4. تكرار و استمرار اقرا و قرائت در حضور مسلمانان‏

همگام با ابلاغ و نزول تدريجى قرآن، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) از هر فرصتى براى اقرا و قرائت آيات نازل شده به منظور ابلاغ (اسماع)، آموزش، ترويج و تثبيت آن‏ها استفاده مى‏كرد. نبوت و رسالت آن حضرت نيز مشروط به استمرار و مداومت بر قرائت قرآن توسط ايشان بود؛ به طورى كه حتى خودشان با همه آگاهى و اشراف كاملى كه بر جميع ما انزل الله داشتند، بى‏نياز از قرائت قرآن و اسماع آن نبودند:

يا أيها المزمل * قم الليل الا قليلا * نصفه أو انقص منه قليلا * أو زد عليه و رتل القرآن ترتيلا⁽²⁹⁹⁾؛ أتل ما أوحى اليك ⁽³⁰⁰⁾؛ و اتل ما أوحى اليك‏⁽³⁰¹⁾؛ انما أمرت أن أعبد رب هذه البلدة الذى حرمها و له كل شى‏ء و أمرت أن أكون من المسلمين * و أن أتلوا القرآن‏⁽³⁰²⁾.

بر پايه گزارش‏هاى سيره و روايات، آن حضرت در بيشتر صحنه‏ها و لحظات زندگى، در دل شب، در روز، در سفر، سواره يا پياده، در ميدان جنگ و صحنه دفاع، از قرائت قرآن غافل نبوده‏اند.

حضرت امام على (عليه السلام) مى‏فرمايد: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) اغلب در حال قرائت قرآن بود، مگر هنگام جنابت ⁽³⁰³⁾.

امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد: رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بر قرائت سوره معارج مداومت داشت و آن را در آخر شب يا در تعقيبات نماز مى‏خواند⁽³⁰⁴⁾.

عبدالله بن مغفل مى‏گويد: در روز فتح مكه، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هنگامى كه سوار بر مركب خويش بود، سوره فتح را قرائت مى‏كرد⁽³⁰⁵⁾.

ابن عباس مى‏گويد:

شبى را در منزل خاله‏ام ميمونه، همسر پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مهمان بودم كه در نيمه‏هاى شب يا قبل از آن، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از بستر برخاست و در همان حالى كه براى وضو گرفتن آماده مى‏شد، ده آيه سوره آل عمران (ركوع يا واحد موضوعى آخر اين سوره) را قرائت نمود، سپس به نماز ايستاد ⁽³⁰⁶⁾.

ابوذر غفارى نيز مى‏گويد:

رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از خواب برخاست، در حالى كه آيه ان تعذبهم فانهم عبادك و ان تغفر لهم فانك أنت العزيز الحكيم‏⁽³⁰⁷⁾ را تا صبح به تناوب زمزمه و تكرار مى‏كردند⁽³⁰⁸⁾.

عبدالله بن عمر، خطاب به سعيد بن يسار و با اشاره به اسوه بودن پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏گويد:

آن حضرت هنگام سفر، نافله‏اى نماز را بر روى مركب مى‏خواند و به خاطر انجام نوافل، همسفران خود را منتظر نمى‏گذاشت‏⁽³⁰⁹⁾.

ام سلمه نيز مى‏گويد:

موسم حج و هنگام طواف كعبه، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به من فرمود: در حالى كه سوار بر مركب هستى، از پشت سر مردم طواف كن. من در حال طواف بودم كه آن حضرت در كنار كعبه به نماز ايستاد و سوره والطور * و كتاب مسطور را در نماز قرائت نمود⁽³¹⁰⁾.

همو در روايتى ديگر مى‏گويد:

رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در اواخر، در حال نشستن و برخاستن و در رفت و آمد، ذكر سبحان الله و بحمده، استغفرالله و اتوب اليه را تكرار مى‏كرد؛ علت آن را پرسيدم، فرمود: به اين ذكر امر شده‏ام. سپس سوره اذا جاء نصر الله و الفتح را قرائت كرد⁽³¹¹⁾.

عايشه نيز مى‏گويد: رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) برخى از آيات و سوره‏هاى قرآن را به صورت دعا و ذكر در ركوع و سجود قرائت مى‏كرد⁽³¹²⁾.

ابوامامه نيز مى‏گويد: با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نماز را گزاردم، آن حضرت سوه لا أقسم بيوم القيامة را در نماز يا بعد از آن، فراوان قرائت مى‏كرد⁽³¹³⁾.

