بخش اول كلّيات

هدف‏هاى آموزشى اين بخش عبارتند از:

1. آشنايى با اصطلاح علوم قرآنى و سير اجمالى نگارش‏هاى قرآنى.

2. نگرشى به عناوين قرآن در دو قسمت اسامى و اوصاف.

3. بررسى معانى «قرآن» در يك نگاه.

4. علّت نامگذارى وحى آسمانى به «قرآن».

5. اهميّت و جايگاه زبان عربى به عنوان زبانِ منتخب دين و قرآن.

برخى از منابع مهم اين بخش عبارتند از:

قرآن كريم؛ فهرست ابن نديم؛ مقدمه البرهان فى علوم القرآن؛ مقدمه التمهيد فى علوم القرآن؛ موجز علوم القرآن؛ مناهل العرفان؛ علوم قرآن و فهرست منابع؛ القرآن الكريم و روايات المدرستين؛ مجله بيّنات، شماره‏هاى 3 - 8؛ مقاله «سير نگارش‏هاى علوم قرآن»؛ كيهان انديشه، شماره 28، مقاله «سير تاريخى تفسير و علوم قرآن».

فصل اول علوم قرآنى و سير تاريخى نگارش‏هاى آن

علوم قرآنى، به مجموعه‏اى از علوم اطلاق مى‏گردد كه براى فهم و درك قرآن مجيد به عنوان مقدمه فراگرفته مى‏شوند. به بيان ديگر، مباحثى كه قبل از تفسير قرآن و فهم آيات الهى، آشنايى با آنها براى هر مفسّر و محقّقى لازم است، مجموعه مباحث علوم قرآنى را تشكيل مى‏دهند. زرقانى در تعريف آن مى‏گويد:

مباحثى است متعلق به «قرآن» از جهت نزول قرآن، ترتيب، جمع، كتابت، قراءت، تفسير، ناسخ و منسوخ و نظاير اينها.(1)

روشن است كه چنين تعريفى از علوم قرآنى حدّ و مرز مشخصى را براى مسائل قابل طرح در اين علم بيان نمى‏كند و از اين روست كه بعضى، شمار انواع اين علوم را پنجاه، برخى هشتاد و عده‏اى چهارصد و يا حتى بيشتر از آن ذكر نموده‏اند.(2) در حقيقت، دليل عمده اين اختلاف، نحوه نگرش آنان به قرآن از جوانب مختلف و شيوه تقسيم‏بندى مباحث آن به صورت‏هاى متفاوت بوده است. به عنوان مثال، بدرالدين محمدبن‏عبدالله زركشى در البرهان فى علوم القرآن فهرست انواع علوم قرآنى را در 47 قسمت تنظيم نموده؛(3) در حالى كه جلال الدين سيوطى نيز، كه به پيروى از زركشى تقسيمات خود را به «نوع» تعبير نموده، رقم انواع را به هشتاد رسانيده است.(4)

اهتمام و عنايت مسلمانان از صدر اسلام و اشتياق شديد آنان به قرآن به عنوان وحى آسمانى و معجزه جاودانى باعث شد تا از همان قرن نخست بزرگانى از صحابه پيامبر اكرم(ص) و پس از آنان علما و دانشمندان اسلامى در زمينه‏هاى مختلف تفسير و مسائل مربوط به قرآن توجه ويژه‏اى را نشان دهند.

به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنى، در ميان صحابه پيامبر(ص) على بن ابى‏طالب(ع) از پيشگامان و طلايه‏داران تفسير و علوم قرآنى بوده و حتى شخصيتى چون ابن عباس تفسير قرآن را از ايشان آموخته است.(5)

جلال الدين سيوطى مى‏گويد:

در ميان خلفا كسى كه بيشترين مطلب را در زمينه علوم قرآنى روايت كرده، على بن ابى‏طالب است.(6)

عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب بن قيس نيز از جمله كسانى هستند كه جايگاه رفيع در تفسير و قراءت قرآن داشته‏اند و ديگران قرآن را از آنان فرامى‏گرفتند.

دوره تدوين تفسير و مباحث قرآنى از قرن دوم آغاز مى‏گردد و از اين زمان به‏بعد دانشمندان فراوانى در خدمت تأليفات قرآنى قرار مى‏گيرند. ما در اين مختصر، ابتدا به‏ذكر نام برخى از نويسندگان علوم قرآنى كه هر يك در تدوين‏علمى از علوم قرآنى پيشگام بوده‏اند، پرداخته آن‏گاه سيرى اجمالى در نگارش‏هاى علوم قرآنى خواهيم‏داشت.

پيشگامان تدوين علوم قرآنى

يحيى بن يعمر (م‏89ق.) كتابى در قراءت نگاشته است.(7)

حسن بصرى (م‏110ق.) نويسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.

عبدالله بن عامر يحصبى (م‏118ق.) نويسنده كتب اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق و المقطوع و الموصول.

عطاءبن ابى‏مسلم ميسرة الخراسانى (م‏135ق.) اولين نويسنده در ناسخ و منسوخ.

محمد بن سائب كلبى (م‏146ق.) آغازگر تدوين احكام القرآن.(8)

ابان‏بن‏تغلب(م‏141ق.)نخستين‏مؤلف درعلم‏قراءت، معانى‏قرآن و غريب‏القرآن.

خليل‏بن احمد فراهيدى (م‏170ق.) مبتكر و مؤلّف در نقط و رسم.(9)

على بن عبدالله سعدى در تأليف اسباب النزول و محمد بن جنيد (م‏281ق.) درامثال القرآن گوى سبقت را از ديگران ربوده‏اند.(10)

محمد بن يزيد واسطى (م‏306 يا 309ق.) پيشقدم در تدوين كتابى با عنوان اعجاز قرآن بوده كه امروزه از ميان رفته است.(11)

برخى از قرآن‏شناسان، على بن مدينى و ابوعبيد قاسم بن سلام را، كه هر دو از دانشمندان قرن سومند، به ترتيب، پيشگام در تدوين اسباب النزول و ناسخ و منسوخ دانسته‏اند.(12)

مطالعه آزاد

سير تاريخى نگارش‏ها در سده‏هاى مختلف‏

قرن اول:

يحيى بن يعمر (م 89ق.) به او كتابى در قراءت را نسبت داده‏اند.

قرن دوم:

حسن بصرى (م 110ق.)، عبدالله بن عامر يحصبى (م 118ق.)، عطاء بن ابى‏مسلم ميسرة الخراسانى (م 135ق.)، ابان بن تغلب (م 141ق.)، محمد بن سائب كلبى (م 146ق.)، حسين بن واقدى مروزى (م‏151ق.)، خليل بن احمد (م‏170ق.).

