فوايد غيبت طولانى حضرت مهدى (عج)
حضرت مهدى (عج) به خاطر عدم پذيرش جامعه از نظرها پنهان است او همچون امامان
معصومين ع ديگر، اگر آشكار بود، مردم همان رفتار كه با امامان كردند با او نيز
مى كردند ; امّا او غايب است تا مردم آمادگى پذيرش او را در طول زمان و با برنامه
ريزيهاى دراز مدت و تكامل معنوى و مادى پيدا كنند.
غيبت امام قائم (عج) دهها فايده دارد كه در اينجابه طور اختصار به چندفايده آن
اشاره مى كنيم:
ـ غيبت او به پيروانش اميد مى بخشد و آنهارا دلگرم مى كند كه داراى چنين رهبرى
هستند، با توجه به اينكه اميد ; آن هم اميدى اين چنين سازنده است، غيبت امام زمان
(عج) پيروانش را قدم به قدم آماده مى سازد تا آن حضرت رااز عزلت بيرون آورند.
ـ آن حضرت در عين اينكه غايب است گاه در مسايل مهم با فقها و بزرگان اسلام تماس
مى گيرد و آنهارا راهنمايى مى كند.
ـ آمادگيها و زمينه هاى فرهنگى، سياسى، اجتماعى، و اقتصادى و بالاخره نظامى در
همه جا پيدا مى شود و به اين ترتيب زمينه ظهور حضرت مهّيا مى گردد.
ـ شناخت موانع يك انقلاب جهانى در تمام ابعاد و براندازى آن موانع، نياز به طول
زمان و كمك فكرى بسيار در سطح جهان دارد. اين نيز يكى از فوايد غيبت امام ع است.
ـ از طرفى طول غيبت و دورى از مردم از رهبر مصلح و عادل، موجب فساد در تمام
زمينه ها شده و همين فساد موجب خستگى و نارضايتى و ناراحتى مردم مى شود و در دل اين
فساد، جرقه هاى انقلاب بروز مى كند و مردم تشنه مصلح واقعى و عدالت مى شوند ; چرا
كه مردم تا رنج و ستم و فساد نبرند، آماده درك لذت عدالت و اصلاح نخواهند شد.
چنانكه در روايات مربوط به حضرت مهدى (عج) بسيار آمده كه:« يَمْلاَءُ اْلاَرْضَ
عَدْلا وَ قِسطاً وَ نُوراً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوراً وَ شَرّاً.»
ادله وجود خارجى حضرت مهدى (عج) در عصر غيبت كبرى
در موضوع مهدى (عج) با اين تعبير كه وى رهبرى، منتظر است تا در سطحى برتر جهان
را دگرگون كند سخنان بسيارى از پيامبر اسلام ص و امامان ع به دست ما رسيده است، به
طورى كه در اصالت و صحّت آن نمى توان هيچ ترديد رواداشت بايد گفت تنها از طريق اهل
سنت بيش از چهار صد حديث در اين خصوص از پيامبر ص گزارش شده است و اگر اخبار رسيده
از طريق شيعه و سنى را شمارش كنيم به بيش از 6000 روايت در مورد امام مهدى (عج) بر
مى خوريم كه مسلماً شماره بزرگى است براى تجسم اين انديشه در امام دوازدهم (عج) و
پذيرش آن نيز دلايل كافى و روشن وجود دارد كه همه را مى توان در دو دليل خلاصه كرد
كه يكى اسلامى و ديگرى علمى است ; با دليل اسلامى ; وجود رهبر منتظر ثابت مى شود و
با دليل علمى ; روشن مى گردد كه مهدى (عج)تصور و افسانه نيست بلكه حقيقتى است كه
وجود آن با تجربه تاريخى ثابت شده است.
1 ـ دليل اسلامى
درصدها روايتى كه از پيامبر عظيم الشأن ص و امامان شيعه ع به ما رسيده و
ويژگيهاى مهدى (عج) را برشمرده، در مى يابيم كه او از اهل بيت و فرزندان حضرت فاطمه
و نهمين فرزند امام حسين ع و دوازدهمين امام از ائمه دوازده گانه است. و از جمله
احاديثى كه در اينجا به آن اشاره مى نماييم روايتى از پيامبر خدا ص درباره جانشينان
و پيشوايان پس از خود است كه فرمود:
آنها (جانشينان من) دوازده نفرند و از قريش هستند.