از عرباض بن ساريه نيز روايت شده است كه آن حضرت قبل از رفتن به بستر، سوره‏هاى مسبحات را مى‏خواند⁽³¹⁴⁾.

عايشه نيز مى‏گويد: رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نمى‏خوابيد مگر اينكه سوره‏هاى زمر و بنى اسرائيل (اسراء) را قرائت مى‏كرد⁽³¹⁵⁾.

عبدالله بن شخير از فردى روايت مى‏كند كه گفته است: ما با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در سفرى همراه بوديم، هنگام ظهر، آن حضرت در حالى كه دستى بر شانه‏ام كشيد، سوره قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب الناس را قرائت كرد و من نيز همراه آن حضرت، آن دو را خواندم. سپس فرمود: اين دو سوره را در نماز نيز بخوان‏⁽³¹⁶⁾.

از عياض بن حمار مجاشعى نيز روايت شده است كه رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود:

خداوند مرا دستور داده تا آنچه را به من تعليم فرموده است، به شما نيز تعليم دهم. از جمله فرمود: كتابى را بر تو نازل كردم كه هيچ آبى توان شستن و از بين بردن آن را ندارد و تو در همه حال، در خواب و بيدارى آن را قرائت مى‏كنى‏⁽³¹⁷⁾.

در توصيف قوم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نيز آمده است: و أنا جيلهم فى صدورهم‏⁽³¹⁸⁾ كنايه از اين‏كه جايگاه قرآن به عنوان خاتم الكتب در سينه و قلب خاتم النبيين و عامه مردم است و ديگر هرگز نقشه‏هاى دشمنان ديرين خدا براى تغيير متن كتب آسمانى پيشين، درباره قرآن كارگر و مؤثر نيست و خاتم الكتب از گزند آنان مصون و محفوظ است.

يكى ديگر از بايسته‏هاى نبوت و رسالت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)، لزوم اقرا و قرائت آيات نازل شده بر مردم و تبيين آن‏هاست:

و قرآنا فرقناه لتفرأه على الناس على مكث و نزلناه تنزيلا⁽³¹⁹⁾؛ كذلك أرسلناك فى أمة قد خلت من قبلها أمم لتتلو عليهم الذى أوحينا اليك‏⁽³²⁰⁾؛ هو الذى بعث فى الأميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة ⁽³²¹⁾؛ و أنزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم ⁽³²²⁾.

جامعه آن روز مكه مانند هر جامعه ديگر، اسير فرعون‏ها و طاغوت‏هايى همچون ابولهب‏ها، ابوجهل‏ها و ابوسفيان‏ها شده بود كه با سوء استفاده از جهل و خرافه‏پرستى و اختلاف مردم، خود را عملا مالك و ارباب مردم مى‏دانستند و طوق بندگى و بردگى را بر گردن آنان آويخته بودند و با حاكم كردن يك نظام سلطه فرهنگى و اقتصادى بر جامعه آن روز، مردم را به خفت و مذلت كشانده بودند.

ابلاغ و قرائت اولين سوره‏هاى قصار قرآن؛ مانند سوره ناس، فلق، اخلاص و مسد به مثابه شعار و سرود آزادى و رهايى مردم از چنگال اين نظام سلطه بود و آنان را به سوى مالك، رب، اله، صمد و پناهنگاه و پناه دهنده اصلى و حقيقى همه انسان‏ها؛ يعنى الله أحد و الله الصمد رهنمون مى‏ساخت.

به بيانى ديگر، سوره‏هاى آغازين نزول (حزب مفصل) پايه گذار يك انقلاب و تحول بزرگ زبانى - فكرى - فرهنگى و در عين حال، الهى و تدريجى در زندگى فردى و اجتماعى انسان‏ها بود كه بر مبناى قل و ترويج و تثبيت آن بر گوش و قلب و زبان مردم بنا شده بود.

ظاهرا ابن مسعود، اولين مسلمانى بود كه براى نخستين بار بعد از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بر فراز كوه صفا شد و قرآن را با صدايى رسا و روان، در منظر همگان قرائت و اسماع كرد و مشركان قريش سخت برآشفتند و با ضرب و شتم، او را از ادامه قرائت قرآن بازداشتند⁽³²³⁾.