قرن سوم:

يحيى بن زياد، معروف به فرّاء (م 207ق.) مؤلّف معانى القرآن و كتب ديگر، محمدبن‏جنيد (م 281ق.) صاحب امثال القرآن، محمد بن مسعود عيّاشى داراى تأليفات بسيار و از جمله، تفسيرى معروف به نام خودش، قاسم بن سلام (م 224ق.) مؤلّف الناسخ و المنسوخ، القراءات و فضائل القرآن.

قرن چهارم:

محمدبن يزيد واسطى (م 306 يا 309ق.) مؤلف اعجاز قرآن، ابوعلى كوفى (م‏346ق.) صاحب فضائل القرآن، ابن جرير طبرى (م 310ق.) صاحب تفسير معروف، ابوبكر بن قاسم انبارى (م 328ق.) نويسنده عجائب علوم‏القرآن، سيد شريف رضى (م 406ق.) نويسنده تلخيص البيان فى مجازات القرآن.

ابن‏نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تازمان او، يعنى قرن‏چهارم، در زمينه‏هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‏هاى مختلف است و ما تنها به‏ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‏كنيم.

تفسير، حدود 45 كتاب .

معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.

لغات القرآن، 6 كتاب.

قراءات، بيش از 20 كتاب.

النقط و الشكل للقرآن، 6 كتاب.

متشابه القرآن، 10 كتاب.

ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب.(13)

از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‏تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد.

گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى، آن گونه كه فعلاً رايج است، با آن چه در سده‏هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت‏است. علوم قرآنى، در گذشته‏بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‏شد. در واقع، علم تفسير، علمى از علوم قرآنى بوده است، همانند علم اعجازقرآن، علم تاريخ‏قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... ، اما به‏تدريج كثرت و تنوّع مباحث سبب شد ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به‏وجود آيد.(14)

زرقانى مى‏گويد:

معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است؛ ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد، مشهور به حوفى (م‏430ق.) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد، كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين، مامى‏توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.(15)

وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‏گيرى مى‏كند:

علوم‏قرآنى، به‏صورت يك فن از اواخر قرن چهارم به‏دست ابراهيم‏بن‏سعيد حوفى به وجود آمد و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م‏597ق.) و سخاوى (م‏641ق.) و ابوشامه (م‏665ق.) پرورش يافت. در قرن هشتم به همت زركشى و در قرن نهم با تلاش كافيجى و جلال الدين بلقينى به كمال خويش رسيد. آن‏گاه در پايان قرن‏نهم و آغاز قرن دهم، سيوطى تك‏سوار اين ميدان، آن را به جنبش و اهتزاز درآورد.(16)

تدوين جامع انواع علوم قرآنى، از قرن هشتم با تأليف كتاب البرهان فى علوم القرآن اثر زركشى آغاز مى‏گردد. جامعيت كتاب وى در زمينه انواع علوم قرآنى تا آن زمان بى‏سابقه بود، به‏گونه‏اى كه سيوطى ضمن انتقاد از پيشينيان خود به جهت عدم تدوين كتابى جامع در زمينه انواع علوم قرآنى، پس از مطالعه البرهان اظهار سرور و شادمانى نموده خود نيز به تأليف كتابى مبسوط در همين زمينه مصمّم مى‏گردد.(17)

كتاب الاتقان فى علوم القرآن، نوشته جلال الدين سيوطى (م‏911ق.)، از جمله مهم‏ترين منابع علوم قرآنى است. يكى از منابع مهمّ سيوطى در اين اثر، خود كتاب البرهان بوده است.

پس از الاتقان رشد و بالندگى نگارش و تدوين علوم قرآنى تا مدت‏ها متوقف گرديد، بيشتر نگارش‏هاى علوم قرآن، تنها در زمينه‏هايى خاص صورت گرفته از شدّت آهنگ گرايش به علوم قرآنى كاسته شد.

خوشبختانه در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه‏هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات گرانسنگى عرضه نموده‏اند كه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود:

علامه مجاهد محمد جواد بلاغى، در مقدمه تفسير خويش آلاء الرحمن.

محمد عبد العظيم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن.

دكتر صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن.

ابوعبدالله زنجانى، تاريخ القرآن.

دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن.

دكتر سيد محمد باقر حجتى، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم.

آيةالله العظمى خوئى، البيان فى تفسير القرآن.

علامه طباطبائى، قرآن در اسلام.

آيةالله محمد هادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن.

دكتر داود العطار، موجز علوم القرآن.

سيد جعفر مرتضى عاملى، حقائق هامّة حول القرآن الكريم.

گزيده مطالب

1. علوم قرآنى، علومى مربوط به قرآنند كه مباحثى نظير نزول قرآن، جمع قرآن، قراءت قرآن، اعجاز قرآن (مانند ناپذيرى)، تحريف‏ناپذيرى قرآن، محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ را شامل مى‏شوند.

2. نخستين نگارش‏ها در زمينه قرآن، از اواخر قرن اول هجرى آغاز گشته است.

3. علوم قرآنى در آغاز، معنايى عام و فراگير داشته و شامل تفسير و تجويد نيز مى‏شده است.

4. شروع اصطلاح علوم قرآنى به معناى رايج كنونى و تدوين كتب آن، به قرن پنجم هجرى باز مى‏گردد.

5. اولين كتاب جامع در زمينه علوم قرآنى، البرهان فى علوم القرآن، اثر گرانسنگ زركشى در قرن هشتم است.

6. برخى از كتب مرجع و مهم علوم قرآنى عبارتند از: الاتقان فى علوم القرآن، مناهل العرفان، البيان فى تفسير القرآن، التمهيد فى علوم القرآن و تاريخ قرآن.(18)

فصل دوم‏عناوين قرآن

مفسّران و قرآن‏پژوهان در شماره و تعداد نام‏هاى قرآن اختلاف نظر فراوانى دارند. ابوالفتوح رازى در تفسيرش 43 نام براى قرآن ذكر نموده است.(19) زركشى به نقل از قاضى ابوالمعالى، معروف به شيذله، 55 اسم برشمرده‏(20) و بعضى ديگر، شمار اسامى قرآن را به هشتاد رسانيده‏اند.(21)

بسيارى از عناوينى را كه اين بزرگان در شمار اسامى قرآن آورده‏اند، در قرآن به‏صورت وصف قرآن به كار رفته‏اند و نه اسم. عدم تفكيك ميان اسامى و اوصاف قرآن كريم از يك سو، و تفاوت برداشت‏ها و سليقه‏ها در گزينش نام‏ها از سوى ديگر مى‏توانند دليلى بر اختلاف آرا در اين زمينه باشند. جالب است بدانيم كه بعضى عقيده دارند براى قرآن، نامى غير از قرآن وجود ندارد.(22)

مناسب‏تر آن است كه عناوين قرآن را در دو قسمت، اسامى و اوصاف بيان نماييم:

الف) اسامى قرآن

از ميان عناوين قرآن، به طور مسلم چهار عنوان به صورت اسم در قرآن به كار رفته است، كه به ترتيب اهميّت و كثرت، عبارتند از:

1. قرآن: بل هو قرآن مجيد.(23)

2. كتاب: كتابٌ أنزلناه اليك.(24)

3. ذكر: هذا ذكرٌ مبارك.(25)

4. فرقان: تباركَ الذى نزَّل الفرقانَ على عبدِه.(26)

زرقانى «تنزيل» را نيز بر اسامى فوق افزوده است.(27)

سه عنوان كتاب، ذكر و فرقان براى كتب آسمانى ديگر نيز ذكر گرديده‏(28) و تنها عنوان قرآن، به صورت اسم خاص براى اين كتاب آسمانى مطرح است.

