11 - قصاص و ديات
»وَ لَكُمْ فى الْقِصاصِ حَيَوةٌ يَأُولى الأَلْبَبِ لَعَلَّكمْ تَتَّقُونَ«(618)
و براى شما در قصاص، حيات و زندگى است، اى صاحبان خِرد! شايد شما تقوا پيشه كنيد.
قصاص مجازات مجرمى است كه جنايتى را بر ديگرى وارد كرده است. كلمه »قصاص« در اصل به معناى پيروى كردن از اثر ديگرى است. قصاص كننده نيز اثر »جانى« را پيروى كرده و مثل عمل او را انجام مى‏دهد.(619)
يكى از مفاسد اجتماعى عرب قبل از اسلام خونريزى و قتل و جنايت بود كه به صورت گسترده و طولانى در آن دوران وجود داشت. آنان بر اثر جهل و نادانى و انحطاط اخلاقى و تعصب‏هاى قومى و قبيله‏اى، اقدام به قتل و جنايت مى‏نمودند و معمولاً موجبات اين رفتار زشت، مسائل ساده و بهانه‏هاى كودكانه و جاهلانه بود كه گاهى اوقات چندين نسل را در جنگ و خونريزى درگير مى‏نمود.
قصاص در جاهليت هيچ قانون مشخص نداشت و اگر مردى از قبيله‏اى كشته مى‏شد، قبيله مقتول به خونخواهى به پا مى‏خاست و انتقام آن‏ها حدّ و اندازه‏اى نداشت و كاملاً به قدرت آن قبيله و مقاومت طرف مقابل بستگى داشت و همين امر موجب مى‏شد هر جنايتى، جنايت‏هاى فراوانى را به دنبال داشته باشد.(620)
از جمله اقدامات مهم و سرنوشت ساز رسول خداصلى الله عليه وآله كه در صدر برنامه‏هاى اجتماعى آن حضرت قرار داشت مبارزه با اين روش ظالمانه بود آن حضرت تأكيد فراوانى بر زشتى و نادرستى اين رسم جاهلى داشت و به دستور خداوند كشتن يك انسان را مانند كشتن تمام انسانها اعلام نمود(621) و به تبيين ابعاد مختلف اين موضوع پرداخت.
سخنانى از رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در باب قتل و قصاص:
1- در روز قيامت نخستين چيزى كه درباره آن ميان مردم داورى مى‏شود خون است.(622)
2- اگر همه دنيا نابود شود نزد خدا اهميتش كمتر از خونى است كه به ناحق ريخته شود.(623)
3- اگر اهل آسمانها و زمين در كشتن مرد مسلمانى هم دست شوند هر آينه خداوند همه آنان را بى شمار و بى حساب عذاب كند.(624)
4- اى مردم قصاص را زنده نگهدارى و حق را زنده نگهداريد و پراكنده نشويد )و با هم اختلاف نكنيد( و مسلمان و تسليم )حق( باشيد تا سالم بمانيد.(625)
پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله علاوه بر اين حركتهاى آگاهى بخش و هشدار دهنده براى مبارزه با اين فساد بزرگ قانون قصاص را جايگزين اين رفتار ظالمانه و جاهلانه نمود به اين صورت كه در باب قتل عمد كه در جاهليت عرب بخونريزى و جنگ‏هاى طولانى مى‏انجاميد، سه راه مقرر نمود:
الف - كشتن قاتل، كه اولياى مقتول با مراجعه به قاضى، تقاضاى كشته شدن قاتل را مى‏نمايند و دستگاه قضايى پس از ثبوت جرم، قاتل را به قتل مى‏رساند.
ب - گرفتن ديه، در صورت موافقت اولياى مقتول، از كشته شدن قاتل صرف نظر مى‏شود و به جاى آن ديه يا خون بهاى مقتول پرداخت مى‏گردد. در صورتى كه قصاص تبديل به ديه شود يكى از موارد ذيل توسط قاتل انتخاب و پرداخت مى‏گردد.
1- صد شتر كه پنج سال را تمام كرده باشند.
2- دويست گاو سالم و متعارف.
3- هزار گوسفند سالم و متعارف.
4- دويست )حُلّه( كه هر )حلّه( عبارت از دو قطعه لباس از بُرد يمانى است.
5- هزار دينار )هزار مثقال طلاى سكه دار(.
6- ده هزار درهم )ده هزار مثقال نقره سكه دار(.