سران قريش كه از مشاهده تأثير روز افزون قرآن بر مردم سخت ناراحت و پريشان شده بودند و منافع و مطامع نامشروع خود را در خطر سقوط مى‏ديدند، با اضطراب و سراسيمگى، با ترفندهايى همچون: تطميع، تهديد، شكنجه، محاصره و بالاخره تبعيد و اخراج، به گمان باطل خويش، مى‏كوشيدند از گسترش و ترويج قرآن در ميان مردم، به ويژه در خارج از مكه جلوگيرى كنند⁽³²⁴⁾. آنان از نفوذ قرآن بر خود نيز هراس داشتند و به يكديگر سفارش مى‏كردند كه نه تنها به قرآن گوش نسپارند، بلكه هنگام قرائت قرآن، با ايجاد همهمه، مانع شوند نواى قرآن به گوش خودشان و ديگران، به ويژه مسافران و زائران تازه وارد به شهر مكه، برسد ⁽³²⁵⁾: و قال الذين كفروا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فيه لعلكم تغلبون‏⁽³²⁶⁾.

اما با رفتار و تدابير حكيمانه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در مقابله با آنان، نقشه‏ها و توطئه‏هاى دشمنان خنثى شد؛ مثلا پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرآن را در قالب نماز كه از آغاز بعثت تشريع و تعليم شده بود⁽³²⁷⁾ ابلاغ و ترويج مى‏كرد.

عمر بن خطاب مى‏گويد:

روزى به قصد طواف كعبه به مسجد الحرام رفتم. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در حال نماز بود كه آيات قرآن (سوره حاقه) به گوشم رسيد. بى‏اختيار در جا ماندم و به صدا و نواى دل‏انگيز قرآن گوش فرا دادم. در قلبم انقلابى به پا شد و در مقابل قرآن احساس رقت و خضوع كردم. اشك از ديدگانم جارى شد و اسلام آوردم‏⁽³²⁸⁾.

طفيل بن عمرو دوسى (د 11 ق) شاعرى از اشراف قبيله دوس وارد مكه شد. مشركان قريش از او و ساير تازه واردان خواستند به سخنان محمد گوش ندهند. او مى‏گويد:

سپيد دم وارد مسجد الحرام شدم؛ در حالى كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در كنار كعبه به نماز ايستاده بود. نزديك او شدم و از ترس اين كه مبادا چيزى از كلام او را بشنوم، در گوش‏هايم پنبه گذاشته بودم، ولى با اين حال، خدا خواست كه قسمتى از كلام او را بشنوم؛ آن را كلام نغز و دل پسند يافتم. با خود گفتم: من فردى اديب و سخن شناس هستم؛ چه مانعى دارد كه كلام اين مرد را كامل بشنوم! اگر درست و زيبا بود، قبول مى‏كنم و اگر زشت و ناروا بود، نمى‏پذيرم.

لحظاتى صبر كردم تا محمد به سمت منزلش روان شد. خود را به او رساندم و خواستم كه امرش را بر من نيز عرضه بدارد. امرش را با سلام بر من آغاز كرد. آن‏گاه سوره‏هاى قل هو الله أحد، قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب الناس را بر من تلاوت كرد. والله! تا آن زمان سخن و كلامى را زيباتر و امرى را استوارتر و عادل‏تر از قرآن نشنيده و نيافته بودم؛ پس اسلام آوردم و شهادت و گواهى به حقانيت آن دادم. پس از آن، همواره اسلام را در ميان قبيله‏ام تبليغ كردم و به تدريج، افراد بسيارى از قبيله‏ام مسلمان شدند⁽³²⁹⁾.

خشم مشركان قريش از مشاهده نفوذ روزافزون قرآن در قلوب مردم به جايى رسيد كه با شنيدن صداى قرآن، به دشنام و سب قرآن و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏پرداختند تا اين كه بر پايه روايات اسباب نزول، خداوند سبحان به رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) ابلاغ فرمود كه:

ولا تجهر بصلاتك و لا تخافت بها و ابتغ بين ذلك سبيلا⁽³³⁰⁾.

ابن عباس در سبب نزول اين آيه گفته است:

هنگامى كه بدخواهان قريش قرآن را مى‏شنيدند، قرآن و نازل كننده آن و رسول خدا را مورد دشنام قرار مى‏دادند؛ آيه نازل شد كه و لا تجهر بصلاتك؛ يعنى هنگام قرائت قرآن، صدايت را نه آن قدر بالا ببر كه باعث جلب توجه مشركان به آن شود و آن را دشنام دهند و لا تخاف بها و نه آن قدر پايين بياور (مخفى كن) كه گوش فرا دادن به آن براى مسلمانان و مشتاقان آن سخت و ناممكن باشد: و ابتغ بين ذلك سبيلا، بلكه با صدايى متوسط كه ما بين اين دو حالت است، قرآن را قرائت كن‏⁽³³¹⁾.