ب) اوصاف قرآن

گفتيم اختلاف سليقه‏ها و برداشت‏ها، موجب اختلاف در شماره عناوين و اوصاف قرآن گشته‏اند. ما در اين قسمت، عناوينى را كه مستقيماً به صورت وصف براى نام‏هاى «قرآن»، «كتاب» و «ذكر» به كار رفته‏اند، يادآور مى‏شويم:

1. مجيد: ق والقرآنِ المجيد؛(29) قاف، سوگند به قرآن باشكوه.

2. كريم: إنه لَقرآنٌ كريم؛(30) كه اين [پيام‏] قطعاً قرآنى است ارجمند.

3. حكيم: يس والقرآنِ الحكيمِ؛(31) يس [ياسين‏] سوگند به قرآن حكمت آموز.

4. عظيم: ولَقَد آتيناك سَبعاً منَ المثانى والقرآنَ العظيم؛(32) و به راستى، به تو سبع‏المثانى [= سوره فاتحه‏] و قرآن بزرگ را عطا كرديم.

5. عزيز: وإنّه لكتابٌ عزيزٌ لايأتيهِ الباطلُ...؛(33) و به راستى كه آن كتابى ارجمند است. باطل به سويش نمى‏آيد.

6. مبارك: هذا ذكرٌ مباركٌ؛(34) اين [كتاب‏] پندى خجسته است.

7. مبين: تلك آياتُ الكتابِ وقرآنٍ مبينٍ؛(35) اين است آيات كتاب [آسمانى‏] و قرآن روشنگر.

8. متشابه: اللَّهُ نزَّل أحسنَ الحديثِ كتاباً مُتشابهاً؛(36) خدا زيباترين سخن را [به صورت‏] كتابى متشابه نازل كرده است.

9. مثانى: اللَّهُ نزّل أحسنَ الحديث كتاباً متشابهاً مثانى؛(37) خدا زيباترين سخن را [به صورت‏] كتابى متشابه، متضمن وعده و وعيد نازل كرده است.

10. عربى: إنا أنزلناه قُرآناً عربياً لعلَّكم تعقِلُون؛(38) ما آن را قرآن عربى نازل كرديم؛ باشد كه بينديشند.

11. غير ذى عوج: قرآناً عربياً غيرَ ذى عوجٍ لعلّهُم يتَّقُون؛(39) قرآنى عربى، بى‏هيچ كژى؛ باشد كه آنان راه تقوا پويند.

12. ذى الذّكر: ص والقرآنِ ذِى الذكرِ؛(40) ص. سوگند به قرآن پراندرز.

13. بشير: كتابٌ فُصّلَتْ آياتُه... بشيراً...؛(41) كتابى است كه آيات آن، به روشنى بيان‏شده.... بشارتگر است.

14. نذير: كتابٌ فُصّلَتْ آياتُه... بشيراً ونذيراً؛(42) كتابى است كه آيات آن، به روشنى بيان شده.... بشارتگر و هشداردهنده است.

15. قَيّم: الحمدُللَّه الذى أنزلَ على عبدِهِ الكتابَ... قَيِّماً...؛(43) ستايش خدايى را كه اين كتاب را بر بنده خود فرو فرستاد.... [كتابى‏] راست و درست.

در پايان به يكى ديگر از اسامى قرآن كريم اشاره مى‏كنيم. اين نام، گرچه در خود قرآن ذكر نگرديده اما برخى بر اين عقيده‏اند كه مشهورترين و رايج‏ترين نام در ميان مسلمانان پس از رحلت پيامبر اكرم(ص) «مصحف» بوده است و در زمان حيات پيامبر(ص) نام رايج و مشخصى كه همه بر آن اتفاق نظر داشته باشند، وجود نداشته است.(44)

دكتر راميار در پاسخ به اين سؤال كه چگونه اين نام، با وجودى كه در خود قرآن نيامده، بر اين كتاب آسمانى نهاده شده، مى‏گويد:

وقتى ابوبكر قرآن را جمع كرد، به ياران پيامبر گفت كه نامى بر آن بگذارند. پاره‏اى خواستند كه آن را انجيل بخوانند؛ ولى ديگران را خوش نيامد. كسانى پيشنهاد كردند كه آن را «سفر» بنامند؛ مثل سفرهاى پنج‏گانه يهود؛ اين پيشنهاد هم رد شد. سرانجام، عبدالله بن مسعود، صحابى جليل القدر گفت: در مهاجرتى كه به حبشه كرديم كتابى ديدم كه آن را مصحف مى‏خواندند.... اين نام آن هنگام پذيرفته شد و بر قرآن كريم اطلاق گرديد.... نسخه‏هاى قرآن را هم، كه عثمان به اطراف فرستاد، مصحف خوانده‏اند... كه بعدها همين‏ها، «مصاحف عثمانى» نام گرفت. مجموعه خصوصى هريك از صحابه را هم مصحف مى‏گفتند؛ مثل مصحف ابىّ بن كعب يا مصحف معاذ.(45)

پس از رحلت پيامبر، در اين كه نام «مصحف» به سرعت از نام‏هاى رايج قرآن كريم گرديد، سخنى نيست؛ اما اين سخن كه هيچ نام مشخّصى در زمان حيات پيامبر(ص) براى كتاب آسمانى وجود نداشته، پذيرفتنى نيست. «قرآن» و «كتاب»، نام‏هايى هستند كه به‏صورت گسترده در روايات از زبان پيامبر اكرم(ص) و على بن ابى‏طالب(ع) و نيز صحابه آن حضرت به كار رفته‏اند. حديث نبوى معروف كه فرمود: إذا التبستْ عليكمُ الفتنُ كقِطَعِ اللَّيلِ المُظلِم فعليكُم بِالقرآن‏(46) و يا فرمايش آن حضرت كه: فضلُ القرآنِ عَلى سائِرِ الكلامِ كَفضلِ اللَّهِ على خلقِهِ‏(47) و يا وصيت آن حضرت كه فرمود: إنّى تاركٌ فيكمُ الثقلَين كتابَ اللَّه وعترتي...(48) و ده‏ها، بلكه صدها روايت ديگرِ عصر نزول، كه در آن‏ها از كتاب آسمانى مسلمانان به «قرآن» و يا «كتاب» ياد گرديده است، به خوبى شهرت اين نام را در همان زمان اثبات مى‏نمايد.(49) در بسيارى از روايات جمع‏آورى «قرآن» و تدوين مصحف كسانى هم‏چون زيدبن ثابت، نام قرآن را هنگام تدوين مصحف به‏كار برده‏اند.

