحلبيه، ج 1، ص 345.
(555) - حلبى، همان، ج 2، ص 25 - 26.
(556) - فصلت، آيه 24.
(557) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2466، ص 550.
(558) - ابن فارس، الصاحبى، فى فقه اللغه، ص 53 - 54 براى آشنايى بيشتر با ساير پديده‏هاى آوايى نك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 212 - 224 و رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 139 - 176.
(559) - نك: محمود فهمى حجازى، همان، ص 223 - 224.
(560) - ابن منظور، لسان العرب، ج 5، ص 189؛ ابن فارس، معجم مقاييس اللغه، ج‏5، ص 380.
(561) - نمل، آيه 25.
(562) - نحل، آيه 5.
(563) - بقره، آيه 72
(564( -
(565) - ابن منظور، همان، ج‏1، ص 22.
(566) - ص 226.
(567) - نك: زركشى، البرهان، ج 1، ص 284، نوع شانزدهم.
(568) - غانم قدورى، رسم الخط مصحف، ص 324 - 332.
(569) - همان، ص 405.
(570) - ابن منظور، لسان العرب، ج 5، ص 189.
(571) - حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، ج 2، ص 231.
(572) - رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغة و زبانشناسى عربى، ص 155 - 156.
(573) - همان، ص 157 - 158 و نك: ابن فارس، الصاحبى فى فقه اللغه، ص 53 و مقدمة المبانى، ص 222.
(574) - محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 217 - 218 و 224.
(575) - نك: سيد رضا مؤدب، نزول قرآن و رؤياى هفت حرف.
(576) - نك: سيد ابوالقاسم خويى، البيان فى علوم القرآن، ص 169 - 193.
(577) - از جمله ابو عبيد قاسم بن سلام هروى (د 224ق) بر متواتر بودن حديث احرف سبعه تأكيد كرده است (نك: سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 145).
(578) - همان، ص 145 - 158.
(579) - ابن العربى گفته است: لم يأت فى معنى هذا السبع نص و لا اثر و اختلف الناس فى تعيينها (زر كشى، البرهان، ج 1، ص 304).
(580) - تاريخ قرآن، ص 5 - 6 و 277 - 294.
(581) - ابن كثير، فضائل القرآن، ص 37.
(582) - طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 24.
(583) - سنن نسائى، ج 2، ص 153.
(584) - نك: المعجم فى فقه لغة القرآن، ج 11، ص 457 - 469.
(585) - همان، ص 459.
(586) - ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 2، ص 43.
(587) - ازهرى، تهذيب اللغة، ج 5، ص 15.
(588) - العين، ج 3، ص 210.
(589) - نك: المعجم فى فقه لغة القرآن، ج 11، ص 460 و 485 - 490.
(590) - همان، ص 458.
(591) - تأويل مشكل القرآن، ص 27.
(592) - جامع البيان، ج 1، ص 12 - 36.
(593) - عبدالصبور شاهين، تاريخ قرآن، ص 240.
(594) - الخصائص، ج‏1، ص 360.
(595) - معجم مقياس اللغه، ج 2، ص 42.
(596) - نساء، آيه 46 و مائده، آيه 13.
(597) - مائده، آيه 41.
(598) - بقره، آيه 75.
(599) - ج 2، ص 211 و 213.
(600) - مناهل العرفان، ج 1، ص 155.
(601) - الاتقان، ج‏1، ص 145 - 158.
(602) - طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 563.
(603) - رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 283.
(604) - صادق كيا، قلب در زبان عربى، ص چهار و نك: محمد داود سلوم، فرهنگ واژگان اكدى، ص 39 - 160.
(605) - عاديات، آيه 9
(606) - حجر، آيه 94.
(607) - مؤمن، آيه 27.
(608) - تكوير، آيه 11.
(609) - عبدالصبور شاهين، تاريخ قرآن، ص 156 و 159 و 171.
(610) - سنن ترمذى، ج‏4، ح 4014، ص 264.
(611) - سنن نسائى، ج 2، ص 153.
(612) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2371، ص 530.
(613) - همان، ج 2، ح 3087، ص 53.
(614) - ابن ضريس، فضائل القرآن، ص 75 و طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 36.
(615) - متقى هندى، همان، ح 2956، ص 16.
(616) - بسيارى از مترجمان على را در بسيارى از آيات از جمله در آيه دوم سوره مائده: تعاونوا على البر و التقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان به همين معنا گرفته‏اند: در حالى كه على در اين جا به معناى براساس و بر مبناى است.
(617) - كلينى، اصول كافى، ج 1، ص 23.
(618) - نك: احمد رضا، معجم متن اللغه، ج 5، ص 441.