ابن هشام نيز آورده است:

هنگامى كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آيات قرآن را با صدايى رسا و بلند در نماز قرائت مى‏كرد، مردم سكوت مى‏كردند و به قرائت ايشان گوش فرا مى‏دادند. مشركان قريش با ديدن اين حالت، مردم را از نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) دور مى‏كردند و اگر كسى خواهان استماع قرآن بود، مى‏بايست دور از چشم مشركان، طورى كه شناخته نشود، به استماع قرآن بپردازد، وگرنه مورد آزار و اذيت آنان واقع مى‏شد⁽³³²⁾.

مسلمانان نيز در نماز به ابلاغ و ترويج قرائت قرآن مى‏پرداختند؛ چنان كه ابوبكر در نزديكى درب منزل ابن الدغنه در محله بنى جمح مسجدى داشت كه در آن جا شب‏ها به نماز و قرائت قرآن مشغول مى‏شد و همين امر موجب جلب توجه و توقف رهگذران، به ويژه زنان، كودكان، غلامان و كنيزان مى‏شد و به استماع قرآن مى‏پرداختند و به اسلام و قرآن گرايش مى‏يافتند⁽³³³⁾.

خبيب بن عدى كه پس از واقعه رجيع در دست مشركان قريش اسير بود، شب‏ها قرآن مى‏خواند و زن‏ها با شنيدن قرائت او مى‏گريستند⁽³³⁴⁾.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) از هر فرصتى براى ابلاغ و ترويج قرآن بهره مى‏برد. جابر بن عبدالله مى‏گويد: رسول خدا پس از طواف كعبه، نزد مقام دو ركعت نماز خواند؛ سپس آيه واتخذوا من مقام ابراهيم مصلى را با صداى بلند قرائت كرد تا مردم آن را بشنوند⁽³³⁵⁾.

حضرت امام على (عليه السلام) مى‏فرمايند: كان رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) يقرئنا القرآن على كل حال‏⁽³³⁶⁾.

به طور كلى از يك سو ابلاغ تدريجى آيات و سوره‏هاى قرآن در موقعيت‏هاى گوناگون و تنوع آن از لحاظ كميت و موضوع و هماهنگى و انسجام و ارتباط و تناسب درونى آيات قرآن با يكديگر و با نيازهاى قرآن‏آموزان و از سوى ديگر، اقرا و قرائت پيوسته و مكرر آيات قرآن در منظر مردم و اهتمام و تدابير حكيمانه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) براى ايجاد نظام و محيط آموزشى آسان و روان و براساس اصل همكارى و هميارى، سبب مى‏شد كه افراد بيشترى، در زمان‏هاى متناوب، در معرض و مسمع آيات قرآن قرار گيرند و روز به روز بر تعداد مسلمانان (قرآن‏آموزان) افزوده شود و هر قرآن آموزى، به فراخور حال خود و با مجهز شدن به شناخت و انگيزه‏هاى لازم در حال يادگيرى و تكرار قرائت قرآن و كاربرد آن در صحنه‏هاى مختلف زندگى و تعليم و اقراى آن به ديگران باشد كه همين امر موجب شكل‏گيرى يك نظام تعليم و تعلم عمومى و فراگيرى شد كه همه قرآن‏آموزان (صحابه) در آن، فعالان شركت مى‏جستند و خود را در آن، صاحب نقش و كارآيى مى‏دانستند.

به بيانى ديگر، نزول تدريجى گسترده و عميق تعاليم قرآن با زندگى فردى و اجتماعى قرآن‏آموزان و حضور فعال و خلاق رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در متن زندگى آنان و همراهى و هميارى در حل مشكلات و مسائل مختلف زندگى قرآن‏آموزان براساس آموزه‏هاى قرآن، چنان آنان را فعالانه با آيات نازل شده و موقعيت‏هاى يادگيرى درگير كرده بود كه اغلب مسلمانان به طور فعال در صحنه و فرآيند يادگيرى و ترويج قرآن مشاركت داشتند.

بر همين اساس، مى‏توان گفت كه يك وجه تأكيدات پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بر حضور مسلمانان در نماز جماعت، پيمان برادرى و بسط شورا و تعاون، براى افزايش سطح ارتباطات قرآن‏آموزان با معلمان و با يكديگر و بالا بردن ميزان مشاركت آنان در ترويح و تثبيت قرآن بوده است.