چگونه ممكن است در طول 23 سال، مسلمانان هيچ نام مشخصى براى كتابشان نداشته باشند؟!

دليل ديگرى براى شهرت نام قرآن وجود دارد كه عبارت از استعمال اين عنوان در قرآن به صورت علم و اسم خاص است كه در فصل پنجم به تفصيل از آن سخن خواهيم گفت.

علت شيوع نام «مصحف» پس از رحلت پيامبر(ص)، مسأله كتابت و تدوين قرآن بود. صحيفه به چيزى كه گسترده باشد اطلاق مى‏گردد و از اين رو، صفحه‏اى را هم كه بر آن مى‏نويسند، صحيفه گويند و مصحف مجموعه‏اى از صحيفه‏هاى نوشته شده است كه بين دو جلد قرار گرفته باشد. بنابراين، چون پس از رحلت، يكى از مهم‏ترين وظايف مسلمانان جمع‏آورى صحف نوشته شده قرآنى و يا كتابت قرآن به‏دست بعضى از نويسندگان صحابه بود، اين نام در چنين زمانى و فضايى شايع گرديد.

در همان زمان نيز مصحف، اسم براى هر كتابِ مجلّد بوده است، خواه قرآن باشد يا غير آن. محمد بن سيرين مى‏گويد:

لمّاتُوُفِّيَ النّبي(ص) أُقْسَمَ عليٌ أن لايَرتدِيَ بِرداءٍ إلّا لِجُمُعَةٍ حتى يَجمعَ القرآنَ فى مُصحفٍ.

ابوالعاليه مى‏گويد:

إنَّهم جَمعُوا القرآنَ فى مصحفٍ فى خلافة أبى بكر.

كلينى در كافى به نقل از امام صادق(ع) آورده است:

من قرأ القرآن فى المصحف مُتِّعَ بِبصَرِه....

در روايت معروف زيد بن ثابت آمده است:

فَتَتبَّعْتُ القرآنَ أَجْمَعَه ... فكانَت الصُّحُفُ عند أبى بكر....

همين اوراق و صفحات، پس از مرگ عمر در دست دخترش، حفصه بود تا آن كه هنگام جمع‏آورى قرآن در زمان عثمان، وى طى پيامى به حفصه به او اطمينان داد كه: أنْ أرسِلى إلينا بالصُحُف نَنْسِخُها فى المَصاحفِ ثم نَرُدُّها إليكِ.... در تمام روايات فوق و ده‏ها روايت ديگر، آن‏چه مطرح است جمع قرآن در مصحف، يعنى يك كتاب مجلّد است؛ يعنى مصحف در همان معناى لغوى خود به كار رفته است.(50)

گزيده مطالب

1. اسامى «قرآن» عبارتند از: «قرآن»، «كتاب»، «ذكر» و «فرقان».

2. نام «مصحف» پس از رحلت پيامبر به جهت جمع‏آورى قرآن در يك مجلّد رايج گشت.

3. براى قرآن برخى نزديك به هشتاد وصف ذكر نموده‏اند. بعضى از مشهورترين اوصاف قرآن عبارتند از: مجيد، كريم، حكيم، عظيم، عزيز، مبارك، مبين، عربى، بشير ونذير.

فصل سوم‏معانى قرآن

در معناى قرآن وجوه پنج‏گانه‏اى گفته شده است‏(51) كه مى‏توان آن‏ها را به سه دسته تقسيم نمود:

1. قرآن، اسمى جامد و غيرمشتق و عَلَم ارتجالى است و بدون آن كه پيشينه استعمال در زبان عرب داشته باشد، خداوند به عنوان اسم خاص براى وحيى كه بر پيغمبرش نازل فرموده، قرار داده است؛ مثل تورات و انجيل كه اسم براى كتاب‏هاى حضرت موسى و عيسى(ع) هستند (شافعى).

2. قرآن، اسمى است مشتق ولى غيرمهموز:

الف) مشتق‏از قَرْنُ الشي‏ء بالشي‏ء؛ يعنى چيزى را به چيزى ضميمه كردن. علّت اين نامگذارى، مقرون بودن سوره‏ها و آيات و حروف به يكديگر است (اشعرى و جمعى ديگر).

ب) قرآن، مشتق از قرائن، جمع قرينه است؛ زيرا آياتش همانند يكديگرند و بعضى بعض ديگر را تأييد مى‏كنند. هر آيه از قرآن، قرينه آيات ديگر است (فرّاء).

3. «قرآن» مشتق و مهموز است:

الف) از قَرْء به معناى جمع گرفته شده‏است. عرب وقتى بخواهد بگويد: آب را در حوض جمع كردم، مى‏گويد: قرأت الماء فى الحوض. علّت اين نامگذارى، آن است كه اين كتاب همه ثمرات كتب آسمانى پيشين را در خود جمع نموده است (ابن اثير، زجاج و...).

ب) بر وزن رُجحان و غُفران، مشتق از مادّه قرأ به معناى تلاوت است. در اين‏جا از باب تسميه مفعول به مصدر، مقروء، يعنى خوانده شده و يا خواندنى، به نام قرآن، يعنى خواندن به كار رفته است؛ مثل آن كه كتاب، كه به معناى نوشتن است، به مكتوب (نوشته شده) اطلاق مى‏گردد (لحيانى و جمعى ديگر).

از ميان اقوال پنج‏گانه فوق، قول پنجم از همه قوى‏تر به نظر مى‏رسد. زرقانى پس از ردّ ساير اقوال، همين قول را اختيار نموده است.(52) راغب اصفهانى نيز مى‏گويد:

القراءة ضَمُّ الحروفِ و الكلماتِ بعضها إلى بعضٍ فِى الترتيل...؛ قراءت به معناى پيوند و ضميمه نمودن حروف و كلمات به يكديگر در هنگام ترتيل است.(53)

به سخن ديگر، قراءت همان تلاوت آيات الهى است.

علامه طباطبائى عقيده دارد:

و قوله: «إن علينا جمعه وقرآنه» ... القرآن هاهنا مصدرٌ كالفرقان و الرجحان، و الضميران لِلْوحي، و المعنى: لاتَعْجَل به، إذ عَلينا أن نجمع ما نوحيه إليك بضمِّ بَعضِ أجزائِهِ إلى بعضٍ و قراءَتِهِ عليك.(54)

از آيه فوق به خوبى برمى‏آيد كه اگر حتى آن گونه كه ابن اثير گفته است، اصل در واژه قرآن معناى جمع باشد، به خاطر تقارن اين واژه با واژه جمع در آيه شريفه ناگزير قرآن به معناى قراءت و خواندن خواهد بود وگرنه تكرار آن امرى لغو و بيهوده بوده، با فصاحت قرآنى منافات دارد.

