زكات
»الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّهُمْ فى الأَرْضِ أَقَامُوا الصلَوةَ وَ ءَاتَوُا الزَّكوةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَ للَّهِ عقِبَةُ الأُمُورِ«(427)
همان كسانى كه هر گاه در زمين به آن‏ها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‏دارند، و زكات مى‏دهند، و امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند، و پايان همه كارها از آن خداست!
پيام اين آيه در بيان توصيف حكومت اسلامى است مى‏فرمايد بعد از قدرت يافتن مؤمنين يعنى تشكيل حكومت دينى آن‏ها هرگز همچون خودكامگان و جباران به عيش و لهو و لعب نمى پردازند كه تبديل به يك طاغوت جديد شوند. بلكه معنويت و عدالت و نظارت عمومى را در اجتماع ايجاد نموده و در جهت يك جامعه سالم تلاش مى‏نمايند. سمبل معنويت، نماز، سمبل عدالت، زكات و سمبل نظارت عمومى، امر به معروف ذكر گرديده است.
جايگاه حكومت اسلامى در مورد زكات در آيه 103 سوره توبه تبيين شده است .
»خُذْ مِنْ أَمْولِهِمْ صدَقَةً تُطهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بهَا وَ صلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صلوتَك سكَنٌ لهَُّمْ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ«(428)
از اموال آن‏ها صدقه‏اى )بعنوان زكات( بگير، تا بوسيله آن، آن‏ها را پاك سازى و پرورش دهى! و )به هنگام گرفتن زكات،( به آن‏ها دعا كن؛ كه دعاى تو، مايه آرامش آن‏هاست؛ و خداوند شنوا و داناست!
اين آيه شريفه متضمن حكم زكات مالى است ،امام صادق مى‏فرمايد: وقتى اين آيه نازل شد )در ماه رمضان( پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دستور داد مناديش در ماين مردم ندا دهد كه:
خداوند زكات را بر شما واجب كرده است همچنانكه نماز را واجب كرده و از همان زمان زكات در طلا و نقره، شتر و گاو ، گوسنفد، گندم، جو، خرما، كشمش، واجب گرديد اين مطالب به اطلاع مردم رسانده شد. و در پايان اعلام گرديد كه خدا از غير اين موارد زكات نمى‏خواهد تا آنكه يك سال گذشت مردم رمضان بعدى را روزه گرفتند و افطار كردند سپس حضرت دستور داد منادى ندا سر دهد »اى گروه مسلمين زكات اموالتان را بدهيد تا نمازهايتان قبول شود آنگاه مأمورين وصول زكات را روانه كرد كه زكات و ماليات اراضى را جمع كنند.«(429)
در تفسير نمونه در توضيح اين آيه شريفه آمده است:
اى رسول ما، تو با اين كار )گرفتن زكات( آن‏ها را پاك مى‏كنى و نموّ مى‏دهى. آن‏ها را از رذائل اخلاقى از دنياپرستى و بخل و اِمساك پاك مى‏كنى. نهال نوع دوستى و سخاوت و توجّه به حقوق ديگران را در آن‏ها پرورش مى‏دهى. مفاسد و آلودگى‏هايى كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه بوجود مى‏آيد با انجام اين فريضه الهى برمى‏چينى و صحنه اجتماع را از اين آلودگى‏ها پاك مى‏سازى.(430)

