10 - حدود و تعزيرات
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله علاوه بر كار فرهنگى و تربيتى و ايجاد نظارت عمومى و شيوه‏هاى متنوع فكرى و ايجاد زمينه رشد و تعالى در جامعه آن روز، اقدام به تعيين مجازات‏هاى قانونى در برابر مفسدان نمود. اين مجازات‏ها به نام حدود و تعزيرات شناخته مى‏شود. آن حضرت در تبيين اهميت اجراى حدود در مبارزه با فساد مى‏فرمايد )بركات اجراى يك حد از چهل روز باران بهتر است((586)
)حدّ( در لغت به معناى منع(587) و در شرع عبارت است از: كيفر مشخصى است كه براى برخى گناهان در قانون اسلام تعيين شده است. تناسب اين تعريف با معناى لغوى در آن است كه اجراى حدود وسيله منع مردم از برخى گناهان مى‏باشد. تعزير در لغت به معناى تأديب(588) و در شرع، عبارت است از: كيفرى كه مقدار و نوع آن در قانون معين نشده بلكه بستگى به نظر حاكم شرع دارد كه در هر موردى به تناسب آن، حكم دهد به گونه‏اى كه خلاف كاران را تأديب كرده و از تخلّف باز دارد.(589)
مسائل حدود و تعزيرات بسيار مفصّل است در اين جا فقط به مواردى به طور اختصار اشاره مى‏شود:

الف: حدّ زنا
»وَ الَّتى يَأْتِينَ الْفَحِشةَ مِن نِّسائكمْ فَاستَشهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنكمْ فَإِن شهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فى الْبُيُوتِ حَتى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْت أَوْ يجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سبِيلاً(15)وَ الَّذَانِ يَأْتِيَنِهَا مِنكمْ فَئَاذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَ أَصلَحَا فَأَعْرِضوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَّحِيماً«16)

و كسانى از زنان شما كه مرتكب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را بعنوان شاهد بر آنها بطلبيد! اگر گواهى دادند، آنان ]= زنان[ را در خانه ها)ى خود( نگاه داريد تا مرگشان فرارسد؛ يا اينكه خداوند، راهى براى آنها قرار دهد. و از ميان شما، آن مردان و زنانى كه )همسر ندارند، و( مرتكب آن كار )زشت( مى‏شوند، آنها را آزار دهيد )و حد بر آنان جارى نماييد(! و اگر توبه كنند، و )خود را( اصلاح نمايند، )و به جبران گذشته بپردازند،( از آنها درگذريد! زيرا خداوند، توبه‏پذير و مهربان است.
»الزَّانِيَةُ وَ الزَّانى فَاجْلِدُوا كلَّ وَاحِدٍ مِّنهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكم بهِمَا رَأْفَةٌ فى دِينِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ وَ لْيَشهَدْ عَذَابهُمَا طائفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ«(590)
هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد؛ و نبايد رأفت )و محبّت كاذب( نسبت به آن دو شما را از اجراى حكم الهى مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهى از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند!
از آيه 15 و 16 سوره نساء استفاده مى‏شود )قبل از نزول حكم سوره نور درباره زناكاران( زنان بدكار اگر محصنه )شوهردار( بوده‏اند مجازات آن‏ها زندان ابد بوده است، و در صورتى كه غير محصن بوده‏اند مجازات آن‏ها ايذاء و آزار بوده است ولى مقدار اين آزار معين نشده است با نزول آيه 2 سوره نور حكم زناى غير محصن معين شد)و آن يكصد تازيانه اعلام شد(
در حقيقت مقدار ايذاء و آزار كه در آيه 16 سوره نساء مشخص نگرديده بود، در آيه 2 سوره نور مشخص شد و اما حكم زناى محصن كه در آيه 15 سوره نساء حبس ابد )بطور موقت( اعلام شده بود، به سخن رسول خداصلى الله عليه وآله تبديل به اعدام و رجم گرديد.(591) البته حكم اعدام و رجم درباره زناى محصن در اواخر عمر رسول خداصلى الله عليه وآله اعلام گرديد و بعد از آن در بين مسلمانان جارى شد.(592)
در تفسير عياشى از امام صادق اسلام‏عليه السلام روايت شده است كه شخصى از آن حضرت از آيه 15 سوره نساء سؤال كرد، فرمود: اين آيه نسخ شده است شخص ديگرى پرسيد: آن روزها كه نسخ نشده بود به چه صورت مورد عمل قرار مى‏گرفت؟ فرمود:
»به اين صورت كه اگر زنى زنا مى‏داد و چهار نفر عليه او شهادت مى‏دادند او را در خانه‏اى حبس مى‏كردند و با او سخن نمى‏گفتند و به سخن او گوش نمى‏دادند و با او نشست و برخاست نمى‏كردند. تنها آب و طعامش را برايش مى‏بردند تا بميرد و يا بعدها خداوند راه چاره‏اى برايش مقرر سازد كه ساخت و آن اين بود كه اگر بى شوهر بود تازيانه‏اش بزنند و اگر شوهردار بود سنگسار شود.«(593)

از آياتى كه ذكر شد استفاده مى‏شود كه:
1- افراط و تفريط در اجراى حدّ، ممنوع است. بعد از ثبوت جرم و مسلّم شدن حدّ بايد قاطعيت به خرج داد و از احساسات كاذب و عواطف دروغين كه براى جامعه زيان بخش است پرهيز گردد زيرا كسى نمى‏تواند در مهربانى و محبت بر خداوند رحمان و رحيم پيشى گيرد.