دليل ديگر كه نظريه پنجم را تقويت مى‏كند، امر «اقرأ» در نخستين وحى بر پيامبر اكرم(ص) است كه بى‏ترديد به معناى «بخوان» است. لفظ قرآن نيز نخستين بار در آيه چهارم از سوره مزمّل نازل شده كه مطابق حديث معروف جابر بن زيد و ابن عباس، سومين سوره در ترتيب نزول سوره‏هاست.(55) در اين آيه، دستور چنين است: و رتّل القرآن ترتيلاً؛ و «قرآن» را شمرده‏شمرده بخوان. در آخرين آيه از همين سوره نيز بار ديگر در يك فرمان همگانى اعلام مى‏شود: فاقرؤا ماتيسّر من القرآن؛ هرچه از «قرآن» ميسر مى‏شود، بخوانيد. بديهى است كه منظور در هر دو آيه، قرآنِ خواندنى است.

نتيجه آن كه روشن‏ترين و مناسب‏ترين معنا براى قرآن، اشتقاق آن از مادّه قرأ به‏معناى تلاوت كردن است.

گزيده مطالب

اقوال در معانى قرآن عبارتند از:

1. قرآن اسم خاص كتاب مسلمانان و لفظى جامد است (شافعى).

2. قرآن هم‏ريشه با قرينه و معناى آن، همانند بودن آياتش با يكديگر است (فرّاء).

3. قرآن مشتق از قرن است؛ زيرا آيات و سوره‏هاى آن مقرون به يكديگرند(اشعرى و جمعى ديگر).

4. قرآن كلمه‏اى است مهموز و از قَرْء به معناى جمع، مشتق شده است؛ زيرا جامع ثمرات كتب آسمانى گذشته است (ابن اثير و زجاج).

5. قرآن كلمه‏اى است مهموز و از قَرَأ به معناى تلاوت و قراءت گرفته شده است (كيانى و جمعى ديگر).

دلايلى وجود دارد كه قول پنجم را تأييد مى‏كند.

فصل چهارم وجه نامگذارى قرآن

هريك از اسماى كتاب خداوند، داراى وجه تسميه و علّت و حكمتى است. در اين فصل تنها در خصوص نام قرآن به بحث مى‏پردازيم.

گذشت كه برخى قرآن را مشتق از «قرن» به معناى ضميمه كردن دانسته‏اند. آنان در توجيه نامگذارى چنين اسمى بر وحى آسمانى گفته‏اند: چون حروف و آيات و سوره‏ها، مقرون به يكديگرند، خداوند نام قرآن را بر اين مجموعه نهاده است.

عده‏اى ديگر كه قرآن را هم‏ريشه با «قرائن» (قول سوم) دانسته‏اند، بر اين باورند كه چون در اين كتاب هماهنگى كامل ميان همه آيات وجود دارد و همه باهم قرينه‏اند و تشابه تامّ و تمامى با يكديگر دارند، خداوند چنين نامى براى كتاب خود برگزيده و در آيه‏اى نيز همين تشابه و هماهنگى را وصف كتاب خويش بيان كرده است: اللّه نزّل أحسن الحديث كتاباً متشابهاً،(56) كه مراد از كتاب متشابه، كتابى است كه هماهنگ و يك‏نواخت است.

در معناى چهارم براى «قرآن» نيز گفته شد كه چون اين كتاب، جامع علوم و ثمرات كتب آسمانى پيشين و يا جامع انواع علوم و يا دربرگيرنده امر و نهى و وعد و وعيد و... است، به آن «قرآن» گفته شده است.

با توجه به عدم پذيرش اين اقوال در فصل سابق، اينك ببينيم براساس نظريه پنجم چه توجيهى براى نامگذارى «قرآن» به اين نام وجود دارد؟

مى‏دانيم كه حقيقت قرآن فراتر از آن است كه در قالب الفاظ بگنجد. محتواى قرآن بسى عالى‏تر و والاتر از آن است كه واژه‏ها و الفاظ را ياراى بيان آن باشد؛ چه آن‏كه كلمات و عبارات براى امور مادى وضع گرديده‏اند و واقعيت قرآن در برگيرنده عميق‏ترين معارف معنوى است. اين محتواى بلند براى اين كه در خور فهم بشر درآيد، از مقام برتر خود تنزّل يافته و به مقام قراءت رسيده و خواندنى گشته است تا امكان تعقل آن براى بشر فراهم‏آيد.

مفسّر و انديشمند بزرگ قرآنى، علامه طباطبائى به اين نكته بسيار لطيف اشاره‏كرده، در معناى آيه شريفه إنّا جَعلناهُ قُرآناً عَربياً لعلّكم تعقِلون وإنّه فى اُمِّ الكتابِ لَدَينا لعلىّ حكيم،(57) مى‏گويد:

مراد از «امّ‏الكتاب» همان لوح محفوظ است،و نامگذارى لوح محفوظ به «اُمّ‏الكتاب» بدين جهت است كه آن، سرمنشأ همه كتب آسمانى است. و مقصود از «عَلِىّ» شرافت قدر و منزلتِ قرآن است كه عقول را توان رسيدن به آن نيست. و منظور از «حكيم» بودن قرآن، آن است كه قرآن در جايگاه اوّلى و اصلى خويش، تفصيلى و تقسيمى به سوره‏ها و آيات و كلمات نداشته و اين تفصيل پس از آن صورت گرفته كه به صورت «قرآن عربى» درآمده است.(58)

بنابراين احتمال، علت نامگذارى معجزه جاودان پيامبر به «قرآن»، تبيين اين حقيقت بوده است كه آن چه اكنون به صورت الفاظ، پيش روى ماست و خواندنى است، در لوح محفوظ، بى‏هيچ تفصيل و تقسيمى شرافتى تامّ و منزلتى تمام‏دارد. «قرآن» براى آن كه بشر مادّى را رهنمون گردد و از زلال معارفش سيراب گرداند، در قالب الفاظ و آيات درآمده و «قرآن»، يعنى خواندنى گشته است؛ امّا در همين تنزّل و عربى شدن داراى چنان اسلوب بديع و بى‏نظيرى است كه همانندناپذير است و معجزه‏اى است كه بشر از آوردن حتى آياتى چند نظير آن ناتوان است.

گزيده مطالب

قرآن را قرآن، يعنى خواندنى نام نهاده‏اند تا اين نام، يادآور حقيقتى عالى باشد و جايگاه ديگر و مصدر اوليه آن را، كه لوح محفوظ است و در آن مقام، سخنى از الفاظ و واژه‏ها نيست، به ما گوشزد كند تا هرگاه نام قرآن را شنيديم بدانيم كه اين همان حقيقتى است كه براى فهم بشر، پوششى از الفاظ به خود گرفته و خواندنى گشته است.