متن اين حديث از راههاى گوناگون و با الفاظ متفاوت روايت شده است. و برخى روايت
شماران كه روايت اينگونه را شمرده اند، به بيش از 270 روايت رسيده اند كه همه آنها
از معروفترين كتابهاى حديثى شيعه و سنى گرفته شده است. و از قلم كسانى همچون بخارى
و مسلم و ترمذى و ابوداوود و احمد، در مسند و حاكم در مستدرك بر صحيحين بازگو
گرديده است. و بايد گفت، اين حديث روشنگر يك حقيقت خدايى است كه بر زبان پيامبر
اكرم ص جارى شده است.
2 ـ دليل علمى
پايه دليل علمى، بررسى و تجربه زمانى 70 ساله غيبت صغرى است. غيبت صغرى نشان
دهنده مرحله نخست امامت مهدى (عج) است ; زيرا سرنوشت حتمى امام اين بود كه از
ديده هاى مردم پنهان بماند ; اگرچه دل و فكرش در ميان مردم باشد. ولى در اين زمان
نيز امام با نايبان خاص خود با مردم ارتباط برقرار مى نمود و سؤالات شفاهى و كتبى
مردم را پاسخ مى دادند.
آرى غيبت صغرى يك تجربه علمى شمرده مى شود تا چيزى كه واقعيت عينى و خارجى دارد،
اثبات كند و پذيرش واقعيت رهبرى امام مهدى (عج) را با ويژگيهاى ولادت و زندگى و
غيبت كبرى آن حضرت ممكن سازد.
مهدى هاى غير واقعى
اصل مهدويت ريشه دار مى باشد و در صدر اسلام امر مسلمى بوده است امّا موضوع
ديگرى كه فرع اين بحث مى باشد، داستان مهدى هاى غير واقعى است كه در گذشته پيدا شده
و اسامى آنان در تاريخ ثبت گرديده است.
حال در اينجا به ذكر برخى از اسامى آنها مى پردازيم:
1 ـ گروهى از مسلمين محمد بن حنيفه را امام و مهدى پنداشته و مى گويند ; او
نمرده است و در كوه ـ رضوى ـ غايب مى باشد، بعد از اين ظاهر شده و دنيا را پر از
عدل و داد مى كند.
2 ـ گروهى از جاروديه محمد بن عبدالله بن حسن را مهدى غايب مى پندارند و در
انتظار ظهورش به سر مى برند.
3 ـ ناووسيه حضرت صادق را مهدى و زنده و غايب مى دانند.
4 ـ واقفيه موسى بن جعفر را امام زنده و غايب پنداشته و عقيده دارند كه آن جناب
بعداً ظاهر شده و دنيا را پر از عدل و داد مى كند.
5 ـ گروهى از اسماعيليه اعتقاد دارند كه اسماعيل فوت نشده بلكه از باب تقيه نسبت
مرگ به وى داده شده است.
6 ـ فرقه محمديه عقيده دارند كه بعداز امام على نقى فرزندش محمد بن على امام
است.
او را زنده و مهدى موعود مى دانند، با اينكه در حيات پدرش وفات كرده است.
7 ـ فرقه ابى مسلميه ; ابومسلم خراسانى را امام زنده غايب مى پندارند.
8 ـ گروهى ديگر امام حسن عسكرى ع را مهدى مى دانند و مى گويند: بعد از مردن زنده
شده و اكنون در حالت غيبت زندگى مى كند و بعداً ظاهر مى شود و دنيا را پر از عدل و
داد مى كند.
9 ـ گروهى ديگر مى گويند: مرده است ولى بعداً زنده مى شود و قيام مى كند،زيرا
معنى قائم قيام بعد از مرگ است .
10 ـ قرامطه محمد بن اسماعيل را مهدى موعود مى دانند و عقيده دارند كه زنده است
و در بلاد روم زندگى مى كند.
وظايف و تكاليف شيعيان در عصر غيبت امام زمان (عج)
با توجه به احاديث خاندان وحى در عصر غيبت، وظايف و تكاليفى براى شيعيان و
محبّان آن حضرت مشخص و معيّن شده كه به برخى از وظايف اشاره مى نماييم.