خُمس
»وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شىْ‏ءٍ فَأَنَّ للَّهِ خُمُسهُ وَ لِلرَّسولِ وَ لِذِى الْقُرْبى وَ الْيَتمى وَ الْمَسكِينِ وَ ابْنِ السبِيلِ إِن كُنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْ‏ءٍ قَدِيرٌ«(431)
بدانيد هرگونه غنيمتى به دست آوريد، خمس آن براى خدا، و براى پيامبر، و براى ذى‏القربى و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه )از آن‏ها( است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه )باايمان و بى‏ايمان( ]= روز جنگ بدر[ نازل كرديم، ايمان آورده‏ايد؛ و خداوند بر هر چيزى تواناست!
يكى از ماليات هاى اسلامى)خمس( است كه مسلمانان وظيفه دارند 15 از فوايد مالى سالانه خويش را به دولت اسلامى بپردازند تا براى مصارف مشخص شده در قرآن، به مصرف برسد. خُمس در آيه شريفه براى دو گروه اختصاص پيدا كرده است سهم حكومت دينى كه در اختيار رهبر قرار داده مى‏شود و او نيازهاى عمومى جامعه را با آن تأمين مى‏كند و سهم فقرا و محرومان از سادات و بنى هاشم كه حكومت دينى موظف است اين سهم را در ميان اين گروه تقسيم نمايد.
آيا اختصاص نيمى از خمس به سادات و بنى هاشم تبعيض نيست؟
بعضى چنين تصور مى‏كنند كه طبق نظريه شيعه در مورد خمس يك نوع امتياز نژادى با ملاحظات خويشاوندى در اين نظريه وجود دارد كه با روح عدالت اقتصادى و اجتماعى اسلام سازگار نيست.
پاسخ اين اشكال: اولاً نيمى از خمس مربوط به نيازمندان سادات و بنى هاشم است و كسانى‏كه احتياجى ندارند حق ندارند از اين سهم استفاده نمايند و نيم ديگر مربوط به رهبر حكومت دينى است كه آن را صرف نيازهاى عمومى جامعه مى‏كند.
ثانياً اگر سهم سادات از خمس، بيشتر از نياز آنان باشد بايد به بيت المال برگردانده شود و خرج نيازهاى جامعه گردد.
در حقيقت براى رفع فقر و نياز نيازمندان دو صندوق وجود دارد)صندوق زكات( و )صندوق خمس( و هر گروهى حق دارد از يكى از اين صندوق‏ها استفاده كند آن هم به اندازه مساوى يعنى به اندازه نيازمندى يك سال تا زمانى كه احتياج آن‏ها برطرف شود و علت جدا نمودن سادات از صندوق زكات اين است كه زكات از ماليات‏هايى است كه مربوط به حكومت اسلامى است. محروم بودن سادات از دست يابى به اموال عمومى)زكات( در حقيقت براى دور نگهداشتن خويشاوندان پيامبر از اموال عمومى است تا بهانه‏اى به دست مخالفان نيفتد كه پيامبر خويشان خود را بر اموال عمومى مسلط ساخته است ولى از سويى ديگر نيازمندان سادات نيز بايد از طريقى تأمين شوند كه مقرر شده است از بودجه حكومت اسلامى بهره‏مند گردند نه از بودجه عمومى.
علت ديگرى كه براى اين امر )رفع نياز سادات فقير از خُمس( بيان شده است اين است كه خداوند مى‏خواهد كه آل محمدصلى الله عليه وآله منزه و محترم باشند و به زكات مردم محتاج نشوند لذا خمس را تا حدّى كه رفع نيازشان را بكند براى آنان قرار داد تا به ذلت و مسكنت نيفتند.(432)

جزيه
از جمله دستورات خداوند در مبارزه با كفر اهل كتاب اين است كه اهل كتاب )يهود - نصارى - مجوس( يا بايد آماده قتال باشند يا بايد تصميم بگيرند به صورت يك اقليت سالم مذهبى با مسلمانان زندگى مسالمت‏آميز داشته باشند. اسلام را محترم بشمارند و دست به تحريكات برضد مسلمانان و تبليغات مخالف اسلام نزنند و هر ساله ماليات مخصوصى به نام )جزيه( بپردازند. و اين ماليات يك نوع كمك مالى است كه از طرف اهل كتاب در برابر مسؤوليتى كه حكومت اسلامى به منظور تأمين امنيت جان و مال آن‏ها به عهده مى‏گيرد پرداخت مى‏گردد.
لازم بذكر است )جزيه( اندازه مشخص ندارد و ميزان آن بستگى به توانايى جزيه دهندگان دارد و نظر امام مسلمين تعين كننده مقدار جزيه خواهد بود.