فصل پنجم‏عربى بودن قرآن

زبان قرآن، زبان عربى است كه در قرآن، گاه به «قرآن عربى» (هفت مورد) و زمانى به «لسان عربى» (سه مورد) و يا «حكم عربى» (يك مورد) تعبير شده و در تمامى موارد استعمال، از آن با تجليل و عظمت ياد شده است.

قبل از بررسى موضوع عربى بودن كلام الهى، لازم است به يك اصل اساسى، كه خود قرآن آن را مطرح نموده است، اشاره‏كنيم.

ارسال رسولان و پيامبران الهى به سوى اقوام و ملّت‏هاى مختلف، جز به زبان آن‏ها صورت نگرفته و اين هم زبانى هر پيامبر با قوم خويش يك اصل كلّى و فراگير بوده است:

وما أرسلْنا مِن رسولٍ إلّابلسانِ قومِه لِيُبيِّنَ لَهم‏(59)؛ و ما هيچ پيامبرى را جز به‏زبان قومش نفرستاديم تا [ حقايق را] براى آنان بيان كند.

اين قاعده كلّى در ارسال رُسُل الهى، در زمينه انزال كتب آسمانى نيز جارى گشته است:

وكذلك أوحينا إليك قُرآناً عربياً لِتُنذِرَ اُمّ‏القرى ومَن حَولَها(60)؛ و بدين گونه «قرآن عربى» به سوى تو وحى كرديم تا [مردم‏] مكه و كسانى را كه پيرامون آنند هشدار دهى.

بنابراين، عربى بودن قرآن امرى طبيعى بوده است؛ چرا كه پيامبر از ميان قومى مبعوث به رسالت گشت كه زبانشان عربى بود. اين امر منافاتى با رسالت جهانى و دعوت همگانى او، كه براى همه عصرها و نسل‏هاست و هدايتگرى كتابش كه «هدىً للنّاس» است، ندارد. هشدار به مردم مكه، كه در سوره شورى آمده است، تنها از اين جهت است كه پيامبر در مراحل اوليه حركت جهانى خود مأمور به هدايت بستگان، نزديكان و مردم منطقه خويش است. معقول نيست كه پيامبرى به هدايت و ارشاد مأمور گردد، آن گاه كتابى را كه مردم با زبان آن بيگانه‏اند، به آنان عرضه نمايد.

در مورد عربى بودن قرآن به اين واقعيت نيز بايد توجه شود كه زبان‏شناسان عقيده دارند كه زبان عربى از دامنه و گستره‏اى بسيار وسيع برخوردار است و از اين جهت بر ساير زبان‏ها تفوّق و برترى دارد. به عنوان مثال افعال در زبان عربى به جاى شش صيغه، چهارده صيغه دارند؛ تمام اسم‏ها مؤنث و مذكر دارند و افعال و ضماير و صفت‏ها هم مطابق آنها مى‏باشند. فراوانى مفردات و اشتقاق كلمات، دستور زبان و فصاحت و بلاغت آن نيز، اين زبان را از ديگر زبان‏ها ممتاز مى‏سازد. به همين دليل است كه در مورد زبان عربى قرآن در روايتى آمده‏است: يبين الألْسُن ولاتبينه الألسن‏(61)؛ عربى فصيح، از واژه‏ها و ساختارى برخوردار است كه گويايى ديگر زبان‏ها را دارد در حالى كه زبان‏هاى ديگر گويايى زبان عربى را ندارند. براساس روايتى كه ابن عباس از پيامبر نقل كرده است، زبان عربى، زبانِ اهل بهشت است.(62)

بدون ترديد خداوند براى آخرين كتاب آسمانى خود، كه تا ابد زنده و پاينده خواهد بود، بهترين زبان را انتخاب مى‏كند و براى دفع هرگونه ابهامى، همه‏جا انتخاب آن را به خود نسبت داده و از آن به «عربى مبين» ياد مى‏كند. اينك نظرى كوتاه و گذرا به برخى از اين آيات:

إنّا أنزلناهُ قُرآنا عربيّاً لَعلّكم تَعقلون؛(63) ماآن‏راقرآن‏عربى‏نازل‏كرديم،باشدكه بينديشيد.

إنّا جعلْناه قُرآنا عربيّاً لَعلّكم تَعقلون؛(64)ماآن راقرآن عربى قرار داديم،باشد كه بينديشيد.

وكذلك أنزلْناهُ حُكماً عربياً؛(65) و بدين سان آن [قرآن‏] را فرمانى روشن نازل كرديم.

وهذا لسانٌ عربىٌ مبينٌ؛(66) و اين [قرآن‏] به زبان عربى روشن است.

بِلسانٍ عربىٍ مبين؛(67) [قرآن‏] به زبان عربى روشن.

دو آيه سوره يوسف و زخرف گوياى اين حقيقتند كه كسوت عربيّت، مستند به خداوند است و اوست كه معنا و محتواى قرآن را در پوشش لفظ عربى نازل فرموده است تا قابل تعقل و تأمل باشد. در آيه سوره زخرف به دنبال ذكر اين مطلب مى‏فرمايد: وإنّه فى اُمّ الكتابِ لَدَينا لَعَلِىٌّ حكيمٌ؛ و همانا آن در كتاب اصلى [لوح محفوظ] به نزد ما سخت والا و پر حكمت است».

علامه طباطبائى مى‏گويد:

دو جنبه عربيّت الفاظ قرآن و استناد آن به وحى، در ضبط اسرار آيات و حقايق معارف دخيلند. اگر تنها معنا و مفهوم آيات به پيامبر القا شده و الفاظ از پيامبر بود، آن گونه كه در احاديث قدسى چنين است، و يا اگر به لغت ديگرى ترجمه گرديده بود، بخشى از اسرار آيات پوشيده مى‏ماند و از دسترس عقول بشر خارج مى‏گشت.(68)

ظاهراً دليل عربى بودن را اولين بار خداوند در سوره مريم بيان فرموده است:

فإنّما يَسَّرْناهُ بِلسانِك لِتبشِّرَ بِهِ المُتّقين وتُنذرَ بهِ قوماً لُدّاً؛(69) در حقيقت ما اين [قرآن‏] را به زبان تو آسان ساختيم تا پرهيزگاران را بدان نويد، و مردم ستيزه جو را بدان بيم دهى.

تسهيل در آيه مذكور خبر از حالت سابقى از قرآن مى‏دهد كه در آن حالت، تلاوت و فهم آيات بشر ممكن نبوده است و خداوند از آن در سوره زخرف خبر داده است كه: وإنَّه فى اُمِّ الكتابِ لَدَينا لعلىّ حكيم‏(70).

در آيه سوره مباركه «نحل» در پاسخ به آنان كه تعليم قرآن به پيامبر را به شخصى نسبت داده بودند،(71) مى‏فرمايد:

لِسانُ الذى يُلْحِدون إليه أعجمىٌ وهذا لِسانٌ عربىٌ مبينٌ؛ زبان كسى كه اين نسبت را به‏او مى‏دهند غيرعربى است و اين قرآن به‏زبان عربى روشن است.