در حديثى از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله آمده است:
» روز قيامت بعضى از حاكمان را كه يك تازيانه از حدّ الهى كم كرده‏اند در صحنه محشر مى‏آورند و به او گفته مى‏شود چرا چنين كردى؟
مى‏گويد براى رحمت به بندگان تو. خداوند به او مى‏گويد: آيا تو نسبت به آن ها از من مهربان تر بودى؟ و دستور داده مى‏شود او را به آتش بيفكنيد. ديگرى را مى‏آورند كه يك تازيانه بر حدّ الهى افزوده به او گفته مى‏شود: چرا چنين كردى؟ در پاسخ مى‏گويد: تا بندگانت از معصيت تو خوددارى كنند. خداوند مى‏فرمايد: تو از من آگاه تر و حكيم‏تر بودى؟ سپس دستور داده مى‏شود او را هم به آتش دوزخ ببرند.«(594)
2- با توجه به بافت زندگى بشر، آلودگى‏هاى اخلاقى در يك فرد ثابت نمى‏ماند و به جامعه سرايت مى‏كند. براى پاكسازى بايد همان گونه كه گناه بر ملا شده مجازات نيز بر ملا گردد و لذا دستور داده شده است كه حدود الهى علنى اجرا گردد زيرا:
- موجب مى‏شود كه مردم از عمل زشت شخص مجرم انزجار پيدا كنند.
- مشاهده مجازاتِ مجرم نقش باز دارندگى دارد و لطفى است از طرف خداوند براى مردم.
- مردم با مشاهده اجراى حد در حضور خودشان مى‏فهمند كه شخص مجرم مجازانش را تحمل كرده و ديگر نبايد متعرض او شوند.
مردم با مشاهده شخص مجرم براى او دلسوزى كرده و براى آمرزش او دعا مى‏كنند.
استاد شهيد آية اللَّه مطهرى قدس سره در مورد علنى بودن حدود مى‏فرمايد:
قرآن امر مى‏كند كه مبادا اجراى حكم حدّ مرد و زنِ زناكار را در پشت ديوارها و دور از چشم مردم انجام دهيد حتماً بايد در حضور مردم باشد و خبرش همه جا پخش شود تا بدانند اسلام در مسأله عفاف حساسيت فوق العاده دارد چون اصل اجراى دستورهاى جزايى براى تأديب و تربيت اجتماع است. يك زنى زنا كند و محرمانه او را وَلو اعدام كنند. اثر اجتماعى ندارد. در صدر اسلام هم هر وقت چنين چيزى اتفاق مى‏افتاد- البته كم هم اتفاق افتاده چون اين قوانين را اجرا مى‏كردند زنا كم اتفاق مى‏افتاده- اعلام عمومى مى‏كردند.(595)
در اينجا ممكن است سؤال شود كه آيا حضور مردم در اجراى حدود الهى فقط اختصاص به جَلد )تازيانه( دارد يا نه در تمام حدود الهى اين شرط وجود دارد؟
از كلمات فقها و متفكران اسلامى استفاده مى‏شود كه: حضور مردم براى حكمت‏هاى كه ذكر شد در مجازات جَلد اگر ضرورى باشد در اجراى مجازات رجم كه سنگين‏تر است به طريق اولى ضرورت دارد و ديگر اين كه كلمه )عذابَها( در آيه 2 سوره نور، اعم از رجم و جلد است و ذكر جَلد )تازيانه( در ابتداى آيه نمى‏تواند مُخصِّص آن باشد و آيه شريفه را تخصيص بزند و لزوم حضور مردم را در مجازات جَلد محدود كند و چون مسأله عبرت‏گيرى و پند آموزى مردم و نفرت و انزجار از عمل زشت اختصاص به زنا نداشته و در بسيارى از جرايمى كه عفت عمومى و امنيت اجتماعى را به خطر مى‏اندازد نيز همين ملاك وجود دارد. حضور مردم و اجراى علنى حدود، اختصاصى به حدّ زنا ندارد البته طبيعى است اگر