مهلت پرداخت ديه قتل عمد يك سال است و از مال خود قاتل پرداخت مى‏شود.
ج - عفو و بخشودگى، كه قاتل مورد بخشش و گذشت اولياى مقتول واقع مى‏شود.
و اما در مورد قتل شبه عمد اسلام پرداخت ديه را كه يكى از همان موارد پرداخت ديه در قتل عمد است با كمى تخفيف در سن شترها و مدت پرداخت در طول 2 سال را بر قاتل واجب مى‏داند كه او بايد از ثروت خويش بپردازد.
در قتل خطاى محض هم بايد ديه پرداخت گردد. ديه آن نيز يكى از موارد مذكور در قتل عمد با مقدارى تخفيف در سن شترها است و مهلت پرداخت آن سه سال مى‏باشد پرداخت اين ديه بر عهده )عاقله( است كه بايد از مال خود بدهند و نمى‏توانند عوضش را از قاتل بگيرند.
)عاقله( خويشاوندان ذكور قاتل هستند كه از طرف پدر و مادر يا از طرف پدر با قاتل نسبت دارند به شرط آن كه بالغ و عاقل باشند و فقير هم نباشند.
اگر كسى خويشاوند پدر و مادرى يا پدرى نداشته باشد پرداخت ديه بر عهده )ضامن جريره( است.
در كتاب‏هاى فقهى كيفيت قصاص قتل و نقص عضو به طور دقيق و مفصل بيان شده است. لازم به ذكر است هر عضوى از بدن انسان ديه مشخص دارد كه اگر مورد قصاص قرار نگيرد جانى بايد آن را بپردازد.

كفّاره قتل
در قتل مسلمان اعم از مرد يا زن، بزرگ يا كوچك، عاقل يا ديوانه علاوه بر ديه، جانى بايد كفاره هم بدهد.
در قتل عمد، كفاره جمع واجب است يعنى آزاد كردن يك عبد، دو ماه روزه و اطعام شصت فقير. در قتل شبه عمد و خطاى محض يك كفاره به ترتيب واجب است )يك عبد آزاد كند و در صورت عدم امكان دو ماه روزه بگيرد و اگر نتوانست به شصت فقير غذا بدهد( در قتل كافر كفاره لازم نيست.(626)
آنچه از احكام مربوط به قصاص و ديات بيان شد بخشى از قوانين اين باب بود كه اصل آن و بعضى از فروع آن توسط رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله براى مردم تبيين گرديد و آنان موظف شدند در حوادثى كه منجر به قتل و جنايت مى‏شود طبق آن عمل نمايند و سنت‏هاى زمان جاهليت را در انتقام‏گيرى و خونخواهى به فراموشى سپارند و به اين ترتيب آن حضرت موفق شد به سنت‏هاى ظالمانه و سفاكى‏ها و خونريزى‏هاى جاهلانه خاتمه بخشد و يكى از اهداف مهم خويش را عملى نمايد زيرا حكم قصاص يك تهديد جدّى بود براى افرادى كه در اثر خشم يا طمع يا انگيزه‏هاى ديگر وسوسه مى‏شدند كه اقدام به جنايت كنند. از طرف ديگر دفاعى بود از حقوق مظلومان و انسان‏هاى عادى كه بتوانند در پناه اين قانون از امنيّت اجتماعى بهره‏مند باشند. در حقيقت قانون قصاص هم پيش‏گيرى از قتل و جنايت كرد و هم درمان اين بيمارى مهلك را به عهده گرفت.

12- )ولايت و امامت استمرار مبارزه با مفاسد اجتماعى (
آخرين اقدام مهم و سرنوشت ساز رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در مبارزه با مفاسد اجتماعى، ابلاغ ولايت و وصايت حضرت على‏عليه السلام بود موضوعى كه آن حضرت از آغاز بعثت به آن توجه داشت و در دوران رسالت خود مكرر حضرت على‏عليه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت را به عنوان جانشينان بعد از خود معرفى مى‏كرد و به اين وسيله مسلمانان را به دو نكته مهم و اساسى تذكر مى‏داد.
1- اصلاح امور اجتماعى جامعه، اعم از امور فرهنگى، سياسى، اقتصادى و... و مبارزه با سر چشمه‏هاى فساد و تباهى، مسئله‏اى نيست كه به يك مقطع زمانى خاص و يا به يك مكان خاص، اختصاص داشته باشد بلكه اين موضوعى است كه جامعه بشرى تا روز قيامت به آن نيازمند است.