1 ـ معرفت و شناخت
يكى از وظايف شيعه نسبت به امام زمان (عج) به دست آوردن شناخت از صفات و آداب و
ويژگيهاى آن جناب و علايم حتمى او مى باشد ; زيرا آن حضرت امامى واجب الاطاعة است
.و هر كسى كه اطاعتش واجب است، بايد صفاتش را شناخت تا با شخص ديگرى كه مقام او را
به دروغ و ستم ادعا مى كند، اشتباه نگردد. بنابراين شناخت و معرفت نسبت به آن حضرت
واجب و لازم است.
2 ـ صدقه دادن به نيابت از آن حضرت
اين امر نشانه مودّت و دوستى آن جناب و ولايت اوست. سيد بن طاووس در كتاب «كشف
المحجه» به فرزندش چنين سفارش مى كند:
... صدقه دادن از سوى آن حضرت بيش از صدقه دادن از سوى خودت و عزيزانت قرار بده
و دعا كردن براى آن
حضرت را مقدم بدار كه سبب مى شود به سوى تو توجه فرمايد و به تو احسان نمايد...
3 ـ سعى در اصلاح جامعه و امر به معروف ونهى از منكر
از جمله وظايف مهم شيعيان و شيفتگان حضرت حجت (عج) اصلاح جامعه خود است،
بايد گفت بزرگترين امر به معروف و ناهى از منكر در عصر ظهور، خود امام مهدى
(عج) است پس چگونه ممكن است جامعه منتظر، خشنودى مهدى (عج) را بخواهد و در اين
بُعد و زمينه به مهدى (عج) اقتدا نكند.
4 ـ تزكيه و خود سازى
امام صادق ع مى فرمايد:
هر كسى كه دوست مى دارد از اصحاب قائم ع باشد مى بايست منتظر باشد پس چنانچه
بميرد و پس از مردنش قائم(عج) بپاخيزد، پاداش او همچنان پاداش كسى خواهد بود كه
آن حضرت را درك كرده است.
5 ـ دعا براى حفظ ايمان
چون در عصر غيبت خطرات بسيار و امواج خطرناكى خانه دل انسان را تهديد
مى كند، لازم است ضمن تلاش جدى براى تخلق به اخلاق الهى دست به دعا بلند كرده و
از خداوند استمدادنمود.
6 ـ قيام هنگام شنيدن نام آن حضرت
از وظايف شيعيان در عصر غيبت است.
7 ـ دعا كردن براى آن حضرت،
وظيفه ديگر شيعيان در عصر غيبت است .
8 ـ محزون بودن از فراق آن حضرت
وظيفه ديگر شيعيان در عصر غيبت است.
9 ـ انتظار فرج و ظهور آن حضرت
وظيفه ديگر شيعيان در عصر غيبت است.
10 ـ حج رفتن به نيابت آن حضرت
وظيفه ديگر شيعيان در عصرغيبت است.
دعاهاى فرج حضرت مهدى (عج) در دوران غيبت
يكى از وظايف شيعيان و عاشقان منتظر در عصر غيبت، خواندن دعاهايى است كه از
طريق خاندان وحى و ناحيه مقدسه آن حضرت وارد شده است و ما در اينجا برخى از
آنها را متذكر مى شويم.
1 ـ زراره گويد شنيدم از امام صادق ع كه خطاب به جوانى كه از آن حضرت درباره
حضرت مهدى (عج) سؤال كرده بود كه قبل از قيام حضرت ولى عصر (عج) غيبتى طولانى
خواهد داشت ـ گفتم: چرا؟ فرمود: مى ترسد. سپس امام فرمود: اى زراره! اوست منتظر
و اوست كه در ولادتش شك مى كنند پس برخى مى گويند. پدرش بدون بازمانده از دنيا
رفت و بعضى از آنها مى گويند ; در حاليكه در در شكم مادر بود، پدرش فوت كرد و
برخى مى گويند ; دو سال پيش ازوفات پدرش متولد شد و اوست منتظر مگر اينكه
خداوند دوست دارد شيعه را امتحان كند پس در آن هنگام است كه تشكيك و توهم اهل
باطل آغاز مى شود. اى زراره اگر آن زمان را درك كردى، اين دعا را بخوان:
اللّهم عَرَّفْنى نَفْسَكَ فَاِنَّكَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنى نَفْسَكَ لَمْ
اَعْرِفْ نَبِيِّكَ اللّهم عَرَّفْنى رَسُولَكَ فَاِنَكَ اَنْ لَمْ تُعَرِّفْنى
رَسُولَكَ لَم اَعْرِف حُجّتكَ اللّهم عَرِّفْنى حُجَّتَكَ فَاِنَّكَ ِانْ لَمْ
تُعَرِّفْنى حُجّتك ظَلَلَتُ عَنْ دينى.