مجازات، مفاسدى بر آن مترتب شود نبايد بدان اقدام گردد معمولاً تاكيد براجراى علنى حدود و مجازات در خصوص جرايمى است كه عفت عمومى به وسيله آن لكه دار شده و امنيّت جانى، مالى و عرِضى مردم به خطر افتاده باشد و آرامش وامنيت جامعه جز به اجراى علنى حدود تأمين نشود. و تشخيص اين امر در جامعه دينى برعهده حاكم اسلامى است كه تصميم مى‏گيرد حدّ الهى را علنى اجرا كند يا غير علنى. شيخ طوسى)ره( با نقل دو روايت كه در يكى پيامبرصلى الله عليه وآله بر شخص بيمارى حدّ را به گونه‏اى خاص اجرا كرد و در ديگرى امام على‏عليه السلام به سبب بيمارىِ مجرم، اجراى حدّ را به تأخير انداخت، آن دو را منافى ندانسته و مى‏نويسد:
اگر اقامه حدّ به امام واگذار شده، او بر طبق مصلحتى كه تشخيص مى‏دهد آن را اِقامه مى‏كند. اگر مصلحت اقتضا كرد كه فوراً اجرا شود آن را به گونه‏اى اجرا مى‏كند كه مجرم به خاطر اجراى حدّ تلف نشود. چنان‏كه پيامبرصلى الله عليه وآله چنين كرد و اگر مصلحت ايجاب كرد آن را به تأخير مى‏اندازد تا مجرم بيمار بهبود يابد سپس حدّ به صورت كامل و طبيعى اجرا شود.(596)
اين مطلب به اين جهت ذكر گرديد كه عنصر مصلحت در اجراى حدود اگر وجود دارد تشخيص آن به عهده حاكم و شأن اوست و ديگران بايد مطيع نظر او باشند. البته گاهى مصلحت مربوط به فرد مى‏شود و گاهى به جامعه و نظام اسلامى مربوط مى‏گردد. در هر صورت حكمت و مصلحت دو عنصرى هستند كه امام مسلمين بر اساس آن ها رأى خود را صادر مى‏كند و حدود الهى را اجرا مى‏نمايد. آخرين موضوعى كه در اين جا به آن اشاره مى‏شود كه:
براى اثبات وقوع زنا اصول و شرايطى در نظام قضايى اسلام وجود دارد(597) كه دقت و تدبر در هر كدام از اين شروط نكات فراوانى را به انسان تفهيم مى‏كند كه مهم‏ترين آنها حساسيت اسلام در حفظ آبرو و حيثيت و عفت عمومى در جامعه است.

ب: حدّ لواط
چون حرمت و فساد لواط بيشتر از زناست، حدّ آن شديدتر است. هر گاه لواط كننده و دهنده هر دو عاقل و بالغ باشند و گناه آنان از راه‏هاى شرعى اثبات شود، طبق نظر قاضى با يكى از روش‏هاى ذيل كشته مى‏شوند.
1- زدن گردن با شمشير.
2- بستن دست و پاى آنان و پرت كردن از جاى بلند مانند كوه.
3- سوزاندن در آتش.
4- سنگسار كردن.
5- خراب كردن ديوار بر روى آنان.
جمع ميان حدّ سوم و حدّهاى ديگر نيز جايز است يعنى:
مى‏توانند اول با يكى از روش‏هاى چهار گانه، آن‏ها را بكشند و پس از آن جنازه‏شان را در آتش بسوزانند.(598)
در حديث صحيح از رسول خداصلى الله عليه وآله آمده است كه فرمود:
»هر كس از شما عمل قوم لوط را مرتكب شود، هم فاعل را بكشيد و هم مفعول را.«(599)
امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: اميرالمومنين‏عليه السلام درباره مردى كه چهار مرتبه اعتراف به عمل لواط كرده، بود، فرمود:
اى مرد رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله درباره شخصى مثل تو سه نوع حدّ مشخص نمود هر كدام را خواستى انتخاب كن.