2- استمرار نهضت اصلاحى اسلام، محتاج حضور انسان كاملى است كه رهبرى امت را به عهده داشته باشد. او بايد مانند پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله معصوم باشد يعنى در دوران عمر به گناه و فساد آلوده نشده باشد و در بيان احكام و حقايق دينى، دچار خطا و اشتباه نشود و داناترين فرد نسبت به شريعت محمّدى صلى الله عليه وآله باشد. از طرف ديگر قدرت اداره جامعه را با شجاعت و تدبير و شناخت لازم و كافى از مصالح و مفاسد داشته باشد. روشن است كه تشخيص و انتخاب انسانى با اين خصوصيات از عهده مردم خارج است زيرا آن‏ها نمى‏توانند با قطع و يقين، چنين فردى را انتخاب كنند و لذا خداوند متعال بايد از باب لطف او را به مردم معرفى نمايد زيرا تنها اوست كه معصوم را از غير معصوم تميز مى‏دهد.
اين دو نكته علاوه بر اين‏كه توسط عقل و خرد انسانى و تجربه بشرى تأييد مى‏شود به وسيله وحى الهى براى مسلمانان توسط رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله تبيين گرديده است از ميان صدها آيه قرآن و كلماتِ پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله به دو آيه از قرآن و چند حديث از آن حضرت اشاره مى‏شود .
»يَأَيهَا الرَّسولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْك مِن رَّبِّك وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُك مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يهْدِى الْقَوْمَ الْكَفِرِينَ«(627)
اى پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است را كاملاً )به مردم( برسان! و اگر نكنى، رسالت او را انجام نداده‏اى! خداوند تو را از )خطرات احتمالى( مردم نگاه مى‏دارد؛ و خداوند جمعيّت كافران )لجوج( را هدايت نمى‏كند.
تمام علماى شيعه و بسيارى از اهل سنت شأن نزول اين آيه را جانشينى حضرت على عليه السلام و نصب آن حضرت از سوى رسول خداصلى الله عليه وآله در غديرخم دانسته‏اند. حاكم نيشابورى از دو طريق صحيح نزد شيخين )بخارى و مسلم( از زيدبن ارقم نقل مى‏كند كه گفت: هنگامى كه پيامبر خداصلى الله عليه وآله از حجة الوداع باز گشت در غديرخم فرود آمد و دستور داد زير درخت‏ها جمع شوند. سپس فرمود: »به زودى خدايم مرا دعوت كند، من اجابت خواهم كرد و همانا ميان شما دو چيز گرانبها قرار داده‏ام كه يكى از ديگرى بزرگ‏تر است كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم پس ببينيد چگونه پس از من با آن‏ها رفتار مى‏كنيد و همانا اين دو هرگز از هم جدا نمى‏شوند تا اين كه در حوض بر من وارد شوند. آنگاه فرمود: خداى عزوجل مولاى من و من مولاى همه مؤمنانم سپس دست على‏عليه السلام را گرفت و فرمود: هر كه من مولاى اويم پس اين )على( مولاى اوست خداوندا دوست بدار هر كه ولايتش را بپذيرد و دشمن بدار هر كه با او دشمن باشد.«
سپس عمامه‏اش را به او پوشانيد و به اصحابش دستور داد كه به حضرت به عنوان اميرمؤمنان تهنيت و تبريك گويند و آنان نيز اين چنين بيعت كردند و در پيشاپيش آنان ابوبكر و عمر قرار داشتند كه به او گفتند:
خوشابه حال تو اى فرزند ابوطالب. تو مولاى ما و مولاى هر مرد و زن مؤمن و مؤمنه‏اى شدى.(628)
پس از آن كه بيعت تمام شد اين آيه نازل گرديد:
»اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى وَ رَضيتُ لَكُمُ الْاِسْلامَ ديناً«(629)
امروز دين را بر شما كامل كردم و نعمت را تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين براى شما پذيرفتم.
