نشانه‏هاى اختصارى‏

ح - حديث (شماره حديث يا خبر در كتب حديثى)

د - در گذشته

س - سلام الله عليها

ش - شمسى‏

ق - هجرى قمرى‏

قس - مقايسه كنيد

م - ميلادى‏

نك - نگاه كنيد

مقدمه‏

بسم الله الرحمن الرحيم.

الحمدلله الذى أنزل الكتاب الحكيم على عبده و رسوله بالحق ثم فصل آياته قرآناً عربياً ليقرأه على الناس على مكث و يعلمهم الكتاب و الحكمة.

و صلى الله على من ختم به النبيين، و أرسله رحمة للعالمين، و على أهل بيته الطيبين الطاهرين و أصحابه المنتجبين.

سپاس خداى را كه با تنزيل كتاب حكيم از ام الكتاب از عرش اعلا بر بنده مكرمش، حضرت محمد مصطفى (صلى الله عليه و آله و سلم) و تفصيل قرآن عربى مبين، همگان را لايق رسيدن به مقام والاى قرائت و كتابت كلام‏الله گردانيد.

از آغاز بعثت كه قرآن‏كريم با عنوان كلام الله و خاتم الكتب به تدريج بر قلب خاتم النبيين نازل مى‏شد، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) با آيه: و قرآناً فرقناه لتقرأه على الناس على مكث و نزلناه تنزيلاً⁽¹⁾ و به مقتضاى ابلاغ: هو الذى بعث فى الأميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة⁽²⁾ موظف شدند در طول دوران رسالت خويش، ضمن قرائت و تلاوت آيات بر مردم، كتاب و حكمت را نيز به آنان تعليم دهند.

به اين ترتيب، تعليم قرآن به صورت كتاب نيز در شمار وظايف رسالت آن حضرت قرار گرفت و چون رسالت و دعوت نبى اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) جهانى و ابدى است و به هيچ زمان، مكان، نژاد و زبان خاصى محدود نيست و قرآن‏كريم كه آخرين كلام الهى، آخرين كتاب آسمانى و سند نبوت خاتم پيامبران است، بايد تا ابد از گزند هرگونه تغيير، تبديل و تحريف در امان بماند و در دسترس همگان قرار گيرد، در ضرورت تدوين و تأليف آن در مجموعه‏اى منظم، منسجم، متقن و محكم، شكى باقى نمى‏ماند.

به دلايل مختلف، علم قرائات و مرسوم‏الخط يا رسم‏المصحف نقش بسيار مهمى در حفظ اصالت و جاودانگى قرآن داشته است كه اجمالاً به برخى از آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

1. قرآن به دو شكل شفاهى و كتبى (قرائت و كتابت) به صورت متواتر، نسل به نسل انتقال يافته و به دست ما رسيده است.

2. ضرورت پاسخ به سؤال از چگونگى نزول، ابلاغ، آموزش، ترويج و تثبيت قرائت و كتابت قرآن‏مجيد و ارتباط قرآن با پديده اختلاف قرائت و اين‏كه آيا اختلاف در قرائت، از اختلاف در نزول سرچشمه گرفته يا بر اثر اختلاف در اقراى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بوده يا از ابتدايى بودن خط ناشى شده است و بالاخره اين‏كه قرائت اصلى و متواتر قرآن واحدى كه از سوى خداى احد نازل شده، كدام است؟

3. لزوم آشنايى با كيفيت كتابت قرآن، ابزارهاى كتابت، نوع خط و رسم‏الخط، چگونگى گردآورى و تدوين قرآن و ترتيب آيه‏ها و سوره‏هاى آن در عهد نبوى و بعد از آن‏كه از جمله مسائل و مباحث مهم تاريخ قرآن است.

بر پايه آنچه گذشت، سؤال‏هاى اصلى اين تحقيق چنين است:

1. آيا پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در مقام ابلاغ، آموزش، ترويج و تثبيت قرائت قرآن، آن را به يك شكل و وجه يا با شكل‏ها و وجوه مختلف قرائت و اقرا مى‏فرمود؟

2. پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) براى ابلاغ، آموزش و ترويج و تثبيت قرائت قرآن از چه روش‏ها و شيوه‏هايى بهره مى‏گرفت؟

3. رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) براى كتابت قرآن‏كريم چه تدابيرى انديشيد و عملكرد اين بخش از رسالت آن حضرت چگونه بود؟

فرضيات اين تحقيق نيز به قرار زير است:

1. پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در مقام ابلاغ، آموزش، ترويج و تثبيت قرائت قرآن، همواره قرآن را به يك شكل و وجه، كه همين قرآن متواتر باشد، از خداوند سبحان دريافت، قرائت و اقرا كرد و هيچ‏گونه اختلافى در نزول، قرائت و اقراى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) وجود نداشته است.

2. رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) براى ابلاغ، آموزش، ترويج و تثبيت قرائت قرآن از روش‏ها و شيوه‏هاى حكيمانه‏اى بهره گرفتند؛ از جمله:

الف. ترغيب به قرآن، به جاى تحميل آن.

ب. تكيه به شيوه آموزش شنيدارى - گفتارى.

ج. آسان‏سازى آموزش و آسان‏گيرى در قرائت و جلوگيرى از سخت‏گيرى در آموزش و قرائت قرآن.

د. قرائت و اقراى مكرر و پيوسته آيات و سور نازل شده در حضور مسلمانان و در مكان‏ها و موقعيت‏هاى مختلف.

ه. تشويق به تكرار آيات و سور قرآن و آموزش آن‏ها به ديگران و مذاكره و مُدارسه قرآن.

و. قرائت و اقراى قرآن به شيوه‏اى آسان و روان (ترتيل قرآن).

ز. تشويق به كتابت قرآن و استفاده از نسخه مكتوب آن.

ح. اعلام آمادگى و استقبال از عرضه قرائت مسلمانان بر آن حضرت، براى تصحيح و تثبيت حفظ و قرائت قرآن.

3. رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) براى كتابت قرآن راهكارهاى ذيل را در پيش گرفتند:

الف. اهتمام به كتابت قرآن، بلافاصله پس از نزول هر قسمت از آن و همزمان با تعليم قرائت آن.

ب. املا و تعليم رسم‏الخط قرآن به كاتبان وحى و نظارت دقيق بر كار ايشان براى جلوگيرى از هرگونه ناهماهنگى، نابسامانى و اختلاف.

ج. تشويق و ترغيب عموم مسلمانان به كتابت قرآن با تأكيد بر رعايت قواعد و ضوابط آن.

د. توجه دادن مسلمانان به خاص بودن رسم‏الخط قرآن و استثناهاى ويژه نگارش آن.

ه. اهتمام به جمع و تدوين نسخه واحد و كامل متن مكتوب قرآن‏كريم.

پيشينه اين تحقيق را در كتب سيره، حديث، تاريخ، تفسير و علوم قرآنى، به ويژه در كتب و رسائل مربوط به علم قرائات، علم مرسوم‏الخط يا رسم‏المصحف و علم جمع و ترتيب قرآن يا تاريخ قرآن مى‏توان يافت، اما چون انبوه روايات اسلامى، با برخى اسرائيليات و فرآورده‏هاى برخوردهاى مذهبى، حزبى، قبيله‏اى و قوم‏گرايانه آميخته است، معمولاً در ميان اخبار و احاديث، چندگونگى و تشتت به چشم مى‏خورد و در بدو امر، محقق را با تناقضاتى روبه‏رو مى‏سازد؛ به همين دليل، در مسير تحول و رشد علوم قرآنى، هر دسته و گروهى، تفسيرها و تحليل‏هاى مختلفى از اين روايات ارائه كرده‏اند.

همچنين با توجه به عدم تدوين علمى و جامع علوم قرآنى؛ از جمله: نزول قرآن، اسباب نزول، مكى و مدنى، ناسخ و منسوخو جمع و ترتيب قرآن كه بدون نگرشى تام به قرآن و آموزه‏هاى سنت نبوى و تعاليم بزرگان صحابه و ائمه طاهرين (عليهم‏السلام) تدوين شده است و به دليل فقدان نظام روش شناختى دقيقى در تحليل و بررسى سنت و سيره نبى اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و متعارف نبودن مطالعه تطبيقى قرآن و سيره، به رغم وفور منابع سيره نبوى و گسترش نسبى مرزهاى دانش و تحقيق در علم قرائات و رسم‏المصحف، نحوه بنيان‏گذارى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در دو حوزه قرائت و كتابت قرآن‏كريم، همچنان ناگشوده و حتى ناشناخته مانده است.