1- زدن گردن با شمشير؛
2- بستن دست و پا و پرت كردن از كوه؛
3- سوزاندن در آتش؛(600)
لازم به ذكر است اگر دو نفر اقدام به عمل شنيع هم جنس بازى كنند، هر يك به صد ضربه شلاق محكوم مى‏شوند.(601)
در مورد اثبات لواط در كتاب‏هاى فقهى آمده است: ثابت نمى‏شود اين گناه مگر به اعتراف فاعل يا مفعول در چهار مر تبه، يا شهادت چهار مرد با داشتن شرايط قبول شهادت. و شهادت زن در رابطه با اين گناه به هيچ صورتى پذيرفته نيست.
البته در اين مورد، مسائل فراوانى وجود دارد كه بايد در جاى خود مورد بحث و بررسى قرار گيرد.(602)

ج - حدّ قذف
قذف، نسبت زنا يا لواط به زن يا مرد مسلمان است و مجازات دنيايى اين گناه را قرآن مجيد اين گونه بيان مى‏فرمايد:
»وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَتِ ثمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَنِينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شهَدَةً أَبَداً وَ أُولَئك هُمُ الْفَسِقُونَ«(603)
و كسانى كه ز آنان پاكدامن را متّهم مى‏كنند، سپس چهار شاهد )بر مدّعاى خود( نمى‏آورند ، آن‏ها را هشتاد تازيانه بزنيد و شهادتشان را هرگز نپذيريد؛ و آن‏ها همان فاسقانند!
آنچه از آيه شريفه و روايات و نظرات فقيهان استفاده مى‏شود آن است كه اجراى حدّ قذف مشروط به چند امر است:(604)
1- قذف كننده بالغ و عاقل باشد.
2- قذف شده پنج شرط در او باشد، بلوغ، عقل، حريت، اسلام و پاكدامنى )يعنى متجاهر و متظاهر به عمل شنيع نباشد(.
3- دشنام به زنا يا لواط باشد و نسبت هم صريح باشد نه كنايه.
4- دشنام دهنده نتواند نسبتى را كه داده اثبات كند. )از راههاى مطرح شده در شرع مقدس(
5- قذف شده اگر نسبت داده شده به او را قبول كرد يا اين كه دشنام دهنده را بخشيد، حد قذف ساقط مى‏شود.
6- قذف كننده اگر شوهر باشد و به زنش نسبت زنا بدهد، حدّ قذف به لِعان تبديل مى‏گردد.(605)

د - حدّ شراب خوارى
هر گاه شخص عاقل بالغ از روى علم و عمد، شراب بخورد )ملاك مُسكر بودن آن است( هر چند يك قطره باشد هشتاد تازيانه بر او به عنوان حدّ الهى زده مى‏شود و اگر اين عمل تكرار شود حدّ هم تكرار مى‏شود تا سه مرتبه، در مرتبه چهارم حدّ او كشتن است )و بعضى از فقها در مرتبه سوم حد شراب خوار را كشتن مى‏دانند( اگر پيش از اثبات حدّ ، از گناه خود توبه نمايد، حدّ از او ساقط مى‏شود.(606)
در مورد اجراى اين حدّ توسط رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله روايات متعددى نقل شده است كه همگى آن ها حاكى از اهتمام رسول خداصلى الله عليه وآله براى مبارزه با اين فساد مى‏باشد.(607)
در بعضى از كتابهاى اهل سنت آمده است:(608)كه شراب خوارى را به نزد پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله آوردند آن حضرت به زدن او دستور داد با دو تر كه در حدود چهل تازيانه ولى بعداً تعداد تازيانه‏ها تغير يافت. روايت شده است كه در زمان عمر از حضرت على‏عليه السلام درباره تعداد تازيانه پرسيدند آن حضرت فرمود:
»وقتى شخص شراب بخورد مست مى‏شود و هر گاه مست شد هزيان مى‏گويد و هر گاه هزيان گفت: افترا مى‏زند و كيفر شخص مفترى 80 تازيانه است.«(609)