2 ـ دعاى عهد: امام صادق ع فرمود:
هر كس چهل صبا دعاى عهد را بخواند، از ياوران قائم ما باشد و اگر پيش از
ظهور آن حضرت بميرد، خداوند متعال او را براى يارى آن حضرت زنده كند و به هر
كلمه اى هزار حسنه او را كرامت فرمايد و هزار گناه از او را محو كند. و آن دعا
اين است: «اللهم ربّ النور العظيم و ربّ الكرسى الرّفيع و ربّ البحر المسجور و
منزل التوراة والأنجيل و الزبور...» 3 ـ از دعاهاى مهمى كه براى روا شدن حاجت
روايت شده و مشتمل بر دعا براى فرج آخرين امام مى باشد و نيز توسل به آن حضرت
براى دفع هر نوع گرفتارى است دعايى است كه امام زمان (عج) به محمد بن احمد
اللّيث تعليم فرموده و آن دعاچنين است
الهى البلاء و برح الخفاء و انكشف الغطاء ونقطع الرجاء و ضاقت الارض و منعت
السماء و انت المستعان واليك المشتكى و عليك المعوّل فى الشدة و الرّخاء اللهمّ صل
ّ على محمد و ال محمد اولى الامر الذين فرضت علينا طاعتهم و عرفتنا بذلك منزلتهم
ففرج عنّا بحقهم فرجاً عاجلا غريباً كلمح البصر اوهو اقرب يا محمّد يا علىّ يا علىّ
يا محمّد اكفيانى فانّكما كافيان و انصرانى فانكما ناصران يا مولانا يا صاحب
الزّمان الغوث الغوث الغوث ادركنى ادركنى ادركنى السّاعة السّاعة السّاعة العجل
العجل العجل يا ارحم الرّاحمين بحقّ محمّد و اله الطّاهرين.
4 ـ دعاى حضرت مهدى (عج):
اللهمّ ارزقنا توفيق الطّاعة و بعد المعصية و صدق النّية و عرفان الحرمة و
اكرمنا بالهدى و الأستقامة و سددّ السنتا بالصّواب و الحكمة و املأ قلوبنا باالعلم
و المعرفه...
5 ـ دعا جهت سلامتى امام زمان (عج):
اللهمّ كن لوليّك الحجّة بن الحسن صلواتك عليه و على آبائه فى هذه السّاعة و فى
كلّ السّاعة وليّاو حافظا و قائداً و ناصراً و دليلا و عيناً حتّى تسكنه ارضك طوعاً
و تمتّعه فيها طويلا.
6 ـ و دعاهاى ديگر چون ندبه و زيارت آل ياسين نيز بسيار تأكيد شده است كه مرحوم
محدث قمى در كتاب ارزنده و ارزشمند خود يعنى مفاتيح الجنان بيان فرموده است.
بخش سوم: حكومت و ظهور چرا اين همه سخن از حضرت مهدى (عج) است؟ در معارف و مباحث
اسلامى و روايات ائمه معصومينع توجه زيادى به حضرت مهدى (عج) شده است و اين توجه و
التفات به خاطر اين جهات است:
1 ـ مردم در طول زمان خود را آماده ظهور حضرت كنند و با داشتن هدفى مشخص بدنبال
آن حضرت را بگيرند تا حكومت جهانى از دست استكبار جهانى بيرون آيد. و به دست صالحان
قرار گيرد و اين كار با نهضتهاى اسلامى عميق و پى گير قابل اجرا است.
2 ـ ذكر خصوصيات حضرت مهدى (عج) در روايات براى آن است كه افراد دروغگو كه از
معتقدات مذهبى مردم سوء استفاده كرده و در طول تاريخ خود را همان مهدى موعود
خوانده اند شناخته شوند و رسوا گردند.