به احتمال قوى مراد از «اعجمى» در آيه، «غيرفصيح» است. راغب اصفهانى مى‏گويد:

اعجام به معناى ابهام است. غيرعرب را «عَجَم» گويند و مراد از عجمى شخص منسوب به غيرعرب است؛ اما «اعجم» به كسى گفته مى‏شود كه ابهام و نارسايى در گفتار داشته باشد و فصيح نباشد؛ خواه عرب باشد يا غيرعرب.(72)

حال چگونه تصور مى‏شود مردى كه زبان فصيح ندارد، قرآن را كه عربى فصيح و مبين است به پيامبر تعليم دهد؟

احتمال ديگر در معناى آيه، آن است كه مراد از «اعجمى» غيرعرب باشد كه گفته‏اند به پيامبر تعليم داده است. اين احتمال را بعضى در آيه 44 سوره فصّلت نيز داده‏اند:

ولَو جعلْناه قرآناً أعجمياً لَقالوا لولا فُصِّلَتْ آياتُه ءأعجمىٌ وعربىٌ؛

اگر [اين كتاب را] قرآنى غيرعربى گردانيده بوديم قطعاً مى‏گفتند: «چرا آيه‏هاى آن روشن بيان نشده؟ كتابى غيرعربى [مخاطب آن‏] عرب زبان؟».

بنا به احتمال فوق، از آيه استفاده مى‏شود كه عصبيّت و لجاجت عرب آن زمان - كه تسليم‏پذيرى آنان را در برابر حق دشوار مى‏نمود - به هيچ وجه در برابر كتابى غيرعربى تن در نمى‏داد.

از آن چه گفتيم معلوم شد كه با توجه به ويژگى زبان عربى، و بعثت پيامبر از ميان عرب فصيح، اگر قرآن غيرعربى بود، جاى سؤال و نكته‏گيرى وجود داشت؛ چرا كه عربى بودن آن امرى طبيعى و عادى بوده است؛ اما اين مسأله كه چرا پيامبر عربى بوده است، و يا اين كه چرا آخرين دين، خاستگاهش شبه جزيره عربستان بوده است، امرى خارج از بحث‏هاى علوم قرآنى است و پاسخ آن را بايد در مباحث كلامى مربوط به نبوت جست‏وجو نمود.

گزيده مطالب

1. عربى بودن قرآن براساس اصل كلّىِ وما أرسلنا من رسولٍ إلّا بلسان قومه، صورت گرفته است.

2. به عقيده زبان‏شناسان، زبان عربى نسبت به ساير زبان‏ها بسيار گسترده‏تر و از قابليت بيش‏ترى برخوردار است.

3. عربى بودن قرآن در انتقال بهتر اسرار حقايق و معارف قرآن مؤثر است.

4. نزول قرآن به «لسان عربى مبين» يعنى زبان روشن، گويا و فصيح، آن را از ساير لهجه‏هاى عربى ممتاز ساخته است.

مطالعه آزاد

علّت عَلَم بودن قرآن

گفتيم كه از ميان اسامى كتاب نازل شده بر پيامبر اكرم(ص) قرآن مشهورترين و شايع‏ترين نام در ميان مسلمانان است. بسيارى را عقيده بر اين است كه اين نام از ميان ساير نام‏ها براى اين كتاب جنبه عَلَميّت پيدا كرده و به صورت اسم خاص درآمده است.(73)

اما آيا علم بودن قرآن، از همان ابتدا از متن آيات برخاسته است، يا اين‏كه اين نام به‏تدريج و در طول زمان، در عرف مسلمانان، صورت عَلَميت به خود گرفته است؟ دلايلى وجود دارد كه قرآن از همان آغاز «عَلَم» استعمال گرديده است:

1. در چند مورد، وقتى سخن از ذكر كتب آسمانى به ميان آمده است، قرآن در رديف تورات و انجيل ذكر گرديده است: وعداً عليه حقّا فِى التُوراةِ والإنجيلِ والقرآنِ‏(74).

2. خداوند در سوره‏هاى «ق»، «يس» و «ص» به ترتيب، هنگام سوگند به كتاب مقدس خويش از ميان همه عناوين به «قرآن مجيد»، «قرآن حكيم» و «قرآن ذى‏الذكر» سوگند خورده است. البته در دو مورد ديگر، يعنى سوره‏هاى زخرف و دخان، سوگند به «كتاب مبين» نيز آمده است.

3. از ميان اسامى چهار گانه - كه در فصل دوم گذشت - امتياز نام قرآن بر ساير نام‏ها در اين است كه اسم خاص بوده، در حالى كه نام‏هاى ديگر در مورد كتب آسمانى ديگر نيز به كار رفته‏اند.

وإذ آتينا موسى الكتابَ والفرقانَ لعلَّكُم تهتَدُون.(75)

ولقد آتينا موسى وهارونَ الفرقانَ وضياءً وذكراً للمتّقين.(76)

4. نام قرآن در سوره مزّمّل، كه سومين سوره در ترتيب نزول سوره‏هاست، براى نخستين بار، دو بار ذكر گرديده و در هر بار به تلاوت قرآن امر شده است. بنابراين، عنوان قرآن از همان آغاز نزول، به عنوان نام برتر و اسم خاص از سوى خدا انتخاب شده است.

5. گرچه نام كتاب، بيشتر از قرآن استعمال شده است، امّا به لحاظ آن كه كتاب در معناى خود، مفهومى عام دارد و به همين جهت در مورد تورات و انجيل نيز به كار رفته است، نام قرآن در مقايسه با عناوين و اسامى ديگر، كاربرد بيشترى در قرآن دارد.

6. كاربرد اين عنوان در بيان پيامبر اسلام(ص) و اميرمؤمنان(ع) و ساير امامان، باتوجه به روايات فراوانى كه در اختيار ماست، مبيّن آن است كه «قرآن» عنوانى منتخب و برگرفته از متن آيات است.

از آن چه گفتيم، روشن شد قرآن به حسب استعمال خودش به صورت علم و اسم خاص آمده و از همين رو در عرف مسلمانان نيز بدين شكل درآمده است.

گزيده مطالب

اگر فقط نام قرآن اسم خاص و علم است، دليل آن امتياز اين نام بر ساير نام‏ها و عناوين و عنايت خاصّ خداوند به اين نام در قرآن كريم است.

پرسش

1. پنج تن از پيشگامان تدوين مباحث قرآنى را در زمينه‏هاى مختلف نام ببريد.

2. ده نمونه از اسامى و اوصاف قرآن را ذكر كنيد.

3. عنوان «مصحف» براى «قرآن» چگونه و در چه زمانى پديد آمد و چه جايگاهى پيدا كرد؟

4. معانى «قرآن» را به اختصار ذكر كرده بگوييد كدام يك مناسب‏تر است؟

5. در تبيين لفظ «اعجمى» در آيه 44 از سوره فصّلت دو احتمال وجود دارد؛ آنها را به صورت كامل بيان كنيد.