(619) - زرقانى آورده است كه: على به شرط بودن تيسير و توسعه در امر قرائت قرآن اشاره دارد؛ يعنى قرآن به گونه‏اى نازل شده است كه انسان‏ها در يك فضاى وسيع و باز بتوانند آن را بر هر يك از وجوه هفت گانه قرائت كنند و اگر منظور اين بود كه هر كلمه قرآن بر هفت وجه قرائت شده و مى‏شود، بايد اين حديث به صورت ان هذا القرآن انزل سبعة احرف يعنى بدون حرف على صادر مى‏شد (مناهل العرفان، ج 1، ص 155 - 156؛ نيز نك: ابو شامه مقدسى، المرشد الوجيز، ص 99).
(620) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 16 - 24.
(621) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 2، ص 53.
(622) - قمر، آيات 17، 22، 32 و 40.
(623) - مزمل، آيه 20.
(624) - قس: زرقانى، مناهل العرفان، ج 1، ص 153.
(625) - نك: مقدمة المبانى، ص 218 - 221؛ زركشى، البرهان، ج 1، ص 318 - 319 و محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 207 - 212.
(626) - تأويل مشكل القرآن، ص 39 - 40.
(627) - المرشد الوجيز، ص 96 - 97 و نك: عبدالمنعم نمر، علوم القرآن الكريم، ص 151.
(628) - النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 27.
(629) - القرآن المجيد، ص 270.
(630) - عبدالصبور شاهين، تاريخ قرآن، ص 21 - 27 و 241 و غانم قدورى، رسم الخط مصحف، ص 142 - 144.
(631) - نك: سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 151.
(632) - صحيح بخارى، ج 25، ح 7096، ص 235.
(633) - نك: مقدمة المبانى، ص 209 و 215 و محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 201 - 209.
(634) - ابراهيم، آيه 4.
(635) - اعراف، آيه 158.
(636) - مقدمة المبانى، ص 208.
(637) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 20.
(638) - محمد هادى معرفت، همان، ص 209.
(639) - كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 619.
(640 - قرأ على رسول الله من كل خمس رجل فاختلفوا فى اللغه فرضى قرائتهم كلهم (طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 24).
(641) - زمر، آيه 41.
(642) - نك: زركشى، البرهان، ج 1، ص 318.
(643) - رابرت آ. هال معتقد است هر نوع كوششى كه براى برقرار كردن ملاك‏هاى مطلق و معيارهاى قاطع به كار رود تا زبان مردم را تنظيم و يكنواخت كند، از گام نخست محكوم به شكست است و دستورالعمل‏هاى معمولى درباره صحيح و غلط فقط به گسيختن اجتماع كمك مى‏كند و شكافى را كه بين طبقات بالا و پايين و ممتاز و غير ممتار وجود دارد، وسيع‏تر مى‏كند و اين درست در موقعيتى است كه اجتماع انسانى به وحدت بيشتر (نه پراكندگى افزون‏تر) نياز فراوان دارد؛ زيرا كسانى كه نمى‏توانند و يا تربيت نشده‏اند كه به اصطلاح صحيح حرف بزنند، دچار احساس حقارت شده و مجبور مى‏شوند براى تغيير عادات گفتارى خود به سختى تلاش كنند يا اين كه نسبت به گونه گفتارى مورد قبول، احساس خصومت داشته باشند و بدان با ديد استهزا و دفاع بنگرند (زبان و زبانشناسى، ص 29 - 31).
(644) - مدثر، آيه 31.
(645) - قمر، آيات 17، 22، 32، 40.
(646) - طه، آيه 113.
(647) - اعلى، آيه 8.
(648) - دخان، آيه 58.
(649) - صحيح مسلم، ج 2، ح 7 (1733)، ص 1359 و نك: صحيح بخارى، ج 2، ح 68، ص 33.
(650) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 10، خ 29330، ص 249.
(651) - همان، ج 10، خ 29331، ص 249.
(652) - صحيح بخارى، ج 3، خ 219، ص 70.
(653) - كلينى، فروغ كافى، ج 6، ح 1، ص 275
(654) - كلينى، فروغ كافى، ج 6، ح 1، ص 275
(655) - نك: مقدمة المبانى، ص 218 - 221
(656) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 309 - 310.
(657) - نك: همان، ص 319؛ مقدمة المبانى، ص 218 - 221 و ابوشامه مقدسى، المرشد الوجيز، ص 99.
(658) - حجر، آيه‏9.
(659) - نك: زركشى، همان، ج 1، ص 318.
(660) - متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2284.
(661) - و. ريورز، روش سمعى - شفاهى چيست، قلمرو زبان فارسى و آموزش زبانهاى بيگانه، ص 115.
(662) - متقى هندى، همان، ج 2، خ 3069، ص 49.
(663) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 24.
(664) - امام باقر (عليه السلام) مى‏فرمايد: هو (قرآن) كلام متصل (احمد بن محمد برقى، ج‏2، ص 300).
(665) - نك: سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 717 - 720.
(666) - سنن ابو داود، ج 1، ح 1477، ص 332.
(667) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 16.
(668) - همان، ج 1، ص 23 و 27 و نك: مسند احمد بن حنبل، ج 5، ص 51.