علاوه بر اجماع شيعيان كه معتقد هستند اين آيه در غديرخم پس از نصب حضرت على‏عليه السلام از سوى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله به عنوان خليفه مسلمين نازل شده است بسيارى از علماى اهل سنت و جماعت نيز نزول اين آيه را در غديرخم پس از نصب حضرت على‏عليه السلام پذيرفته‏اند.(630)
اين دو آيه و شأن نزول آن با كثرت راويان آن، حجت را بر همگان تمام مى‏كند ولى چه مى‏شود كرد به حسد و كينه و تعصب هاى جاهلى كه اين حقيقت روشن را كتمان كرد و همان گونه كه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله پيش بينى نموده بود اتفاق افتاد.طبرى نقل مى‏كند رسول خداصلى الله عليه وآله پيش از رحلتش، على‏عليه السلام را خواست و او را در آغوش گرفت و گريست و به او فرمود:
»اى على! من مى‏دانم كه تو را در سينه اين قوم دشمنى‏هايى هست كه پس از من آن‏ها را ظاهر مى‏سازند پس اگر با تو بيعت كردند بپذير و اگر نكردند شكيباباش تا مرا در حال مظلوميت ملاقات كنى.«(631) و در جاى ديگر فرمود:
»هان! شما سنت‏هاى گذشتگان خودتان را وجب به وجب و گام به گام دنبال مى‏كنيد حتى اگر آنان در سوراخ سوسمارى رفته باشند شما هم مى‏رويد. عرض كردند: آيا مقصودتان يهود و نصارى هستند؟فرمود: پس چه كسانى؟!«(632)
و اينجا مردم مى‏فهمند كه چرا رسول گرامى اسلام حضرت على‏صلى الله عليه وآله را به هارون امت تشبيه مى‏كرد و به او مى‏فرمود: »واَنْتَ مِنّى بمنزلة هارون من موسى الاّ اَنّه لانبى بعدى«.
همچنين روزى ابوبكر، عمر و ابوعبيده جرّاح پيش پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله بودند. آن حضرت به على‏عليه السلام تكيه كرده دست بر دوش او گذاشت سپس فرمود:
»اى على! تو نخستين شخصى از مؤمنان هستى كه ايمان آورده‏اى و اولين نفرى هستى كه اسلام پذيرفته‏اى و تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسى مى‏باشى.«(633)
در هر حال در اين قصه تلخ تاريخى مطالب فراوانى وجود دارد كه تأمل در آن غم انسان هاى آزاده را بيشتر مى‏كند كه بايد از آن با اندوه ياد نمود و انتظار منجى عالم بشريت حضرت مهدى عجل اللَّه را كشيد كه او بيايد و حق را بر همگان روشن كند و اسرار پشت پرده خائنان را فاش نمايد و تدبير رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله را عملى نمايد. انشاء اللَّه
امّا چند حديث از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله پيرامون ولايت حضرت على‏عليه السلام
1- كسانى كه به من ايمان آورده‏اند و مرا تصديق كرده‏اند آن‏ها را به ولايت على بن ابيطالب9 سفارش مى‏كنم. هر كس او را ولى خود بداند مرا ولى خود دانسته و كسى كه مرا ولّى خود بداند خدا را ولى خود انتخاب كرده و هر كس او را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر كس مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است و كسى كه با او بغض و كينه پيدا كند با من كينه پيدا كرده و آن كس كه با من كينه پيدا كند كينه خدا را در دل گرفته است.(634)
2- كسى كه مى‏خواهد همچون من زندگى كند و همچون من بميرد و ساكن بهشت جاويدان موعود پروردگارم گردد بايد على بن ابيطالب‏عليه السلام را دوست بدارد. او هرگز شما را از هدايت خارج نخواهد ساخت و هيچ گاه داخل ضلالت نخواهد كرد.(635)
3- من به زودى از اجانب پروردگار دعوت مى‏شوم واجابت خواهم كرد و من در بين شما دو ثقل )دو شى‏ء گران قيمت( مى‏گذارم كتاب خدا و عترتم. كتاب خدا ريسمانى است ممتد كه بين آسمان تا زمين امتداد يافته، و عترتم اهل بيت من هستند و خداوند لطيف و خبير به من داده كه آن‏ها از هم جدا نخواهند شد تا هنگامى كه در كنار حوض كوثر به من برسند و بنگريد چگونه پس از من با آن‏ها رفتار مى‏كنيد.(636)

آخرين شعله‏هاى زندگى
در اواخر ماه صفر سال يازدهم هجرى تب شديدى توام با سر دردى سخت، بر رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله عارض شد. اضطراب و دلهره سراسر مدينه را فرا گرفت. ياران پيامبر با ديدگانى اشكبار و دل‏هاى آكنده از اندوه، دورخانه پيامبر گرد آمده بودند تا از سرانجام بيمارى آن حضرت آگاه شوند. و خامت وضع رسول خداصلى الله عليه وآله اجازه نمى‏داد كه كسى به عيادت او برود. در اطاقى كه آن حضرت بسترى بود جز اهل بيت‏عليه السلام كسى حضور نداشت. دختر گرامى و يگانه يادگار پيامبر اكرم حضرت فاطمه)س( در كنار بستر پدر نشسته بود. بر چهره نورانى او نظاره مى‏كرد او با قلبى غمناك و ديدگانى پر از اشك و گلوى گرفته، شعر زير را كه از سروده‏هاى ابوطالب عليه السلام درباره پيامبر اكرم‏عليه السلام بود زمزمه مى‏كرد:
وابيض يستسقى الغمام بوجهه
ثمال اليتمامى عصقه للارامل
چهره روشنى كه به احترام آن باران از ابر در خواست مى‏شود. شخصيتى كه پناه گاه يتيمان و نگهبان بيوه زنان است.