اقرا و قرائت پيوسته پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) چنان حكيمانه صورت پذيرفت كه نه تنها در آن هيچ شائبه تحميل و اجبار ديده نمى‏شد، بلكه همواره انگيزه قرآن‏آموزان و تازه مسلمانان را براى فراگيرى هر چه بيشتر قرآن و قرائت و اقراى مداوم آن مى‏افزود و آن گونه نبود كه موجب يكنواختى و ساده جلوه شدن قرآن براى قرآن‏آموزان و در نهايت، مايه دل زدگى آنان گردد. رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) همواره عملا مواظب حفظ عظمت، عزت، كرامت، حكمت و مجد قرآن و ابلاغ مبين آن و رسول الله بودن خودشان بودند⁽³³⁷⁾.

بدين سان، فضا و محيط قرآنى، به گونه‏اى فراهم آمد كه آواى قرآن از منازل‏⁽³³⁸⁾، مساجد، نمازهاى جماعت، جمعه‏⁽³³⁹⁾، نافله‏ها، خطبه‏ها، در سفر ⁽³⁴⁰⁾، در حضر، در دل شب ⁽³⁴¹⁾، در ميدان جنگ و صحنه دفاع‏⁽³⁴²⁾، در گفت و گوهاى روزمره و در جلسات و اجتماعات، بلند بود و به گوش مى‏رسيد به طور كه ذكر و زمزمه اصلى مردم، آيات و سوره‏هاى قرآن بود.

بنابراين روايات نظير: معه (رسول الله) قوم، صدورهم أناجيلهم ⁽³⁴³⁾ و فيقرؤوه (القرآن) قياما و قعودا و مشاة، و على كل الأحوال يسهل الله عزوجل حفظه عليهم‏⁽³⁴⁴⁾ رامى توان مؤيد و توصيف كننده اين نظام و محيط آموزشى دانست.

همين امر موجب مى‏شد كه بسيارى در روند طبيعى و تدريجى، خود به خود آيات و سور قرآن را بياموزند و حامل آن شوند؛ چنان كه‏ام هشام، دختر حارثه بن نعمان مى‏گويد:

چون رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) معمولا در نماز صبح و خطبه‏هاى نماز جمعه سوره ق و القرآن المجيد را قرائت مى‏كرد، من اين سوره را از زبان پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرا گرفتم و حفظ شدم‏⁽³⁴⁵⁾.

عمر به سلمة جرمى نيز مى‏گويد:

در سنين كودكى در منطقه‏اى زندگى مى‏كرديم كه به علت نداشتن آب، محل عبور عبور و مرور كاروانيان و رهگذران بود و من هر آنچه از قرآن از زبان آنان مى‏شنيدم، حفظ مى‏شدم؛ به گونه‏اى كه احساس مى‏كردم آيات قرآن در درون سينه‏ام (قلبم) حك مى‏شود و به آن مى‏چسبد و همراه و ملازم آن مى‏گردد. به مرور زمان بعد از مدتى بسيارى از آيات و سوره‏هاى قرآن را فرا گرفتم و آن‏ها را در سينه خود جمع كردم، تا اين كه بعد از فتح مكه، گروهى از قبيله ما نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) رفتند و در آن جا قرآن و نماز و اذان و مانند آن را فرا گرفتند. هنگام برگشت و با اقامه نماز، مرا كه از همه آنان به قرآن آگاه‏تر بودم، به امام جماعت برگزيدند؛ چرا كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به آنان فرموده بود: ليومكم أكثركم قرآنا؛ يعنى امام جماعت را كسى به عهده بگيرد كه از همه شما قرآن خوان‏تر و قرآن دان‏تر است‏⁽³⁴⁶⁾.

ابن مسعود مى‏گويد:

با پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در منى به سر مى‏برديم كه سوره والمرسلات نازل شد و رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بلافاصله به قرائت آن پرداخت و من در حالى كه زبان مباركش به قرائت آن سوره تر و تازه بود، آن را از دهان مباركش تلقى كردم و آموختم‏⁽³⁴⁷⁾.

بنابراين مى‏توان گفت كه در اين فضا و محيط قرآنى، دو شيوه قرآن‏آموزى وجود داشت:

1. قرآن‏آموزى طبيعى.

2. قرآن‏آموزى هدايت شده.