اين تحقيق كه متن بازنويسى و تكميل شده پايان‏نامه كارشناسى ارشد پيوسته مؤلف در رشته الهيات و معارف اسلامى، گرايش علوم قرآن و حديث در دانشگاه امام صادق (عليه السلام) است در واقع برآمده از طرح جامع آموزش زبان قرآن است. نگارنده، افتخار و توفيق آن را داشته است كه به عنوان يكى از دستياران اين طرح از آغاز (خرداد 1377) تا ارائه آن به مركز تحقيقات دانشگاه امام صادق (عليه السلام) (خرداد 1379) به گردآورى بيش از سه هزار فيش از منابع روايى، تاريخى، فقهى و سيره و تا حدودى تحليل داده‏هاى آن بپردازد. از اين رو، نگارنده، جانمايه اصلى تحليل و تدوين مباحث اين نوشتار را توجه به اين اصل مهم مى‏داند كه آموزش و ترويج قرآن در سيره و سنت نبوى همواره به مثابه آموزش و ترويج يك زبان مطرح بوده است و در پرتو اين رويكرد، در پى آن است كه در حد بضاعت محدود علمى خود، بتواند گره‏هاى كورى را كه از ديرباز درباره بنيان‏گذارى قرائت و كتابت قرآن مطرح بوده است، بگشايد؛ هرچند به علت مسلط نبودن بر روش‏هاى مطالعه تاريخى و نداشتن آمادگى لازم براى تحقيق در مباحث زبان‏شناختى و ديگر حوزه‏هاى علمى و هنرى كه ارتباطى تنگاتنگ با مسائل آموزش و ترويج قرآن دارد، نتوانسته است تحقيق خود را چنان كه بايد و شايد، تدارك بيند. بنابراين، با كمال اشتياق از هرگونه انتقاد و پيشنهاد سازنده استقبال مى‏شود.

در خاتمه، از استاد عزيزم جناب آقاى دكتر محمد على لسانى فشاركى كه در طول دوران تحصيلات دانشگاهى تاكنون و همه مراحل: پيشنهاد عنوان، تصويب، نگارش، تدوين و دفاع پايان‏نامه (خرداد 1381) از راهنمايى‏ها و هدايت‏هاى حكيمانه و مشفقانه ايشان برخوردار بوده و هستم، صميمانه سپاسگزارى مى‏كنم.

همچنين بر خود لازم مى‏دانم مراتب تشكر و امتنان قلبى خود را از همه اساتيد معظم و گران‏قدر، به ويژه آقايان: دكتر احمد بادكوبه هزاوه، دكتر احمد پاكتچى و استاد مرتضى رزم‏آرا، ابراز نمايم و نيز از همسر مهربان و فداكارم سركار خانم مريم عافيتى و برادران و دوستان ارجمندم آقايان: دكتر حسين مرادى زنجانى، مهدى غفارى، رضا عباسى، مصطفى رزاقى و ابوذر پور محمدى كه افتخار همكارى با آنان را در طرح جامع آموزش زبان قرآن داشته‏ام، صميمانه قدردانى مى‏كنم.

ربنا لا تجعلنا للذين كفروا، واغفرلنا ربنا انك انت العزيز الحكيم * ربنا عليك توكلنا و اليك أنبنا و اليك المصير * ربنا لا تزع قلوبنا بعد اذ هديتنا وهب لنا من لدنك رحمة انك أنت الوهاب.

محسن رجبى

پژوهشگر بنياد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى

مشهد مقدس، چهاردهم صفر 1430 ق، بيست و دوم بهمن 1387 ش

E-MAIL :RAJABI_MHS@YAHOO.COM

تعريف مفاهيم پايه‏⁽³⁾

1. تعريف بنيان‏گذارى

كلمه بنيان به معناى بنياد است كه مركب از بن به معناى پايان، پايه، ريشه، اصل و ابتدا و ياد به معناى اساس است. تركيباتى چون بنيان‏كردن، تأسيس و بنيان نهادن (بنا كردن و شروع كردن) از آن ساخته شده است. همچنين تركيب بن افكندن سخن به معناى عنوان كردن، گفتن و بن افكندن نامه به معناى نوشتن نامه آمده است‏⁽⁴⁾.

بنابراين، بنيان‏گذار كسى است كه با دانش و آگاهى و همراه با آينده‏نگرى و برنامه‏ريزى، كارى را شروع مى‏كند و به نحوى آن را به انجام مى‏رساند كه مايه استوارى، برقرارى، تداوم و استمرار آن باشد.

پس منظور از بنيان‏گذارى قرائت و كتابت قرآن‏كريم اين است كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) با آغاز نزول قرآن، موظف شدند قرائت و كتابت قرآن را همان‏طور كه نازل و تعليم شده است، تحت نظارت و اشراف وحى الهى، بنيان نهند و با برنامه‏ريزى روشمند و هدفمند، آن را بر پايه و اساس متقن و مطمئنى، استوار و برقرار سازند تا قرآن‏كريم بدون هيچ نقص و تغيير، تداوم و استمرار يابد و در دسترس همگان قرار گيرد.

2. تعريف قرائت

قرأ واژه‏اى است كهن كه ريشه در زبان‏هاى سامى دارد و در اصل به معناى خواندن است.