(669) - نك: ابوشامه مقدسى، المرشد الوجيز، ص 87؛ زركشى، البرهان، ج 1، ص 313؛ متقى هندى، كنزالعمال، ج 2، ح 4854، ص 603 و 4874، ص 608 و مقدمة المبانى، ص 229 - 230.
(670) - مائده، آيه 82.
(671) - ابن ابى داود، كتاب المصاحف، ص 115.
(672) - بقره، آيه 182.
(673) - يس، آيه 52.
(674) - مريم، آيه 72.
(675) - عبدالصبور شاهين، تاريخ قرآن، ص 202 - 204، براى مطالعه بيشتر نك: سيد حسين مدرسى طباطبائى، ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى، ص 21.
(676) - بقره، آيه 20.
(677) - حديد، آيه 13.
(678) - نك: ابوشامه مقدسى، المرشد الوجيز، ص 104 و سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 149.
(679) - قارعه، آيه 5.
(680) - مريم، آيه 26.
(681) - محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 211.
(682) - مزمل، آيه 6.
(683) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 28.
(684) - ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1006 - 1007.
(685) - عبدالله بن وهب، الجامع علوم القرآن، ج 3، ح 139، ص 60 - 61.
(686) - مباحثى در علوم قرآن، ص 158 و نك: ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1009 - 1010.
(687) - نك: سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 243 و محمد هادى معرفت، التمهيد، ج 1، ص 316 - 325.
(688) - سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 720، نوع چهل و هفتم.
(689) - همان، ص 719.
(690) - به آخرين فرزند زنيه گويند؛ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) براى رفع توهم و اشتباه آن با زنا از كلمه (رشيد) بهره بردند (ابن اثير، النهايه (مصر 1318ق)، ج 2، ص 143).
(691) - جمع جلس؛ خو گرفته، عادت كرده، پايبند به (اسبان).
(692) - حامله، آبستن.
(693) - موجود زنده.
(694) - جمع شرسوف: غضروف (مشرف به شكم).
(695) - روده و ديگر اعضاى داخلى شكم.
(696) - ابن ضريس، فضائل القرآن، ح 14، ص 31. قس: همان، ح ، ص 29.
(697) - سيوطى، همان، ص 205 - 206 و ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1009.
(698) - نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4982/11، ص 378.
(699) - عن أبى عبدالله (عليه السلام) قال: ان القرآن الذى جاء به جبرئيل الى محمد سبعة عشر ألف آية كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 634. البته اين روايت مى‏تواند بر اين موضوع دلالت داشته باشد كه تعريف امام (عليه السلام) از آيه متفاوت بوده است؛ يعنى چه بسا از نظر امام (عليه السلام) آيه به معناى يك جمله قرآنى نيز هست. بنابراين آيه سوم سوره نصر شامل دو آيه: فسخ بحمد ربك و استغفره و انه كان توابا است.
(700) - عن عمر بن الخطاب مرفوعا: القرآن ألف ألف و سبعة و عشرون ألف حرف (سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 220). به نظر مى‏رسد حرف در اين روايت به معناى آواهاى زبان قرآن است؛ يعنى مجموع صامت‏ها و مصوت‏هاى كوتاه كشيده و مركب؛ نه فقط حروف نگارش شده در رسم الخط قرآن كه تعداد آن در حدود 323015 حرف است.
(701) - عن حذيفة قال: قال لى عمر بن الخطاب: كم تعدون سورة الأحزاب؟ قلت: ثنتين اؤ ثلاثا و سبعين. قال: ان كانت لتقارب سورة البقرة (متقى هندى، كنزالعمال، ج 2، ص 480، ح 4550).
(702) - عن أبى عبدالله (عليه السلام) قال: يا ابن سنان! ان سورة الأحزاب... أطول من سورة البقرة (صدوق، ثواب الاعمال، ص 110).
(703) - نك: سيد على موسوى دارابى، نصوص فى علوم القرآن، ج 4.
(704) - متقى هندى، كنز العمال، ج 2،، ح 4142، ص 324 و نك: سنن ابوداود، ج 2، ح 1330، ص 37.
(705) - همان، ج 2، ح 4112، ص 316.
(706) - طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 18 و نك: مسند احمد بن حنبل، ج 5، ص 51.
(707) - ابو شامه مقدسى، المرشد الوجيز، ص 88.
(708) - طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 24 و نك: ج 1، ص 18 و 23 و 27.
(709) - براى مطالعه بيشتر روش آموزش زبان قرآن و انواع تصريف‏ها، نك: محمد على لسانى فشاركى، طرح پژوهشى آموزشى زبان قرآن.
(710) - ابن قتيبه، تأويل مشكل القرآن، ص 33 و مقدمة المبانى، ص 221.
(711) - اسراء، آيه 88.
(712) - احزاب، آيه 21.