در قرآن‏آموزى طبيعى، قرآن‏آموز بدون هيچ آموزش مستقيم، قرآن را به طور طبيعى و از راه ارتباطهاى عادى و اجتماعى فرا مى‏گرفت؛ به اين ترتيب كه قرآن‏آموز در يك جلمعه، و محيط قرآنى به سر مى‏برد كه اعضاى آن در اكثر اوقات مشغول اقرا و قرائت قرآن و كاربرد آن در صحنه‏هاى مختلف زندگى بودند و قرآن‏آموز به تدريج به علت قرار گرفتن در معرض داده‏هاى زبان قرآن كه همواره در منظر و مسمع او بود، قرآن را مى‏آموخت و بر قرائت و كاربرد آن توانا مى‏شد.

اما در قرآن‏آموزى هدايت شده، فرا گرفتن قرآن با آموزش منظم و هدايت شده بود. به اين ترتيب كه معلم، آموزش قرآن را با حزب مفصل و از سوره ناس آغاز مى‏كرد و قرآن‏آموز به تدريج اين سوره‏ها را يكى پس از ديگرى فرا مى‏گرفت و با مقارئه و مدارسه عرضه قرائت خود بر معلم، آموخته‏هاى خود را تثبيت مى‏كرد.

ابن عباس مى‏گويد: هنگام رحلت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) ده سال سن داشتم و حزب مفصل را كاملا فرا گرفته بودم‏⁽³⁴⁸⁾.

با اين حال، در هر دو گونه، فرآيند يادگيرى، كم و بيش يكسان بوده است، جز اين كه سرعت يادگيرى برخى مهارت‏ها متفاوت بود.

5. تعليم و تعلم هم‏زمان‏

نظام آموزشى قرآن با بهره‏گيرى از روش آموزش سمعى - شفاهى اقرا به گونه‏اى طراحى شد كه هر فردى، هم زمان، هم معلم قرآن بود و هم متعلم آن. معلم آيات و سوره‏هايى كه فرا گرفته بود و متعلم نسبت به آيات و سوره‏هايى كه هنوز نازل نشده يا فرصت فراگيرى آن‏ها فراهم نيامده بود و اين يكى از معيارهاى فضيلت هر مسلمانى نزد خدا و رسول او محسوب مى‏شد: خيركم من تعلم القرآن و علمه‏⁽³⁴⁹⁾؛ خيركم من قرأ القرآن و أقرأه ⁽³⁵⁰⁾.

اين نظام تعليم و تعلم، از روزهاى نخست بعثت، به تدريج عمومى و فراگير شد. با افزايش سخت‏گيرى و فشار مشركان، مسلمانان در منزل ارقم بن ابى ارقم (د 55 ق) جمع مى‏شدند و پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در جمع آنان به آموزش قرآن مى‏پرداخت. بسيارى از جوانان، مردان و زنان همچون: عمار ياسر، صهيب رومى، مصعب بن عمير (جوانى از خانواده‏هاى متنعم و مرفه) در آن جا به جمع مسلمانان و قرآن‏آموزان پيوستند⁽³⁵¹⁾ و از همين جا هسته‏هاى اوليه تعليم و تعلم قرآن در مكه شكل گرفت و هر يك از آنان به صورت مخفيانه به آموزش قرآن به ساير علاقه‏مندان و شيفتگان قرآن مى‏پرداختند.

خباب بن ارت به منزل سعد بن زيد، شوهر فاطمه، خواهر عمر بن خطاب رفت و آمد داشت و به آن دو قرآن آموزش مى‏داد⁽³⁵²⁾؛ روزى عمر بن خطاب وارد منزل خواهرش شد و با شنيدن صداى قرائت قرآن، به اسلام گرايش يافت و از خباب خواست كه همان آيات را براى او نيز بخواند؛ با استماع دوباره همان آيات، اسلام آورد و خود را به منزل ارقم رساند و اسلام خود را به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و ساير مسلمانان حاضر در آن جا اعلام كرد⁽³⁵³⁾.

به طور كلى هر مسلمانى با فراگرفتن هر مقدارى (هر چند يك آيه) خود را موظف مى‏دانست كه آن را به صورتى حكيمانه، به ديگران برساند و به كسانى كه خواهان فراگيرى آن هستند، آموزش دهد. در اين ميان، آموزش قرآن به كودكان، نوجوانان، جوانان‏⁽³⁵⁴⁾، زنان‏⁽³⁵⁵⁾، اعضاى خانواده و همسايه‏ها ⁽³⁵⁶⁾ نقش عمده‏اى در ترويج و تثبيت قرائت قرآن و گسترش اسلام در عهد نبوى داشت.