در زبان عربى: قرأ (qara)، در فنيقى، نبطى، پالميرى (تدمرى): ق را (QR)، در آرامى: قِرا (qer) و در آرامى شاهنشاهى: قريت (qryt) به معانى خواندن، بلند و شمرده‏خواندن، دعوت كردن، صدازدن و ادعا كردن آمده است‏⁽⁵⁾. در زبان سريانى: قريانا(keryana) به معناى خواندن يا تدريس كتب مقدس، دعاهايى كه يك فرد مسيحى در روز مى‏خواند ⁽⁶⁾و بخشى از كتاب‏هاى مقدس كه بايد خوانده شود (qeryona) و قُرُيا(qoruya) به معناى خواننده، خواننده كتاب مقدس و قِرينا (Qryn) و قُران (Quran) و كَتبا دِقرنا (ktbdqrn) به معناى خوانش، كتاب دعا و قِرا (qera) به معناى خواندن و بانگ برآوردن است‏⁽⁷⁾.

در عربى نيز قرأ َ قِراءة به معناى خواندن، از بر خواندن و فصيح خواندن است. با اين حال، معانى ديگرى نيز بر اين واژه حمل شده است كه مهم‏ترين آن‏ها چنين است:

1. جمع كردن و فراهم آوردن: مانند ما قرأت جنيناً قط؛ يعنى هرگز (اين شتر) جنينى در رحم خود فراهم نياورده است‏⁽⁸⁾ يا قريتُ الماء فى الحوض فهو جمعت ⁽⁹⁾.

از اين رو خواندن را بدين جهت قرائت گويند كه هنگام خواندن، حروف در كنار هم جمع و ادا مى‏شود.

2. ابلاغ كردن: مانند قَرأَ عليه السلام، يقرأه عليه و أَقراأه اياه: أَبلغه‏⁽¹⁰⁾.

3. حمل كردن: مثلاً وقتى گفته مى‏شود: قرأتُ الناقة أو الشاة تقرأ: أى حملت؛ يعنى شتر يا گوسفند حامله شد⁽¹¹⁾.

4. بيرون ريختن و القا كردن: ابن منظور (د711 ق) آورده است: هجان اللون لم تقرأ جنيناً كه علاوه بر معناى لم تجمع، نظر ديگرى است كه أى لم تلقه. و معنى قرأت‏القرآن: لفظت به مجموعاً أى القيته‏⁽¹²⁾؛ يعنى با خواندن قرآن، آن را به شنونده القا مى‏كنم. همچنين شايد چون خون در زمان حيض از رحم بيرون ريخته مى‏شود، به آن قُرء گويند.

5. ضميمه كردن و منظم كردن: راغب (د 503ق) معتقد است: القراءة ضم الحروف و الكلمات بعضَها الى بعض فى الترتيل...(و) لا يقال للحرف الواحد اذا تفوه به: قراءة⁽¹³⁾؛ به اداى يك حرف قرائت گفته نمى‏شود، بلكه، قرائت؛ يعنى ملحق كردن هر يك از حروف و كلمات به يكديگر، به صورت ترتيل‏⁽¹⁴⁾.

بنابر آنچه گذشت، قرائت، يعنى آواهاى (حروف) معينى را در كنار هم فراهم آوردن و آن‏ها را شمرده و به صورتى واضح و روشن و با استقامت، از حفظ يا از روى متن مكتوب با صداى بلند ادا كردن؛ به گونه‏اى كه شنونده بتواند هر يك از آواها و كلمات را هنگام خواندن تشخيص دهد.

كلمه قرآن نيز مصدر يا اسم مصدر است از ريشه قرأ⁽¹⁵⁾ به معناى خوانده شده، خواندنى، قابل خواندن و خوانا و وجه تسميه اين پديده عرشى و كلام الهى به قرآن در بيان خداوند اين است كه خدا آن را بر پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) خوانده: فَاِذا قَرَأناهُ فَاَتبِع قُرآنَهُ‏⁽¹⁶⁾؛ به طورى كه در قلب آن حضرت جمع و حمل شده است. پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نيز قرآن را به تدريج به مردم ابلاغ و براى آنان خوانده است: وَ قُرآناً فَرَقناهُ لِتَقرَأَهُ عَلَى الناسِ عَلى مُ‏كث‏⁽¹⁷⁾ و مردم نيز همان‏گونه كه از پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) دريافت كرده‏اند، آن را حمل مى‏كنند و مى‏خوانند. گفتنى است كه طبيعت، ماهيت، هدف، آغاز و انجام قرآن در خواندن و حمل آن خلاصه مى‏شود؛ چرا كه تدبر، هدايت، رحمت، حكمت، شفا و... با خواندن، تدارك و سامان مى‏يابد. بنابراين منظور از قرائت در اين تحقيق، هنر قرائت قرآن با الحان عربى به معناى رايج آن نيست.