(713) - در اين دستور، معلم ابتدا الفباى زبان آموزش مى‏دهد و كلمه‏هاى جديد را كه در اول درس آمده، معنا مى‏كند و جمله‏هاى متن را كلمه به كلمه ترجمه مى‏كند و نكات دستورى را توضيح مى‏دهد. چون فراگيران همواره به زبان مادرى خود فكر مى‏كنند، آنچه مى‏آموزند درباره زبان خارجى است نه كاربرد زبان خارجى. چون گفت و شنود و تدريس زبان محاوره مورد توجه نيست، تثبيت شكل گفتارى زبان و ساخت جمله‏ها در زهن زبان‏آموزان رخ نمى‏دهد (آذرى نجف آباد، روشهاى آموزش زبان و مسائل زبان‏شناسى، ص 197 - 199).
(714) - عبارت است از آموزش مستقيم زبان خارجى به كمك خود آن زبان و بدون دخالت زبان مادرى شاگردان؛ بدين معنى كه جمله‏ها، كلمه‏ها و معانى آن مستقيما به زبان خارجى توضيح داده مى‏شود و آن اندازه كه امكان‏پذير باشد، از ترجمه به زبان مادرى پرهيز مى‏گردد. يادگيرى براساس تقليد از معلم و تكرار استوار است و اين تلاش‏ها آرام آرام شاگرد را از مرحله فهميده به مرحله عمل مى‏رساند. شاگرد از راه شم زبانى، معنى كلمات و اصطلاحات زبان خارجى را درك مى‏كند. هر چند هدف اصلى در اين روش، اجتناب از ترجمه كردن بود اما اجراى آن، پر زحمت و مستلزم فعاليت زياد بود؛ لذا اصل صحبت كردن به زبان خارجى، چنان كه بايد رايج نشد و معلمان، ترجمه متن‏هايى از دو زبان اول و دوم را پيش كشيدند و در نتيجه زبان‏آموزان گاهى ملزم بودند چند متن را از زبان مادرى به زبان خارجى ترجمه كنند و گاهى مى‏بايست متن ديگرى را از زبان خارجى به زبان مادرى برگردانند. كسب مهارت در اين دو نوع ترجمه به منزله ارزشيابى آموخته‏هاى زبانى بود. در اين روش، چون اغلب معلمان، خود نيز جمله‏هاى متن را حفظ نبودند، بناچار به روخوانى متن (به جاى از بر خواندن) روى آوردند و بديهى است كه معلم اجزاى سازنده جمله‏ها را تجزيه و تحليل و اجزاى سازنده هر جمله را معرفى مى‏كرد مثلا مى‏گفت: اين كلمه فعل است و مصدر آن فلان است؛ آن كلمه قيد است و اين كلمه صفت و آن يكى حرف تعريف؛ اين كلمه اسم است و مؤنث و آن ديگرى اسم مذكر و جمع است و... كه اين حاشيه‏پردازى‏ها زبان‏آموز را از رسيدن به هدف اصلى‏اش كه همان حرف زدن بود، باز مى‏داشت (همان، ص 199 - 202).
(715) - در اين روش‏ها، زبان محاوره پايه را در 250 تا 450 ساعت تدريس مى‏كنند كه واژگان پر كاربردترين آن بين 1500 تا 2500 واژه در تغيير است. تدريس هر يك از واحدهاى درس با يك گفت و گوى كوتاه ده تا دوازده جلمه‏اى يا گفت و گوى پيوسته بلندى آغاز مى‏شود. يادگيرى گفت و گو به منقطه شروع تدريس يكپارچه زبان است، باعث محكم‏تر شدن ارتباط معنايى بين جمله‏ها مى‏شود.ژ زبان‏آموزان تصاوير تك‏تك جمله‏هاى درس را مى‏بينند و بعد از چند بار ديدن تصاوير و شنيدن اصوات، جمله‏هاى مربوط به هر تصوير را تكرار مى‏كنند. معلم در صورت لزوم، اشتباهات تلفظى تك‏تك شاگرادن و خطاها را اصلاح مى‏كند. تقليد بى‏كم و كاست از الگوها با تكرار دسته جمعى و انفرادى ادامه پيدا مى‏كند؛ تا آنجا كه شاگردان جمله‏ها را خوب بفهمند و آن‏ها را به خاطر بسپارند. از اين رو مواجعه به كتاب و جزوه تا زمانى كه خوب قادر شوند ساخت‏هاى پايه زبان را بدون مكث و به طور صحيح و از روى عادت به كار ببرند، ممنوع است. بعد از اين مرحله، قرائت (خواندن ساده، تند خوانى، چشم خوانى و...) آغاز مى‏شود و معلم پيوسته در صدد بر مى‏آيد كه با ارائه نوشته‏هايى كه صورت شفاهى آن‏ها را قبلا آموزش داده، مهارت‏هاى حرف زدن و خواندن شاگردان خود را تقويت كند. وقتى چشم شاگردان كم‏كم با خط زبان آشنا شد، آموزش علائم نوشتارى، رونويسى، ديكته و انشا نوشتن دنبال مى‏شود (همان، ص 207 - 212).