زياد بن لبيد مى‏گويد: ما قرآن را فرا مى‏گيريم و مى‏خوانيم و آن را به زنان و فرزندان خويش اقرا مى‏كنيم و به همين ترتيب، فرزندان ما آن را به فرزندان خود اقرا مى‏كنند⁽³⁵⁷⁾.

جابر بن عبدالله انصارى درباره گسترش اسلام و ترويج قرآن قبل از ورود پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به مدينه مى‏گويد:

ما پيامبر و رسالت او را تصديق كرديم و هر فردى كه ايمان خود را اعلام مى‏كرد، قرآن را نيز فرا مى‏گرفت و با مسلمان شدن او اهل بيتش نيز مسلمان مى‏شدند؛ به طور كه خانه‏اى در يثرب (مدينه) باقى نمانده بود كه اسلام خود را اظهار و آشكار نكرده باشد⁽³⁵⁸⁾.

از اين رو رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمودند: فان المدينة فتحت بالقرآن‏⁽³⁵⁹⁾؛ مدينه با تعليم و تعلم قرآن و گسترش و ترويج همگانى آن در ميان مردم فتح شد.

فرد يا افرادى كه خواهان آشنايى با اسلام بودند، بلافاصله به واسطه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) يا صحابه، قرآن را مى‏آموختند⁽³⁶⁰⁾.

عبدالله ذوالبجادين از قبيله مزينه به مدينه آمد و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به او قرآن آموخت. پس از چندى او بسيارى از سوره‏ها را فرا گرفت و هنگام آمادگى مسلمين براى غزوه تبوك، در مسجد مى‏ايستاد و با صداى بلند قرآن مى‏خواند⁽³⁶¹⁾.

در سال عام الوفود (نهم هجرى) با ورود هيئت‏هاى نمايندگى قبايل مختلف شبه جزيره به مدينه، تعليم و تعلم قرآن به اوج خود رسيد ⁽³⁶²⁾. با ورود هيئت نمايندگى عبد القيس به مدينه، رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هر يك از آنان را به يكى از معلمان قرآن سپرد تا قرآن و نماز را فرا گيرند⁽³⁶³⁾، ابى بن كعب نيز مأمور تعليم قرآن به وفد غامد شد⁽³⁶⁴⁾.

رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) براى گسترش قرآن در خارج از مدينه، همراه نمايندگان هر يك از قبايل و گروه‏ها، معلم قرآنى را گسيل مى‏داشت تا به آنان قرآن را تعليم دهند؛ چنان كه عبيدة بن جراح (د18 ق) را به يمن‏⁽³⁶⁵⁾، عمرو بن حزم انصارى (د53 ق) را در سال دهم هجرى كه نوجوان هفده ساله‏اى بود، به نجران‏⁽³⁶⁶⁾ يا يمن‏⁽³⁶⁷⁾، مرئد ابى مرثد، خالد بن ابى بكير، عاصم بن ثابت، خبيب بن عدى، زيد بن الدثنه و عبدالله بن طارق را به قبيله عضل و قارة⁽³⁶⁸⁾، معاذ بن جبل (د17 ق) و ابوموسى اشعرى را به يمن ⁽³⁶⁹⁾ و پس از فتح مكه، آن دو را به مكه‏⁽³⁷⁰⁾و عباد بن بشر (د 12 ق) را همراه گروهى از بنى تميم به ديار آنان فرستاد⁽³⁷¹⁾.

فصل سوم: تثبيت قرآن و مبانى فراگيرى كامل آن‏

فراگيرى كامل را مى‏توان يكى از مبانى مهم در شكل‏گيرى نظام آموزشى قرآن دانست؛ يعنى خداوند سبحان و رسول مكرم او به كمك تعاليم الهى با طراحى و برنامه ريزى يك نظام آموزشى فراگير و عمومى، تعيين اهداف، درجه بندى و سازماندهى مواد آموزشى (تعيين و تنظيم واحدهاى يادگيرى)، ارائه آن‏ها با رعايت اصول و ترتيبى حكيمانه، انتخاب روش‏ها و شيوه‏هاى (راهبردهاى) آموزشى، تعريف يادگيرى و مهارت‏هاى لازم آن، ايجاد يك نظام بازيابى و ارزيابى مرحله‏اى، هدايت، نظارت و مديريت كامل بر روند آموزش و فرآيند يادگيرى و شناخت وضعيت فراگيران، يك محيط تعليم و تعلم آسان و روان، پويا و زايا، فعال و خلاق و رو به پيشرفت و كمال ايجاد كردند تا زمينه فراگيرى كامل قرآن براى قرآن‏آموزان (صحابه) و تثبيت قرآن در قلب و زبان آنان فراهم شود.