3 ـ اهميت حضرت مهدى (عج) و انقلابش كه اميد همه، در همه جهان و تاريخ است، نيز
عاملى است كه قبل از ظهورش از آن حضرت سخن بسيار به ميان آيد و قلبها و روح ها به
نام نامى آن حضرت سرشار از اميد و توجه به آينده اى روشن گردد. و مؤمنان و مستضعفان
بدانند كه خداوند آنهارا به خودشان واگذار نكرده و آنها حجت بر حق دارند، رهبرى
معصوم پشتيبان آنها است. با چنين پشتيبانى از هيچ چيز و هيچ كس نهراسند و تحت رهبرى
او به پيش روند.
و در طول غيبت با توجه به اوصاف او دريابند كه چه كسى مى تواند به نيابت عام آن
حضرت زمام امور و رهبرى را به دست گيرد.
و اما اگر اين خصوصيات ذكر نمى شد و اين همه اهميت به آن داده نمى شد،مردم در
بسيارى از امور سياسى و اجتماعى و معنوى راه را گم مى كردند.
فضايل انتظار فرج امام مهدى (عج)
در روايات اسلامى فضيلت و ثواب بسيارى براى منتظران آن امام منتظر (عج) بيان شده
است، حال ما در اينجا به ذكر برخى از روايات انتظار اشاره مى نماييم.
1ـ صقر بن ابى دلف مى گويد:
شنيدم كه حضرت محمد بن على الرضا ع مى فرمود: همانا امام پس از من پسرم على است،
امر او امر من است، گفته اش گفته من و اطاعتش اطاعت از من است و اما بعد از او پسرش
حسن است. امر او امر پدرش و گفته او گفته پدرش. اطاعت او اطاعت پدرش مى باشد.
امام رضا ع سپس ساكت شد عرض كردم: اى فرزند رسول خدا ص امام بعد از حسن ع كيست؟
پس آن حضرت بشدّت گريست.
سپس امام رضاع فرمود: البته بعد از حسن پسرش آنكه قائم به حق و مورد انتظار است
; مى باشد.
راوى مى گويد: گفتم: اى فرزند رسول خدا ص چرا«قائم» ناميده شده است؟ فرمود: چون
كه او بپاخيزد پس از آنكه يادش مرده باشد و بيشتر معتقدان به امامتش برگشته باشند.
گفتم چرا منتظر ناميده مى شود؟ امام رضا ع فرمود:« زيرااو را غيبتى است كه روزها
و مدتى طولانى دارد پس مخلصان منتظر خروجش باشند و اهل ترديد انكارش كنند و جاهلان
ياد او را استهزاء كنند ووقت گذاران (براى ظهور او) دروغگو شوند. و عجله كنندگان در
آن هلاك گردند و تسليم شوندگان در آن نجات يابند.» 2 ـ شخصى از امام صادق ع پرسيد:
اگر كسى بر ولايت شما باشد و انتظار ظهور حضرت حق را داشته باشد و در اين حال
بميرد، چگونه است؟ امام صادق ع در پاسخ فرمودند: او همانند كسى است كه با رهبر اين
انقلاب (حضرت مهدى (عج)) در خيمه فرماندهى او بوده باشد، پس اندكى سكوت كرد سپس
فرمود: « مانند كسى كه با پيامبر اكرم ص در مبارزاتش همراه بوده است.» و در روايت
ديگرى داريم كه امام صادق ع فرمود: «او همانند كسى است كه در ركاب رسول خدا ص شهيد
شده باشد.» 3 ـ حضرت على ع فرمودند:
منتظر فرج باشيد و از رحمت خدا نااميد نشويد. به درستى كه بهترين عمل نزد خداوند
عزوجلّ انتظار فرج است. (92)
فوايد و آثار ارزشمند انتظار فرج حضرت مهدى (عج)
برخى از ناآگاهان چنين پنداشته اند كه انتظار فرج مهدى (عج) ممكن است سبب ركود و
عقب ماندگى يا فرار از زيربار مسؤليت ها و تسليم دربرابر ظلم و ستم گردد ; چرا كه
اعتقاد به اين ظهور بزرگ ; مفهومش قطع اميد از اصلاح جهان قبل از او و حتى كمك كردن
به گسترش ظلم و فساد است و انتظار اين ظهور بزرگ آثار و بركات بسيار سازنده اى دارد
كه در ذيل به چند نمونه اشاره مى كنيم:
1 ـ خود سازى فردى
انتظار يك مصلح جهانى به معنا آماده باش كامل فكرى، اخلاقى، مادى و معنوى براى
اصلاح همه جهان است، فكر كنيد چنين آماده باشى چقدر سازنده است. براى تحقق بخشيدن
به چنين انقلابى، مردانى بسيار بزرگ، مصمم، نيرومند و شكست ناپذير، فوق العاده پاك،
بلند نظر، كاملا آماده و داراى بينش عميق لازم است و خودسازى براى چنين هدفى مستلزم
به كار بستن عميق ترين برنامه هاى اخلاقى، فكرى و اجتماعى است. اين است معناى
انتظار واقعى. آيا هيچ كس مى تواند بگويد كه چنين انتظارى سازنده نيست؟!