ماليات اراضى
از جمله ماليات‏هاى حكومت اسلامى كه نقش مؤثرى در رفع نيازمندى‏هاى عمومى و مبارزه با فقر دارد ماليات اراضى است. اراضى تحت نظر حكومت اسلامى يا در داخل حكومت است يا از دشمن گرفته شده است كه احكام اين زمين‏ها در بحث اَنفال مطرح مى‏شود.

اِنفاقات
تعريف انفاق محدود به مال نمى‏باشد بلكه علم و عقل، قدرت و جان نيز مورد انفاق است ولى آنچه كه در اين تحقيق از كلمه انفاق مورد نظر است انفاق مالى است ) بيشترين استعمال اين كلمه در مورد بذل مال و ثروت است(.
نكته ديگر اين است كه در نظام اقتصادى اسلام، انفاق به دو قسمت تقسيم مى‏شود انفاق واجب و انفاق مستحب.
انفاق واجب، زكاة و خمس است. و اَمّا انفاق مستحب در فرهنگ دينى با عناوين، صدقه، برّ، خير، قرض الحسنه و جهاد با مال مورد بحث قرار گرفته است كه كلمه انفاق عنوان جامع اين عناوين مى‏باشد.
»مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْولَهُمْ فى سبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سبْعَ سنَابِلَ فى كلِّ سنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضعِفُ لِمَن يَشاءُ وَ اللَّهُ وَسِعٌ عَلِيمٌ«(433)
كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏كنند، همانند بذرى هستند كه هفت خوشه بروياند؛ كه در هر خوشه، يكصد دانه باشد؛ و خداوند آن را براى هر كس بخواهد )و شايستگى داشته باشد(، دو يا چند برابر مى‏كند؛ و خدا )از نظر قدرت و رحمت،( وسيع، و )به همه چيز( داناست.
از جمله اقدامات مهم پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله براى ايجاد فرهنگ انفاق در جامعه دينى تحول فكرى و ايجاد انگيزه هاى معنوى در تلاش‏هاى اقتصادى بود. آن حضرت به ثروتمندان يادآور مى‏شد كه آنچه از ثروت در اختيار دارند امانت الهى است. آن‏ها امانت دار خداوند هستند نه مالك ثروت كه طبق ميل خود عمل نمايند.

»إِن تُبْدُوا الصدَقتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَ إِن تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيرٌ لَّكمْ وَ يُكَفِّرُ عَنكم مِّن سيِّئَاتِكمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ«(434)
اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است! و اگر آن‏ها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است! و قسمتى از گناهان شما را مى‏پوشاند؛ )و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهيد شد( و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است.