3. تعريف تلاوت

تلاوت، مصدر است از ريشه ت ل و، به معناى خواندن، از برخواندن و پيروى كردن در زبان سريانى نيز تلا (Tla) به معناى خواندن آمده است ⁽¹⁸⁾.

راغب مى‏گويد:

تلى: تبعه متابعة؛ از او پيروى كنيد؛ به طورى كه ميانشان چيز ديگرى حائل و واسطه نشد. اين متابعت، گاهى با جسم و گاهى با فرمانبرى از حكم است كه مصدرش تُلُو و تِلو است؛ و گاهى با قرائت و تدبر معناست كه مصدرش تلاوة است‏⁽¹⁹⁾.

درباره ساختارهاى گوناگون تلا آمده است:

تلا، يتلو، تلاوة، قرأ، قراءة؛ فلان يَتلو كتابَ الله: أى يقرأه و يَتَكلم به؛ كتاب خدا را مى‏خواند و با آن سخن مى‏گويد؛ فلان يَتلو فلانا: أى يحكيه و يَتَبع فعله؛ گفتار و كردار او را تقليد مى‏كند؛ تلاه: رواه؛ آن را روايت كرد. جاءت الخَيلُ تَتالياً: لا يزال متتابعة؛ پى در پى آمدن؛ تلا اذا تخلف (تأخر)؛ يعنى پشت سر گذاشت، آهسته كرد، تنزل داد: تليتُ عليه تُلاوةَ و تَلى: بقيت؛ باقى ماند؛ أتليتُها عنده: أبقيتُها؛ آن را نزدش باقى گذاشتم و او آن را نگه داشت. به گوسفندى كه مادرش او را از شير خوردن جدا كرد، ولى او هنوز در پى مادر مى‏رود، تِلو و به جمع آن، اَتلاء مى‏گويند؛ التَلاء: الجوار؛ مجاورت، نزديكى، همسايگى؛ التَلاء: الضمان؛ تضمين، تعهد، عهده‏دارى‏⁽²⁰⁾.

فرق تلاوت با قرائت‏

شيخ طوسى (د 460ق) تلاوت و قرائت را در قرآن به يك معنا مى‏داند⁽²¹⁾. راغب معتقد است كه در قرآن، قرائت به معناى اتباع است و تلاوت، مختص اتباع از كتاب‏هاى الهى است كه با قرائت و عمل به مضامين آن حاصل مى‏شود؛ از اين رو هر تلاوتى، قرائت است، ولى هر قرائتى، تلاوت نيست ⁽²²⁾. بنابراين:

تلاوت؛ با قرائت و پس از آن شكل مى‏گيرد. در تلاوت، مفهوم خاصى (دوباره خوانى يا بازخوانى) نهفته است؛ يعنى تلاوت، قرائتى است كه انسان آن را همان‏گونه كه دريافت كرده، با خود دارد و با آن هم‏نشين و مأنوس و در پى آن روان است و گويى پياپى، كلام و صداى صاحب سخن را مى‏شنود و مى‏تواند در همه‏جا آن را پى‏جويى و تدبر كند.

تلاوت يعنى تدبر در قرآنى كه شخص قبلاً شنيده و به قلب و ذهن خويش سپرده است و اكنون در حال بازخوانى آن است؛ هرچند از روى نوشته بخواند⁽²³⁾.

4. تعريف كتابت

كتابت از واژگان دخيل است كه از زبان عربى گرفته شده و اينك جزو واژگان فارسى شمرده مى‏شود، اما تمام معانى آن از عربى به فارسى منتقل نشده است.

كتابت در عربى علاوه بر نوشتن، به معناى خط و رسم‏الخط نيز هست، ولى در فارسى غالباً به معناى نوشتن به كار مى‏رود و حوزه كاربرد آن، محدود به متون اسلامى است. امروزه برخى در علوم قرآنى، لفظ نگارش را به همان معنا به كار مى‏برند كه كلمه‏اى فارسى، با هويت دستورى اسم مصدر است و كاربرد آن در تركيب آيين نگارش رايج است ⁽²⁴⁾.

بنابر مطالب پيشين، بنيان‏گذارى كتابت قرآن، علاوه بر معناى نوشتن قرآن، معناى تعليم رسم‏الخط و جمع و تدوين آن در مجموعه‏اى منظم و نوشتارى به نام مصحف توسط پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) را نيز در بر مى‏گيرد.

بخش اول: نزول قرآن‏

فصل اول: نزول دفعى و يكپارچه قرآن‏

خداوند سبحان درباره انتقال و ايصال قرآن‏كريم از عرش الهى به قلب پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) كه مى‏توان آن را بنيان‏گذارى قرائت قرآن توسط خداوند دانست، واژگان زير را برگزيده است كه در اين ميان، واژه نزول و مشتقات آن بيش از ساير واژه‏ها به كار رفته است:

- انزال، نزول، تنزيل: اِنا أَنزَلناهُ فِى لَيلَةِ القَدرِ⁽²⁵⁾؛ وَ نَزَلناهُ تَنزِيلاً⁽²⁶⁾.