(716) - هدف از اين روش (كه در آن اصول زبان‏شناسى رفتار گرايى و تجزيه و تحليل‏هاى زبانى به كار بسته شد)، تسلط بر مهارت‏هاى چهارگانه زبان‏آموزى (گوش دادن، صحبت كردن، خواندن و نوشتن) و تشكيل عادت‏هاى زبانى در ذهن زبان‏آموزان براى برقرارى ارتباط و درك فرهنگ آن زبان است كه مبتنى بر چهار اصل زير است: 1- تدريش زبان شفاهى، قبل از زبان نوشتارى؛ تدريس صورت نوشتارى (خواندن و نوشتن) در پايان مرحله‏اى آغاز مى‏شود كه شاگردان، صورت شفاهى درس‏ها را قبلا خوب آموخته باشند. البته تمرين‏ها و درس‏هاى جديد همچنان به صورت شفاهى تدريس مى‏شود.
2- اهميت دادن به تفاوت‏هاى بين زبان دوم و زبان اول (زبان مادرى) و تجزيه و تحليل ساخت‏هاى زبان و تهيه الگوهاى زبان براى تدريس؛ از اين رو ترجيح داده مى‏شود جمله‏هاى متداول روزمره و ساخت‏هاى پايه پركاربرد و آن دسته از ساخت‏هايى كه بيشترين اشكال را براى زبان‏آموزان به وجود مى‏آورد، در اولين مراحل آموزش، با تمرين و تكرار پيوسته تدريس شود.
3- تمرين زياد و تكرار برنامه ريزى شده؛ به اين معنى كه شاگردان از طريق يك پر يادگيرى (يادگيرى بسيار كامل پر آموزى) جمله‏هاى زبان خارجى را در موقعيت‏هاى مختلف به كار مى‏برند و از مدل تمرين‏هاى دستورى نظامدار و منظم پيروى كرده و تمرين‏ها را تكرار مى‏كنند تا ساخت‏هاى آموخته شده ملكه ذهنشان گردد.
4- تشويق زبان‏آموزان به نشان دادن عكس العمل گفتارى در موقعيت‏هاى مختلف؛ يعنى بتوانند سؤال كنند و به سؤال‏هاى ديگران پاسخ درست بدهند و در صحنه‏هاى گوناگون زندگى، جمله‏هاى حفظى خود را به كار بندند. در اين روش، ابتدا زبان‏آموزان با دقت به صداى معلم گوش مى‏دهند و هر جمله را به دنبال بيان معلم آن قدر تكرار مى‏كنند تا بتوانند آن را صحيح و روان به زبان آورند و سپس معلم به آموزش جملات بعدى مى‏پردازد.شاگردان ابتدا همگى با هم و سپس در گروه‏هاى كوچك‏تر و سرانجام يك به يك جمله‏ها را تكرار مى‏كنند. اگر در كار يكى از گروه‏ها ايرادى پديد آمد، دوباره همه شاگردان به اداى جمله به صورت گروهى مى‏پردازند و چنانچه در كراى يكى از شاگردان نقصى ديده شود، معلم از گروه كوچك‏تر دعوت به تكرار مى‏كند.
هدف اوليه از ارائه الگوها، تقليد بى‏كم و كاست و به خاطر سپردن الگوها در بافت جمله است. پس از آن با توجه به مهارت‏هاى زبانى، زبان‏آموز بايد از مرز الگوهايى كه تقليد و حفظ كرده، فراتر برود و جمله هايى از خود بيفزايد و هنگامى كه توانست ساخت‏هاى پايه را در موقعيت‏هاى گوناگون به كار برد، معلم او را تشويق مى‏كند تا درباره مطالب تعيين شده، گزارش‏هاى شفاهى ارائه كند يا آن‏ها را به صورت مقاله‏اى كوتاه بنويسد.
چون درك يكپارچه مفاهيم واقعى و مضامين احساسى اجزاى سخن، تنها در موقعيت‏هاى فرهنگى و زبانى امكان‏پذير است و ترجمه واژه به واژه، گمراه كننده و بى‏نتيجه است. از اين رو هيچ گاه سعى نمى‏شود براى همه واژه‏ها معادل آورده شود؛ بلكه معلم از سه نوع تمرين ساختارى ( جانشنينى، گشتارى و تركيبى ) استفاده مى‏كند.
در تمرين‏هاى جانشينى از زبان‏آموز خواسته مى‏شود واژگان جديد را به شيوه‏اى به كار برد كه از لحاظ دستورى و معنايى با يكديگر هماهنگ باشند. تمرين‏هاى گشتارى عكس تمرين‏هاى جانشينى و براساس تقابل ساختى است؛ يعنى زبان‏آموز الگوى جمله اصلى را به الگوى جديدى تبديل مى‏كند كه با الگوى قبلى نوعى وابستگى دارد. در تمرين‏هاى تركيبى به زبان‏آموز دو جمله ساده داده مى‏شود و از او خواسته مى‏شود آن‏ها را به يك جمله پيچيده‏تر تبديل كند.