2 ـ خود ياريهاى اجتماعى
منتظران راستين در عين حال وظيفه دارند تنها به خويش نپردازند بلكه مراقب حال
يكديگر باشند و علاوه بر اصلاح خويش در اصلاح ديگران هم بكوشند ; زيرا برنامه عظيم
و سنگينى كه انتظارش را مى كشند يك برنامه فردى نيست .
3 ـ منتظران راستين در فساد محيط حل نمى شوند
اثر مهم ديگرى كه انتظار حضرت مهدى دارد، حل نشدن در مفاسد محيط و عدم تسليم در
برابر آلودگيهااست.
آرى انتظار ظهور مصلحى كه هر قدر، اهل دنيا فاسدتر مى شوند اميد ظهورش بيشتر
مى گردد اثر فزاينده روانى در معتقدان دارد و آنها را در برابر امواج نيرومند فساد
بيمه مى كند آنها نه تنها با گسترش دامنه فساد محيط مأيوس نمى شوند بلكه به مقتضاى
; وعده وصل چون شود نزديك آتش عشق تيزتر گردد وصول به هدف را در برابر
خويش مى بينند و كوشش آنان براى مبارزه با فساد و يا حفظ خويشتن با شوق و عشق
زيادترى تعقيب مى گردد.
شرايط ظهور امام زمان (عج)
مقصود از شرايط ظهور، همان شرايطى است كه تحقق روز موعود متوقف بر آنها است و
گسترش عدالت جهانى به آنها بستگى دارد و مى توان تعداد اين شرايط را چنين دانست.
شرط اول
وجود طرح و برنامه عادلانه كاملى كه عدالت خالص واقعى را در برداشته باشد و
بتوان آن را در هر زمان و مكانى پياده كرد و براى انسانيت سعادت و خوشى به بار
آورده و تضمين كننده سعادت دنيوى و اخروى انسان باشد. روشن است كه بدون چنين برنامه
و نقشه جامعى، عدالت كاملا متحقق نخواهد شد.
شرط دوم
وجود رهبر و پيشواى شايسته و بزرگ كه شايستگى رهبرى همه جانبه آن روز را داشته
باشد.
شرط سوم
وجود ياران همكار و همفكر و پاسدار در ركاب آن رهبر واحد براى پياده كردن جهانى
آن اهداف بلند. ويژگيهايى را كه اين افراد مى بايست واجد باشند، در همين شرط نهفته
است; زيرا اين افراد بايد داراى خصوصيات معينى باشند تابتوانند آن كار مهم را انجام
دهند و گرنه هر گونه پشتيبانى كفايت نمى كند .
شرط چهارم
وجود توده هاى مردمى كه در سطح كافى از فرهنگ و شعور اجتماعى و روحيه فداكارى
باشند. تا در نخستين مرحله موعود گروه هاى اوليه پيروان حضرت مهدى (عج) را تشكيل
دهند; زيرا آن افراد با اخلاص درجه يك كه شرط سوم با وجود آنها محقق مى شود، گروه
پيشرو جبهه جهانى هستند .
لازم به ذكر است كه شرايط چهار گانه فوق مربوط به پياده كردن عدالت خالص در روز
موعود است ولى چنانچه نسبت به شرايط ظهور بسنجيم، يكى از آنهاكه وجود رهبر باشد، كم
مى شود. و سه شرط ديگر باقى مى ماند ; زيرا معنى ظهور آن است كه فرد آماده قيام در
آن روز وجود دارد كه مى خواهد ظاهر شود و با گفتن اين كلمه شرط دوم را ضمنى
پذيرفته ايم و خواه ناخواه سه شرط بيشتر باقى نمى ماند .