در اين هنگام پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله ديدگان خود را گشود و با صداى آهسته به دختر خود فرمود: اين شعرى است كه ابوطالب‏عليه السلام درباره من سروده است ولى شايسته است به جاى آن آيه را تلاوت نماييد.
»وَ مَا محَمَّدٌ إِلا رَسولٌ قَدْ خَلَت مِن قَبْلِهِ الرُّسلُ أَ فَإِين مَّات أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقَابِكُمْ وَ مَن يَنقَلِب عَلى عَقِبَيْهِ فَلَن يَضرَّ اللَّهَ شيْئاً وَ سيَجْزِى اللَّهُ الشَّكرِينَ«(637)
هيچ‏كس، جز به فرمان خدا نمى‏ميرد؛ سرنوشتى است تعيين شده؛ )بنابر اين، مرگ پيامبر يا ديگران يك سنّت الهى است( هر كس پاداش دنيا را بخواهد )و در زندگى خود در اين راه گام بردارد( چيزى از آن به او خواهيم داد؛ و هر كس پاداش آخرت را بخواهد، از آن به او مى‏دهيم؛ و به زودى سپاسگزاران را پاداش خواهيم داد.
و سرانجام آخرين لحظه‏هاى زندگى پيامبر عظيم الشأن اسلام‏صلى الله عليه وآله فرا رسيد چشمان خود را باز كرد و فرمود: برادرم را صدا كنيد تا بيايد در كنار بستر من بنشيند. همه فهميدند مقصود جز على‏عليه السلام كسى نيست. او در كنار بستر پيامبر نشست ولى احساس كرد كه پيامبر مى‏خواهد از بستر برخيزد. آن حضرت را از بستر بلند نمود و به سينه خود تكيه داد چيزى نگذشت كه علائم احتضار در وجود شريف آن حضرت پديد آمد و در حالى كه سر بر سينه حضرت على‏عليه السلام بود، جان سپرد و آفتاب زندگى شخصيتى كه با فداكارى‏هاى خستگى‏ناپذير خود سرنوشت بشريت را دگرگون ساخت و راه سعادت و خوشبختى را به روى انسان‏ها گشود، غروب نمود و روح مقدس و بزرگ آن سفير الهى )در روز دوشنبه 28 صفر سال يازدهم هجرى( به رفيق اعلى پيوست. اميرمؤمنان‏عليه السلام جسد مطهر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله را غسل داد و كفن كرد زيرا پيامبر فرموده بود : نزديك‏ترين فرد مرا غسل خواهد داد . سپس چهره او را باز كرد در حالى كه سيلاب اشك از ديدگان او جارى بود اين گونه با آن حضرت سخن است:
»پدر و مادرم فداى تو گردد. با رحلت تو رشته نبوت و وحى الهى و اخبار آسمان‏ها كه هرگز با مرگ كسى قطع نمى‏شود قطع گرديد. اگر نبود كه ما را به شكيبايى در برابر ناگوارى‏ها دعوت فرموده‏ايد آن چنان در فراق تو اشك مى‏ريختم كه سر چشمه اشك را مى‏خشكانيدم ولى حزن و اندوه ما در اين غم پيوسته است و اين اندازه در راه تو بسيار كم است و جز اين چاره نيست. پدر و مادرم فداى تو باد ما را در سراى ديگر به ياد آور و در خاطر خود نگاهدار.«(638)

چكيده مباحث شيوه مبارزه پيامبر اكرم »صلى الله عليه وآله وسلم« با مفاسد اجتماعى پس از هجرت