با ارائه همين تعريف‏ها و تبديل‏ها، زبان‏آموز معناى غير دقيق كلام را استنباط مى‏كند و به تدريج به مرحله كشف و فهم دقيق معنى در لابه‏لاى زبان و تفكر و كاربرد آن در صحنه اجتماع نائل مى‏آيد و به مهارت صحبت كردن (توليد گفتار) دست مى‏يابد؛ در حالى كه با ترجمه نمى‏توانست به اين مهم دست يازد.
البته موفقيت اين روش (سمعى - شفاهى) در گرو خلاقيت و آگاهى معلم است. معلم بايد همواره در پى فرصت‏هايى باشد كه نحوه ارائه مطالب را تغيير دهد و زمينه‏هايى فراهم آورد تا زبان‏آموزان با علاقه بيشترى آموخته‏هايشان را به كار گيرند.
به طور كلى، انگيزه‏هاى يادگيرى زبان‏آموزان در كلاس‏هاى سمعى - شفاهى بيشتر است و درك آنان از زبان، نظامند و مستقيم است و از ابتدا دوست دارند آموخته‏هاى خود را به كار بندند. تكرارهاى دسته جمعى در كلاس موجب مى‏شود كه شاگردان حين سخن گفتن به زبان دوم، خجالت نكشند.
تجربه نشان داده است كه اين روش براى شاگردان كم سن كه بيشتر به تقليد و ايفاى نقش علاقه‏مندند، بسيار مناسب است و كم استعدادترين شاگردان، بيشترين مطالب را با اين روش مى‏آموزند. در اين روش پس از طى دوره مقدماتى مى‏توان با تقسيم زبان‏آموزان به گروههاى مختلف، به آموزش ادامه داد، زيرا توانايى آنان در يادگيرى كمى مطالب درسى متفاوت است.
با اين حال برخى از كمبودها و نارسايى‏ها در يادگيرى و به كارگيرى زبان دوم همچنان باقى مى‏ماند. همچنين توجه به خطاها، حفظ كردن ساخت‏ها و تمرين‏هاى طولانى مى‏تواند به دو عامل خسته كننده و كسل كننده تبديل شود و در نهايت موجب بى‏علاقگى زبان‏آموزان شود (نك: آذرى نجف آباد، روش‏هاى آموزش زبان و مسائل زبان‏شناسى، ص 202 - 206؛ و ريورز، روش سمعى - شفاهى چيست؟ قلمرو زبان فارسى و آموزش زبان‏هاى بيگانه، ص 126 - 146؛ ديويد دوكمپ، زبانشناسى و آموزش زبانهاى بيگانه، همان، ص 70 - 74 و مهدى مشكوة الدينى،، يادگيرى زبان دوم...، آموزش زبان، شماره 1، ص 21 - 24).
(717) - مهدى مشكوةالدينى، همان، ص 23 - 26.
(718) - همان، ص 27.
(719) - ديويد دوكمپ، زبانشناسى و آموزش زبانهاى بيگانه، قلمرو زبان فارسى و آموزش زبانهاى بيگانه، ص 60 - 73.
(720) - طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 20 - 23 و صحيح مسلم، ج 1، ح 273 (820)، ص 561.
(721) - طيرى، همان، ج 1، ص 16 - 38 و عبدالصبور شاهين، تاريخ قرآن، ص 5.
(722) - صحيح مسلم، ج 4، ح 3041، ص 233.
(723) - ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 2، ص 682 - 683 و محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 255.
(724) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 333 و محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 264 و 334.
(725) - نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ص 371.
(726) - برخى از مضامين دعاى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) اين گونه است: اللهم رب خفف عن أمتى؛ يا رب وسع على أمتى؛ أسأل الله لهم التخفيف فانهم لا يططيقون ذلك؛ أسأل الله معافاته و مغفرته و أن أمتى لا تطيق ذلك أن هون على أمتى؛ ان أمتى لا تستطيع؛ يا رب اغفر لامتى (طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 21 - 25؛ صدوق، الخصال، ج 2، ص 11، 1389 ق و حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 4، ح 6، ص 822).
(727) - مسند احمد بن حنبل، ج 5، ح 3724، ص 273 و نك: حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، ج 2، ص 223 و طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 17.
(728) - نك: ابن جوزى، فنون الافنان، ص 218 - 219.
(729) - طيرى، جامع البيان، ج 1، ص 27.
(730) - ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1007.
(731) - همان، ج 3، ص 1009.
(732) - طيرى، همان، ج 1، ص 18.
(733) - مقدمة المبانى، ص 229 - 230 و نك: عبدالله بن وهب، الجامع علوم القرآن، ج 3، ح 117، ص 54.
(734) - اسراء، آيه 82.