د - مبارزه با بيكارى و ايجاد زمينه اشتغال
يكى از عوامل مهم فقر در جامعه بيكارى و تن پرورى است بر اين اساس پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مسلمانان را به تلاش اقتصادى مفيد توصيه مى‏نمود و مى‏فرمود: »كسى كه بار زندگى خويش را بر دوش ديگران نهد ملعون است.(435)» روزى در خدمت پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله از مردى عابد كه بسيار عبادت مى‏كرد ياد شد حضرت سؤال كردند چه كسى معاش او را تأمين مى‏كند؟ عرض كردند: برادرش. حضرت فرمود: برادرش از او عابدتر است.(436) در كنار اين نوع برخورد با بيكارى و تن پرورى ، آن حضرت اقدام به برنامه ريزى در جهت اشتغال مسلمانان مى‏كرد كه به بعضى از اين اقدامات اشاره مى‏كرد.
1- عقد قراردادهاى مزارعه و مساقات بين مهاجرين و انصار، اين كار علاوه بر آن كه مهاجران بدون زمين را به كار كشاورزى واداشت موجب افزايش اشتغال نيروى مهاجران گرديد و بازدهى زمين‏هاى زير كشت انصار را زياده‏تر نمود.
2- لغو انحصار تجارت، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله پيشه وران و كشاورزان مدينه را در فعاليت‏هاى اقتصادى شركت داد و با عقد قرار داد مضاربه و تهيه سرمايه و امكانات حمل و نقل، تجارت را از انحصار عده‏اى خاص آزاد كرد و به اين وسيله راه خودكفايى و كسب معاش را براى مهاجر و انصار هموار ساخت.
3- واگذارى املاك آباد يا باير به مردم به منظور آباد نگه داشتن يا آباد كردن. اين املاك كه تحت شرايط خاصى صورت مى‏پذيرفت. اين واگذارى اقطاع نام داشت به موجب اين عمل فعاليت‏هاى اقتصادى از جمله ساخت واحدهاى مسكونى، حمام، بازار، احياء اراضى موات، رونق خاصى يافت و تعداد زيادى از مردم زمينه اشتغال پيدا كردند .
شيوه‏هاى مصرف
پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در راه ايجاد رفاه عمومى و عدالت اقتصادى، شيوه هاى مصرف را نيز مورد توجه قرار مى‏داد و بر تنظيم و كنترل مصرف مسلمانان تأكيد داشت. آن حضرت مسلمانان را به اين اصل متذكر مى‏نمود كه سرمايه هاى كه در اختيار بندگان خدا مى‏باشد امانتى است كه خداوند براى مدتى محدود و معين در اختيار آن‏ها قرار داده است و آنان در مصرف، داراى اختيارات نامحدود نيستند بلكه وظيفه دارند بر اساس دستورات الهى مصرف نمايند.
توصيه و دستور پيامبر گرامى اسلامى صلى الله عليه وآله در مصرف، اعتدال و كفاف بود. آن حضرت مسلمانان را به اين شيوه دعوت مى‏فرمود و از اين شيوه به عنوان يك ضابطه در همه فعاليت‏هاى اقتصادى استفاده مى‏كرد هر چند اعتدال و ميانه روى زيربناى تمام تعاليم اسلام است و اصولاً اسلام با افراط و تفريط در تمام ابعاد زندگى بشر مبارزه كرده است.(437)

8- )مبارزه پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله با مفاسد اخلاقى و فرهنگى در مدينه(
نقطه اوج تلاش رسول خدا براى اصلاح جامعه، مبارزه با مفاسد فرهنگى و اخلاقى بود. در عصر جاهليت مردم جزيرةالعرب در عرصه‏هاى مختلف گرفتار اين مفاسد بودند و اين نوع مفاسد، به صورت فرهنگ عمومى در جامعه آن روز حاكم بود و حتى مى‏توان گفت عنوان )جاهليت( براى آن عصر بيشتر به خاطر وجود رفتارهاى زشت و غير عقلايى و غير اخلاقى و فرهنگى مردم آن زمان بود. تعدادى از مفاسد اخلاقى و فرهنگى آن دوران عبارتند از:
كشتن دختران و فرزندان ،زنا،دزدى، شراب، قمار،بى‏حجابى،تهمت ناموسى،تحقير زن،دروغ،غيبت،نقض عهد،جنايت،غارتگرى و دشمنى،خيانت،مكر و حيله،تجسس در زندگى ديگران،قضاوت عجولانه،سستى در انجام امور پسنديده،قطع رحم،آداب و رسوم جاهلى در مورد نكاح و طلاق،و...