- وحى: وَ كَذلِكَ أَوحَينا اِلَيكَ قُرآناً عَرَبِياً⁽²⁷⁾؛ وَ أُوحِىَ اِلَىَ هذا القُرآنُ‏⁽²⁸⁾.

- ايتاء، اتيان: وَ لَقَد آتَيناكَ سَبعاً مِنَ المَثانِى وَ القُرآنَ العَظِيم‏⁽²⁹⁾.

- مجى‏ء: وَ لَقَد جِئناهُم بِكِتاب فَصَلناهُ عَلى عِلم‏⁽³⁰⁾.

- القا: وَ اِنَكَ لَتُلَقَى القُرآنَ مِن لَدُن حَكِيم عَلِيم‏⁽³¹⁾؛ اِنا سَنُلقِى عَلِيكَ قَولاً ثَقِيلاً⁽³²⁾.

- تعليم: الرَحمنُ * عَلَمَ القرآن‏⁽³³⁾؛ عَلَمَهُ شَدِيدُ القُوى‏⁽³⁴⁾.

- اقرا، قرائت: سنقرئك فلا تنسى‏⁽³⁵⁾؛ فاذا قرأناه فاتبع قرآنه‏⁽³⁶⁾.

- تلاوت: تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق‏⁽³⁷⁾.

- ترتيل: و قال الذين كفروا لولا نزل عليه القرآن جملة واحدة كذلك لنثبت به فؤادك ورتلناه ترتيلا⁽³⁸⁾.

زمان نزول‏

خداوند كريم، زمان نزول دفعى قرآن را در شب قدر انا أنزلناه فى ليلة القدر كه همان ليله مباركهانا أنزلناه فى ليلة مباركة⁽³⁹⁾ است، اعلام مى‏كند. اين شب در ماه مبارك رمضان: شهر رمضان الذى أنزل فيه القرآن‏⁽⁴⁰⁾ قرار دارد. از امام باقر (عليه السلام) سؤال شد كه ليله مباركه چه شبى است؟ فرمود: هى ليلة القدر و هى فى كل سنة فى شهر رمضان... فلم ينزل القرآن الا فى ليلة القدر، قال الله تعالى (فيها يفرق كل أمر حكيم) ⁽⁴¹⁾.

با توجه به آيه اول سوره اسراء: سبحان الذى أسرى بعبده ليلاً من المسجد الحرام الى المسجد الأقصا الذى باركنا حوله لنريه من آياتنا انه هو السميع البصير، شب اسراء همان ليله مباركه و ليلة القدر است كه با توجه به آيه 41 سوره انفال: و ما أنزلنا على عبدنا يوم الفرقان يوم التقى الجمعان و الله على كل شى‏ء قدير، برخورد دو گروه (مسلمانان و مشركان) در جنگ بدر در صبح هفدهم رمضان بوده است‏⁽⁴²⁾. از اين رو برخى شب هفدهم رمضان را شب قدر⁽⁴³⁾ و شب بعثت و شب اسراء حضرت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم)، بنده مكرم خدا، از مسجدالحرام به مسجدالاقصى (كوه طور) براى دريافت قرآن مى‏دانند⁽⁴⁴⁾.

امام رضا (عليه السلام) مى‏فرمايد:

شهر رمضان هو الشهر الذى أنزل الله تعالى فيه القرآن... و فيه نبى محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و فيه ليلة القدر⁽⁴⁵⁾.

امام محمد باقر (عليه السلام) مى‏فرمايد:

كان ابتداء الوحى الى رسول الله يوم الاثنين لسبع عشرة خلت من رمضان‏⁽⁴⁶⁾؛

سرآغاز وحى به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) رو دوشنبه، هفدهم رمضان بوده است.

گفتنى است سوره اسراء، هفدهمين سوره قرآن در ترتيب جاودانه مصحف شريف است و بيشترين كاربرد كلمه قرآن (يازده مرتبه از هفتاد مرتبه) در اين سوره است.

سيد محمد حسين فضل الله بر اين باور است كه با توجه به بيان روشن قرآن‏كريم مبنى بر نزول قرآن در ماه مبارك رمضان، نمى‏توان به رواياتى كه بعثت را در ماه رجب و آغاز سوره علق را اولين آيات نازل شده مى‏پندارند، اطمينان يافت‏⁽⁴⁷⁾.