(735) - كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 630.
(736) - نك: محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 220.
(737) - كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 630.
(738) - الصافى فى تفسير القرآن، ج 1، ص 40 (مقدمه هشتم).
(739) - مقدمة المبانى، ص 215.
(740) - احمد بن محمد برقى، محاسن، ج 1، ص 270.
(741) - صدوق، الخصال، ج 2، ح 43، ص 358.
(742) - قس: ابن قتيبه، تأويل مشكل القرآن، ص 38؛ مقدمة المبانى، ص 170؛ عبدالهادى فضلى، القراءات القرآنية، ص 91 - 94 و زرقانى، مناهل العرفان، ج 1، ص 152.
(743) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 465، نوع 22؛ سيد ابوالقاسم خويى، البيان فى علوم القرآن، ص 150 - 168 و سيد جعفر مرتضى عاملى، حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 273 - 300.
(744) - ابراهيم ابيارى، تاريخ القرآن، ص 144.
(745) - علوم قرآنى، ص 194.
(746) - ذهبى، معرفة القراء، ص 153.
(747) - غانم قدورى، رسم الخط مصحف، ص 574.
(748) - كلينى، اصول كافى، ج 2، ص 633 و محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص 193.
(749) - عبدالله بن وهب، الجامع علوم القرآنى، ج 3، ح 143، ص 62؛ ابن ابى داود، كتاب المصاحف، ص 174؛ مقدمة المبانى، ص 47، 224 - 225 و متقى هندى، كنزالعمال، ج 2، ص 595، ح 4816.
(750) - همان، ج 3، ح 138، ص 60 و سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 157.
(751) - نك: طوسى، التبيان، ذيل آيه 102 و 128 سوره بقره و قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، ج 1، ص 303، 410، 429 و ج 2، ص 92، 208، 288.
(752) - ابن نديم، الفهرست، ص 35.
(753) - ذهبى، همان، ص 27 - 38 و 53 - 56.
(754) - زركشى، البرهان، ج 1، ص 331.
(755) - براى مطالعه قرائات آنان، نك: محمد على لسانى فشاركى، قراى سبعة و گزارش قرائات ايشان.
(756) - نك: صبحى صالح، مباحثى در علوم قرآن، ص 365 - 369.
(757) - نك: محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 236؛ محمد على لسانى فشاركى، جزوه قرآن‏شناسى، ص 49؛ محمد باقر سعيدى روشن، علوم قرآن، ص 190 و غانم قدورى، همان، ص 575.
(758) - المرشد الوجيز، ص 146.
(759) - ابن جزرى، النشر، ج 1، ص 39.
(760) - حفص گفته است: در امر قرائت با عاصم هيچ مخالفتى نكرده است، مگر در يك حرف از سوره روم الله الذى خلقكم من ضعف (آيه 54) كه حفص كلمه (ضعف) را با ضم، ولى عاصم با فتح آن قرائت كرده است. دو مورد ديگر نيز در قرائت او برخلاف قرائت متواتر و عامه گزارش شده است: يكى در آيه 18 سوره انفال ذلكم و أن الله موهن كيد الكافرين كه قرائت متواتر به كسر كيد است، ولى در قرائت حفص به نصب كيد و ديگرى در آيه 33 سوره احزاب كه قرائت متواتر قرن فى بيوتكن به فتح قاف است، در صورتى كه در قرائت حفص به كسر قاف آمده است (نك: ابن جزرى، غاية النهاية، ج 1، ص 254؛ طبرسى، مجمع البيان، ذيل آيه 18 انفال؛ محمد هادى معرفت، همان، ص 235 - 242؛ سيد عبدالحسين طيب، اطيب البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 31 و مدرسى طباطبائى، ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى، ص 21 - 22).
(761) - آلاء الرحمان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 73 - 74.
(762) - تأويل مختلف الحديث، ص 180.
(763) - نك، ابن فارس، الصاحبى فى فقه اللغه، ص 36؛ محمد عزة دروزه، تاريخ قرآن، ص 43 - 48؛ جواد على، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، ج 8 و غانم قدورى، رسم الخط مصحف، ص 19 - 81.
(764) - آذر تاش آذر نوش، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 13 - 16.
(765) - همان، ص 16.
(766) - demotic
(767) - coptic
(768) - آلبرتين گاور، تاريخ خط، ص 47 - 48.
(769) - واقدى، مغازى، ج 2، ص 664 و ج 1، ص 145 و ج 3، ص 753 و محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 277.
(770) - آذر تاش آذرنوش، راههاى نفوذ فارسى در فرهنگ و زبان عرب جاهلى، ص 45 و 47.
(771) - همو، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 22 - 26.
(772) - همان، ص 26 - 28.
(773) - ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 1، ص 163.
(774) - جواد على، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، ج 8، ص 114.
(775) - سهيله ياسن الجبورى، اصل الخط العربى، ص 65.
(776) - ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 1، ص 64 و واقدى، مغازى، ج 1، ص 23.