مهم‏ترين شيوه‏هاى آن حضرت در مبارزه با مفاسد اخلاقى

الف( معرفى عوامل اصلى فساد در جامعه بشرى و تبيين روش مبارزه با آن‏ها
مبارزه با عوامل اصلى مفاسد ، مبارزه‏اى بسيار سخت و طاقت فرسا است و به همين جهت نياز به معرفت عميق و اراده آهنين دارد. مبارزه‏اى كه بدون توجه به آن، تمام تلاش‏هاى ديگر در مبارزه با مفاسد اجتماعى بى ثمر خواهد بود. مبارزه‏اى كه به خاطر اهميّت آن رسول خدا نام مقدس جهاد را براى آن انتخاب نمود و حتى آن را جهاد اكبر خواند.
در آيات نورانى قرآن و سخنان پيامبر عظيم الشأن اسلام‏صلى الله عليه وآله اين عوامل كه به عنوان دشمن اصلى معرفى شده‏اند عبارتند از: 1- ابليس و ذرّيه او 2- نفسِ سركش انسان .
از بررسى سوره‏هاى قرآن در مورد ابليس اين نكته بدست مى‏آيد كه از آغاز بعثت مسئله شيطان و نقش او در فريب و انحراف انسان و فاسد نمودن جامعه مورد توجه رسول خدا بوده است اولين سوره‏اى كه موضوع شيطان را مطرح مى‏كند سوره تكوير )هفتمين سوره قرآن به ترتيب نزول( مى‏باشد، سپس اين موضوع در 25 سوره ديگر مكى و در 10 سوره مدنى مطرح مى‏گردد از اين آمار فهميده مى‏شود كه رسول خدا در طول 23 سال بعد از بعثت همواره در برنامه تعليمى و اصلاحى خويش نقش محورى ابليس در گمراهى بشر را به مسلمانان تذكر مى‏داده است .
در رابطه با كيفيت كار شيطان و چگونگى تسلط او بر انسان مطالب فراوانى وجود دارد كه به صورت خلاصه به قسمتى از آن مطالب اشاره مى‏شود.
از قرآن مجيد استفاده مى‏شود كه شيطان نخست در عواطف نفسانيه انسان يعنى در بيم و اميد او، در آمال و آرزوهاى او، در شهوت و غضب او تصرف نموده آنگاه در اراده و افكارى كه از اين عواطف بر مى‏خيزد تصرف مى‏كند.

»قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنى لأَقْعُدَنَّ لهَُمْ صِرَطَكَ الْمُستَقِيمَ(16)ثُمَّ لاَتِيَنَّهُم مِّن بَينِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمَنهِمْ وَ عَن شمَائلِهِمْ وَ لا تجِدُ أَكْثَرَهُمْ شكِرِينَ«(438)
گفت: »اكنون كه مرا گمراه ساختى، من بر سر راه مستقيم تو، در برابر آنها كمين مى كنم! سپس از پيش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آنها، به سراغشان مى‏روم؛ و بيشتر آنها را شكرگزار نخواهى يافت!«

»قَالَ رَب بمَا أَغْوَيْتَنى لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فى الأَرْضِ وَ لأُغْوِيَنهُمْ أَجْمَعِينَ«(439)
گفت: »پروردگارا! چون مرا گمراه ساختى، من )نعمتهاى مادّى را( در زمين در نظر آنها زينت مى‏دهم، و همگى را گمراه خواهم ساخت.

برخى از مفسرين معتقد هستند معنى اين آيات اين است كه، شيطان مى‏گويد: من امور باطله و زشتى‏ها و پليديها را از راه ميل و رغبتى كه عواطف بشرى به آن دارد در نظر آنان زينت داده و به همين وسيله و به تدريج گمراهشان مى‏كنم مثلاً زنا را كه يكى از گناهان كبيره است از آنجائيكه مطابق ميل شهوانى اوست در نظرش آنقدر زينت مى‏دهم تا به تدريج از اهميت زشتى آن كاسته و همچنين مى‏كاهم تا يكباره تصديق به خوبى آن نموده و مرتكبش شود پس ميدان تاخت و تاز شيطان همانا ادراك انسانى و ابزار كار او عواطف و احساسات بشرى است.(440)
و به همين علت شيطان بيشترين استفاده را در جهت فاسد نمود فرد و جامعه بشرى از نفس انسان مى‏برد موجودى كه در درون انسانها قرار دارد كه اگر انسان موفق به كنترل و تربيت او شود شيطان خلع سلاح مى‏گردد و ديگر كارى از او بر نمى‏آيد.
قرآن مجيد موضوع شيطان و نفس را در آيات متعددى مطرح نموده است كه پرداختن به آنها نياز به بحث مستقلى دارد.(441)
علاوه بر اين گونه آيات، پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در اين رابطه سخنانى بيان نموده‏اند كه به تعدادى از آنها اشاره مى‏شود.
1- اَعْدى عَدوّك نَفْسُك التى بين جنبيك.(442)
دشمن‏ترين دشمنان تو نفسى است كه در درون تو قرار دارد.