حسن رهبرى نيز شهرت هم‏زمانى آغاز نزول قرآن با وقوع بعثت در 27 رجب را از ابتدا مخدوش و نادرست مى‏داند! زيرا نه در رواياتى كه مبعث را روز 27 رجب اعلام كرده‏اند، به نزول سوره يا آيه‏اى در آن روز اشاره شده است و نه در رواياتى كه سوره علق را نخستين سوره قرآنى دانسته‏اند، زمان و روز نزول آن مطرح شده است‏⁽⁴⁸⁾.

نزول قرآن با همه اوصاف قرآن قبل و بعد از نزول‏

تنزيل، انزال يا نزول، گوياى سرفصلى است كه خواه ناخواه نشان دهنده مرحله قبل از نزول، مرحله نزول و مرحله بعد از نزول است و مى‏توان براى نزول قرآن، اين سه مرحله را در نظر گرفت:

1. مرحله نزد خدا بودن قرآن، قبل از نزول، تنزيل يا انزال آن.

2. مرحله نزول، انزال يا تنزيل قرآن.

3. مرحله بعد از انزال، تنزيل يا نزول قرآن.

بررسى آيات آغازين سوره‏ها - كه بيشتر ناظر به بيان چگونگى نزول قرآن و اوصاف آن است - نشان مى‏دهد كه قرآن، قبل از نزول، نزد خداوند رحمان، در ام‏الكتاب، لوح محفوظ يا كتاب مكنون‏⁽⁴⁹⁾ و داراى اوصافى چون كتاب مبين، قرآن مبين، كتاب حكيم، قرآن حكيم، على حكيم بوده است: تلك آيات الكتاب المبين‏⁽⁵⁰⁾؛ و الكتاب المبين ⁽⁵¹⁾؛ تلك ايات الكتاب و قرآن مبين‏⁽⁵²⁾؛ تلك آيات القرآن و كتاب مبين ⁽⁵³⁾؛ تلك آيات الكتاب الحكيم‏⁽⁵⁴⁾؛ و القرآن الحكيم‏⁽⁵⁵⁾؛ و انه فى أم‏الكتاب لدينا لعلى حكيم ⁽⁵⁶⁾؛ كتاب أحكمت آياته‏⁽⁵⁷⁾؛ بل هو قرآن مجيد * فى لوح محفوظ⁽⁵⁸⁾؛ انه لقرآن كريم * فى كتاب مكنون ⁽⁵⁹⁾.

سپس در مرحله نزول، كتاب مبين كه از ام‏الكتاب و عرش الهى نازل مى‏شود، تفصيل مى‏يابد و حالات و اوصاف جديدى به خود مى‏گيرد⁽⁶⁰⁾: انا أنزلناه قرآناً عربياً⁽⁶¹⁾؛ انا جعلناه قرآناً عربياً⁽⁶²⁾؛ كتاب فصلت آياته قرآناً عربياً⁽⁶³⁾؛ بلسان عربى مبين‏⁽⁶⁴⁾؛ كتاب أحكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير ⁽⁶⁵⁾؛ و قرآناً فرقناه‏⁽⁶⁶⁾؛ تبارك الذى نزل الفرقان على عبده‏⁽⁶⁷⁾؛ و أنزل الفرقان ⁽⁶⁸⁾؛ و القرآن ذى الذكر⁽⁶⁹⁾.

خداوند حكيم، هدف از اين تفصيل را قرائت، تلاوت، تعقل، تذكر، تعلم، و... مى‏داند⁽⁷⁰⁾، اما جاى اين سؤال باقى است كه چرا قرآن حكيم قبل از تفصيل و تفريق، قابل تعقل و تعلم انسان‏ها - جز شخص رسول‏اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) - نبوده است؟

علامه طباطبائى (رحمة الله) در ذيل آيات آغازين سوره زخرف: حم * و الكتاب المبين * انا جعلناه قرآناً عربياً لعلكم تعقلون * و انه فى أم‏الكتاب لدينا لعلى حكيم و آيات نخست سوره يوسف و نيز آيه 185 سوره بقره آورده است:

ضمير ه در جعلناه و انزلناه قرآناً عربياً و وانه فى ام‏الكتاب به كتاب مبين بر مى‏گردد كه در ام‏الكتاب يا همان لوح محفوظ يا كتاب مكنون قرار دارد. كتاب مبين نزد خدا، على است؛ يعنى بلند مرتبه و والا منزلت است؛ به گونه‏اى كه عقل‏ها توان درك و دريافت آن را ندارند و حكيم است؛ يعنى محكم و يكپارچه و حقيقى به هم پيوسته و غير مفصل است و به كلمات، جملات، آيات و سوره‏ها تبديل و تفصيل نيافته است؛ يعنى قرآن در آن حالت ام‏الكتابى‏اش كه وصف لعلى حكيم را دارد، شبيه الفاظ و عبارات (بشرى) نيست كه قابل قرائت و تلاوت باشد. در نتيجه، قابليت تعقل و دريافت براى انسان‏ها را ندارد.