(777) - ناصر الدين اسد، مصادر الشعر الجاهلى، ص 51.
(778) - بلاذرى، فتوح البلدان، ص 457؛ ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 281 و جواد على، المفصل فى تاريخ العرب، ج 8، ص 292.
(779) - واقدى، مغازى، ج 2، ص 566 و ج 1، ص 10 - 11 و 55 و تاريخ الطبرى، ج 2، ص 125. در خطبه 47 نهج البلاغه تعبير اديم عكاظى آمده است.
(780) - تاريخ الطبرى، ج 2، ص 313.
(781) - الفهرست، ص 8.
(782) - ابن هشام، همان، ج 1، ص 174.
(783) - ناصر الدين اسد، مصادر الشعر الجاهلى، ص 73 و نك: joseph schacht , an introductionto islamic law , p.9.
(784) - نك: جواد على، المفصل فى تاريخ العرب، ج 7، ص 65؛ ابن هشام، همان، ج 2، ص 216 و واقدى، مغازى، ج 3، ص 829.
(785) - نك: ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج 1، ص 145.
(786) - فتوح البلدان، ص 459.
(787) - جواد على، المفصل فى تاريخ العرب، ج 8، ص 109 - 110.
(788) - همان، ج 8، ص 108.
(789) - صحيح بخارى، ج 18، ح 4636، ص 199 و سيوطى، الدرالمنثور، ج 6، ص 368.
(790) - ابن ضريس، فضائل القرآن، خ 89 - 90، ص 54 - 55.
(791) - ابن هشام، همان، ج 2، ص 75.
(792) - فتوح البلدان، ص 457 و 459.
(793) - المفصل فى تاريخ العرب، ج 8، ص 111 و 116 - 118.
(794) - آذر تاش، آذر نوش، راههاى نفوذ فارسى در فرهنگ و زبان عرب جاهلى، ص 75؛ محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 308 و جواد على، المفصل فى تاريخ العرب، ج 8، ص 111.
(795) - غانم قدورى، رسم الخط مصحف، ص 19 - 81.
(796) - archao - linguistic
(797) - ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 5، ص 185.
(798) - بقره، آيه 282.
(799) - همان، آيه 178.
(800) - زخرف، آيه 4.
(801) - ق، آيه 4.
(802) - توبه، آيه 121.
(803) - ج 10، ص 21 - 23.
(804) - عنكبوت، آيه 47.
(805) - نساء، آيه 153.
(806) - نمل، آيه 29.
(807) - انشقاق، آيه 7 و حاقه، آيه 19.
(808) - نساء، آيه 153.
(809) - اسراء، آيه 93.
(810) - انعام، آيه 7.
(811) - محمد جواد مشكور، فرهنگ تطبيقى زبان عربى با زبانهاى سامى و ايرانى، ج 2، ص 746.
(812) - آرتور جعفرى، واژه‏هاى دخيل در قرآن مجيد، ترجمه فريدون بدره‏اى، ص 359.
(813) - همان، ص 287 - 288 و محمود راميار، تاريخ قرآن، ص‏9.
(814) - مدثر، آيه 52.
(815) - اعلى. آيات 18 - 19.
(816) - حسن مصطفوى، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، ج 6، ص 226.
(817) - سيوطى، الاتقان، ج 1، ص 183 - 184.
(818) - نك: قلم، آيه 1؛ طور، آيه 2، اسراء، آيه 58؛ احزاب، آيه 6؛ قمر، آيه 53 و طوسى، التبيان، ج 10، ص 74.
(819) - انبياء، 104.
(820) - محمدجواد مشكور، همان، ج 1، ص 361.
(821) - mingana, syriac infiuenceon ..., p.61.
(822) - على اصغر ثابت جازارى، تاريخچه پيدايش ابزار و مواد نگارشى تا اختراع كاغذ، مجموعه مقالات كنگره بين المللى كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامى، دفتر سوم، ص 977.
(823) - جاثيه، آيه 29.
(824) - اعراف، آيه 154. دو مورد ديگر در بقره، آيه 106 و حج، آيه 52 به كار رفته است.
(825) - محمدجواد مشكور، همان، ج 2، ص 904؛ آرتور جفرى، همان، ص 399 - 401؛ ابن‏منظور، همان، ج 3، ص 61 و حسن مصطفوى، همان، ج 12، ص 98.
(826) - آرتور جفرى، همان، ص 400.
(827) - طور، آيات 1 - 3.
(828) - آرتور جفرى، همان، ص 224 و محمدجواد مشكور، همان، ج 1، ص 302.
(829) - آلبرتين گاور، تاريخ خط، ص 46 - 47.
(830) - محمد جواد مشكور، همان، ج 2، ص 689 و آرتور جعفرى، همان، ص 342.
(831) - آلبرتين گاور، تاريخ خط، ص 44 - 49 و يونس كرامتى پاپيروس، ج 13، ص 498.