پژوهش

1. با مراجعه به منابع، نقش شيعه در مراحل اوليه تدوين و نگارش تفسير و علوم قرآنى را بازگو نماييد.

2. وجه تسميه عناوينى چون «كتاب»، «فرقان» و «مثانى» را ذكر كنيد.

3. پنج روايت نبوى را كه در آنها نام «قرآن» ذكر گرديده بيان نماييد.

4. كتب آسمانى ديگر به چه زبانى نازل شده‏اند؟

5. با توجه به اين كه زبان هر ملتى جزئى از فرهنگ آن ملت است كه آن را بر ساير زبان‏ها ترجيح مى‏دهد، پذيرش و ترويج «زبان عربى» از سوى ديگر ملت‏هاى اسلامى چگونه توجيه مى‏پذيرد؟

پى‏نوشتها:‌

1 . مناهل العرفان، ج‏1، ص‏27.

2 . ر.ك: موجز علوم القرآن، ص‏18.

3 . البرهان فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏102.

4 . الاتقان فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏20.

5 . البرهان فى علوم القرآن، ج 2، ص 157.

6 . الاتقان فى علوم القرآن، ج 2، ص 87.

7 . التمهيد، ج 1، ص‏7؛ محمد على مهدوى راد، «سيرنگارش‏هاى علوم قرآن»، بيّنات، ش‏3 (پاييز 1373).

8 . محمدعلى مهدوى راد، همان؛ مقدمه التمهيد فى علوم القرآن.

9 . مقدمه البرهان، ج‏1، ص‏48.

10 . محمد ابراهيم جناتى، «سيرتاريخى تفسير و علوم قرآن» كيهان انديشه، ش 28.

11 . دكتر على اصغر حلبى، آشنائى با علوم قرآن، ص‏132.

12 . مناهل العرفان، ج‏1، ص‏31.

13 . ر.ك: الفهرست، ص‏52 - 59.

14 . امروزه علم تجويد نيز، كه پيش از اين در شمار علوم قرآنى بود، به صورت علم مستقلى مطرح است.

15 . مناهل العرفان، ج 1، ص 35.

16 . همان، ص‏39.

17 . الاتقان، ج‏1، ص 7 و 16.

18 . تاريخ قرآن، عنوان و موضوع كتاب‏هايى است كه برخى از نويسندگان آنها عبارتند از: ابوعبداللَّه زنجانى، دكتر محمود راميار و دكتر سيد محمدباقر حجتى.

19 . روض الجِنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 8.

20 . البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص‏371 - 373؛ و ر.ك: الاتقان، ج‏1، ص 159.

21 . دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن، ص‏31 و 32.

22 . القرآن الكريم و روايات المدرستين، ج‏1، ص‏274.

23 . بروج(85) آيه 21. اين عنوان 55 مورد به همين صورت و 9 مورد به صورت «قرآناً» به كار رفته است.

24 . ص(38) آيه 29. اين عنوان نزديك به صد مورد براى قرآن به كار رفته است.

25 . انبياء (21) آيه 50 و نيز حجر (15) آيه 9. اين واژه در بيست مورد براى قرآن به كار رفته است.

26 . فرقان (25) آيه 1.

27 . ر.ك: مناهل العرفان، ج‏1، ص‏15.

28 . ر.ك: «علت عَلَم بودن قرآن»، ص‏52.

29 . ق (50) آيه 1 و نيز ر.ك: بروج (85) آيه 21.

30 . واقعه (56) آيه 77.

31 . يس (36) آيه 1 و2؛ و نيز ر.ك: يونس(10) آيه 1.

32 . حجر (15) آيه 87.

33 . فصلت (41) آيه 41 و42.

34 . انبياء (21) آيه 50؛ ص (38) آيه 29.

35 . حجر (15) آيه 1.

36 . زمر (39) آيه 23.

37 . زمر (39) آيه 23.

38 . يوسف (12) آيه 2.

39 . زمر (39) آيه 28.

40 . ص (38) آيه 1.

41 . فصلت (41) آيه 2 و 3.

42 . فصلت (41) آيه 2 و 3.

43 . كهف (18) آيه 1 و 2.

44 . دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 9.

45 . همان، ص 11 و 12.

46 . اصول كافى، ج‏2، ص‏599؛ بحار الانوار، ج‏89، ص‏17، حديث 16.

47 . علوم القرآن عند المفسّرين، ج‏1، ص‏70.

48 . ر.ك: البرهان فى تفسير القرآن، ج‏1، ص‏9 - 14 با نقل سى حديث.

49 . ر.ك: بحار الانوار، ج‏89 و 90، كتاب القرآن.

50 . براى توضيح بيشتر ر.ك: القرآن الكريم و روايات المدرستين، ج‏1، ص 264 - 277.

51 . ر.ك: البرهان، ج‏1، ص 373 - 374؛ الاتقان، ج‏1، ص‏162 - 163.

52 . مناهل العرفان، ج‏1، ص‏14.

53 . راغب، مفردات.

54 . الميزان، ج‏20، ص‏109.

55 . الاتقان فى علوم القرآن، ج‏1، ص‏81.

56 . زمر (39) آيه 23.

57 . زخرف (43) آيه 3 و 4.

58 . الميزان، ج‏18، ص‏84.

59 . ابراهيم (14) آيه 4.

60 . شورى(42) آيه 7.

61 . اصول كافى، ج‏2، ص‏637، كتاب فضل القرآن، ح‏20.

62 . اُحِبّ العَرَب لثلاث: لأنّى عرب، و القرآن عربى و كلام أهل الجنة عربي.(مجمع البيان، ج‏5 - 6، ص‏316)

63 . يوسف (12) آيه 2.

64 . زخرف (43) آيه 3.

65 . رعد (13) آيه 37.

66 . نحل (16) آيه 103.

67 . شعراء (26) آيه 195؛ و نيز احقاف (46) آيه 12؛ طه(20) آيه 113؛ زمر (39) آيه 28؛ فصلت (41) آيه‏3.

68 . الميزان، ج‏11، ص‏75.

69 . آيه 97.

70 . ر.ك: الميزان، ج‏16، ص‏117.

71 . و لقد نعلم أنهم يقولون إنما يعلمه بشر.

72 . راغب اصفهانى، مفردات، واژه «عجم»؛ ر.ك: الميزان، ج‏12، ص‏348؛ مجمع البيان، ج‏5 و 6، ص‏595.

73 . ر.ك: راغب اصفهانى، مفردات؛مناهل‏العرفان، ج‏1، ص‏21؛ نفحات الرحمن، ج‏1، ص‏13 - 14؛ شهيدمصطفى خمينى، تفسير القرآن الكريم، ج 1، ص 13 و 14.

74 . توبه (9) آيه 111.

75 . بقره (2) آيه 52.

76 . انبياء (21) آيه 48.