1. سازمان دهى و تقسيم قرآن‏

الف. تقسيم به 6236 آيه‏

آيه‏⁽³⁷²⁾ كه جمع آن به صورت آيات در قرآن به كار رفته است، اصطلاحا به كوچكترين واحد مستقل قرآن اطلاق مى‏گردد كه از واژگانى معلوم و منظم تشكيل شده است و هنگام قرائت و تلاوت، از قبل و بعد خود منقطع مى‏شود. ابتدا و انتهاى هر آيه از طريق نقل و قرائت متواتر، معين و مشخص شده است.

كوتاه‏ترين آيه (به لحاظ حجم ظاهرى و تعداد حروف)، يس آيه نخست سوره يس و طه آيه اول سوره طه و حتم آيه آغازين سور حواميم است و آيه 282 سوره بقره آية الدين طولانى‏ترين آيه است.

در شمار آيات، آراى مختلفى بيان شده است كه از آن‏ها به عدد كوفى، مكى، مدنى، بصرى و شامى ياد مى‏شود. اين اختلاف از اضافه كردن و كاستن آيات سوره‏ها نشأت نمى‏گيرد، زيرا قرآن و سوره‏هاى آن، مجموعه‏اى مشخص و متواتر و مورد اتفاق همه مسلمانان است، بلكه اين اختلاف از آن جا نشأت مى‏گيرد كه برخى از قراء سبعه، بعضى از آيات قرآن را دو قسمت كرده و دو آيه به حساب آورده‏اند يا دو آيه را به هم وصل كرده و يك آيه دانسته‏اند.

به هر حال مطابق قرائت متواتر قرآن در ميان عامه مردم، صحيح‏ترين عدد همان است كه در عدد كوفى مطرح است؛ يعنى قرآن داراى 6236 آيه است.

حضرت امام على (عليه السلام) به نقل از پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده است كه قرآن داراى 6236 آيه و 114 سوره است. اين عدد را از مقرى و معلم بزرگ كوفه، ابو عبدالرحمن سلمى نيز نقل كرده‏اند كه گويا آن را از حضرت على (عليه السلام) فرا گرفته است‏⁽³⁷³⁾.

ب. تقسيم به 114 سوره‏

سوره كه جمع آن به صورت سور يك بار در قرآن (سوره هود، آيه 13) به كار رفته است، اصطلاحا به مجموعه‏اى از آيات معين و به هم پيوسته‏اى اطلاق مى‏گردد كه حول موضوع گرد هم آمده و با نظم و ترتيبى حكيمانه و جاويدان در پى هم قرار گرفته‏اند.

بنابراين هر سوره داراى اسم و محور موضوعى خاصى است كه با تلاوت و تدبر و توجه به آيات شاخص و واحدهاى موضوعى آغازز و پايان سوره و دقت در سوره‏هاى هم گروه و زوج آن سوره مى‏توان محور موضوعى سوره را كشف كرد و تناسب آيات و پيوند آن سوره با سوره‏هاى هم گروه را به دست آورد.

در مبدأ اشتقاق و وجه تسميه سوره، اختلاف نظر است‏⁽³⁷⁴⁾، ولى بهترين وجهى كه براى آن ذكر شده، اين است كه سوره از سور به معناى حصر و باروى محكم اخذ شده است. ديوارى محكم كه در اطراف قلعه‏ها و شهرها مى‏كشيدند. بنابراين همين عنوان، انسجام و پيوستگى آيات در متن سوره را نشان مى‏دهد.

ج. تقسيم به 555 واحد موضوعى (ركوع)

به اين ترتيب كه سوره حمد و عبس (اعمى) تا ناس كه شامل 36 سوره است، تك واحدى هستند؛ يعنى در اين سوره‏ها تقسيمى صورت نپذيرفته است و از سوره بقره تا نازعات، هر سوره 2 تا 40 واحد موضوعى تقسيم شده است‏⁽³⁷⁵⁾.

از ديرباز محدوده ركوع را با علامت ع در مصاحف مشخص مى‏كردند. واحدهاى موضوعى هر سوره، كليد مهمى براى تشخيص محور موضوعى آن سوره و سياق آيات است. قاريان و حافظان نيز مى‏توانند در تلاوت و حفظ قرآن، از اين تقسيم حكيمانه بهره لازم را ببرند.