بنابراين، خداوند حكيم، كتاب مبين را در مرحله تنزيل يا نزول، به الفاظ و عبارات عربى، روشن و واضح تبديل كرد و آن را خواندنى و خوانا گردانيد تا قابل قرائت، تلاوت، تعقل و تعلم باشد. در غير اين صورت، دريافت و درك كتاب مبين، فقط مختص رسول‏خدا مى‏شد؛ چرا كه وحى و تعليم آن، به ايشان اختصاص داشت. از اين رو كتاب مبين، اصل، مرجع، تأويل، ممثل و حقيقت قرآن عربى مبين است كه در شب قدر، يكپارچه و كامل بر قلب پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شد و خداوند حكيم، مقصد اصلى كتاب مبين را به او آموخت؛ چنان‏كه در نزول تدريجى، تفصيل يافته آن را به صورت قرآن عربى مبين، به تدريج و در طول مدت رسالت بر قلب ايشان نازل كرد⁽⁷¹⁾.

تدبر در آيات ياد شده نشان مى‏دهد كه خداوند قدير در شب قدر، قرآن را با همه اوصاف قبل و بعد از نزول، بر قلب مبارك پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل كرد؛ يعنى هم آن كتاب مبين در ام‏الكتاب را كامل و يكپارچه بر قلب آن حضرت نازل كرد و هم تفصيل يافته و فرقان شده آن به قرآن عربى مبين را:

فأوحى الى عبده ما اوحى‏⁽⁷²⁾؛ الله لا اله الا هو الحى القيوم * نزل عليك الكتاب بالحق... و أنزل الفرقان‏⁽⁷³⁾؛ شهر رمضان الذى أنزل فيه القرآن... و الفرقان ⁽⁷⁴⁾؛ الحمدلله الذى أنزل على عبده الكتاب و لم يجعل له عوجاً⁽⁷⁵⁾؛ تبارك الذى نزل الفرقان على عبده‏⁽⁷⁶⁾؛ كتاب فصلت آياته قرآناً عربياً ⁽⁷⁷⁾؛ و ما كان هذا القرآن أن يفترى من دون الله ولكن... تفصيل الكتاب لا ريب فيه من رب العالمين‏⁽⁷⁸⁾؛ هو الذى أنزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن أم‏الكتاب و أخر متشابهات ⁽⁷⁹⁾؛ و لقد آتيناك سبعاً من المثانى والقرآن العظيم ⁽⁸⁰⁾؛ الله نزل أحسن الحديث كتاباً متشابها مثانى‏⁽⁸¹⁾؛ و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم ⁽⁸²⁾.

در ميان عالميان، از ازل تا ابد، فقط قلب مبارك پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) ظرفيت و توانايى پذيرش يكباره كتاب مبين و قرآن عربى مبين را به صورت كامل و يكپارچه داشت‏⁽⁸³⁾.

در روايات، اين مسئله با تعابير گونه‏گونى بيان شده است:

رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏فرمايد: ألا و أنى أوتيت الكتاب (القرآن) و مثله معه‏⁽⁸⁴⁾.

از امام على (عليه السلام) نيز روايت شده است: هو (القرآن) كلام الله و تأويله لا يشبه بكلام البشر⁽⁸⁵⁾.

آن حضرت در ضمن خطبه‏اى فرمودند:

فان الله تبارك و تعالى بعث محمداً (صلى الله عليه و آله و سلم) بالحق ليخرج عباده من عبادة عباده الى عبادته... و من ولاية عباده الى ولايته، بشيراً، و نذيراً، و داعياً الى الله باذنه، و سراجاً منيراً، عوداً و بدءاً، و عذراً و نذراً بحكم قد فصله، و تفصيل قد أحكمه، و فرقان قد فرقه، و قرآن قد بينه ليعلم العباد ربهم اذ جهلوه...⁽⁸⁶⁾.

امام باقر (عليه السلام) نيز فرموده‏اند: قد علمه الله جميع ما أنرل عليه من التنزيل و التأويل‏⁽⁸⁷⁾.

بنابراين، سخن آن حضرت مبنى بر اين‏كه كسى نمى‏تواند ادعا كند كه كل قرآن را حفظ، فهم و جمع‏آورى كرده است‏⁽⁸⁸⁾ اشاره به همين نكته دارد كه قرآن داراى ظاهر و باطن و تأويل و تنزيل است و مردم با ظاهر و تنزيل آن آشنايند و آن را گرد آورده‏اند، اما باطن و تأويل قرآن قابل جمع‏آورى نيست.