2- »مَنْ مَقَتَ نَفْسه دُونَ مَقْت الناس آمَنهُ اللَّه مِنْ فزع يوم القيامة.«(443)
هر كس به جاى دشمنى با مردم با نفس خويش دشمنى بورزد خداوند او را از هراس روز قيامت ايمن كند.

3- »عن ابى عبد اللَّه‏عليه السلام اِنَّ النبّى‏صلى الله عليه وآله بَعَثَ سريَّةً فلّما رَجَعوا قال: مرحباً بقوم قضَوُا الجهاد الاصغر و بقى عليهم الجهاد و الاكبر فقيل: يا رسول اللَّه ما الجهاد الاكبر قال: جهاد النفس.«
حضرت امام صادق مى‏فرمايد كه همانا پيامبر اكرم فرستاد لشكرى را پس چون كه برگشتند فرمود: آفرين باد به گروهى كه به جاى آوردند جهاد كوچك را و به جاى ماند بر آنها جهاد بزرگ گفته شد اى پيامبر خدا جهاد بزرگ چيست؟ فرمود: جهاد با نفس است.(444)
در اين سخنان رسول خدا نفس را بعنوان دشمن اصلى معرفى مى‏كند در حالى كه از ابليس هم به عنوان دشمن در منابع دينى ما ياد شده است.(445) راز اين مطلب در اين نكته نهفته است كه دشمنى ابليس زمانى مؤثر مى‏باشد كه درون انسان در اختيار او باشد ولى زمانى كه انسان تربيت الهى شد و نفس اماره او به مطمئنه تبديل شد ديگر جاى براى وسوسه‏ها و تدليس‏هاى ابليس باقى نمى‏ماند و لذا تأكيد رسول خدا بر اصلاح انسان از درون مى‏باشد و نام اين تلاش مقدس را جهاد اكبر مى‏نهد.
در باب جهاد اكبر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله دستورات فراوانى صادر مى‏نمود و مسلمانان را تشويق به عمل به اين دستوارت مى‏كرد و از آنان مى‏خواست كه به آنها عمل كنند تا به فلاح و رستگارى نائل آيند سفارش مهم آن حضرت، انجام واجبات و ترك محرمات بود و در اين ميان به واجباتى مانند نماز و روزه اهميت فراوان مى‏داد.
در رابطه با نماز مى‏فرمود:
»هيچ نمازى وقتش نمى‏رسد مگر آن كه فرشته‏اى ندا سر مى‏دهد كه: اى مردم بپاخيزيد و آتش هايى را كه با دست خود بر پشت خويش افروخته‏ايد با نماز خود خاموش كنيد.«(446)
در باب نماز در سخنان آن حضرت توجه ويژه‏اى به نماز جماعت و نماز شب ديده مى‏شود كه دليل بر تأثير سرنوشت ساز اين دو عمل در اصلاح فرد و جامعه است .
در مورد روزه، آن حضرت خطاب به گروهى از مسلمانان فرمودند:
»آيا مايل هستيد شما را به چيزى رهنمون سازم كه اگر انجام دهيد شيطان به قدر فاصله مغرب و مشرق از شما دور شود؟ همگى عرض كردند: آرى اى رسول خدا فرمود: روزه.«
آن حضرت دستورات اخلاقى و اصلاحى متنوعى دارد كه همگى آنها را مى‏توان در باب جهاد اكبر به حساب آورد زيرا در اين دستورات آن چيزى كه از مسلمانان خواسته شده است كنترل نفس و اعضاء و جوارح آدمى است كه منشأ تمام مفاسد است. (447)
شخصى خدمت رسول خداصلى الله عليه وآله رسيد و عرض كرد:
درباره اسلام مطالبى بفرمائيد كه بدان عمل كنم و نيازى نباشد كه از ديگران در اين باره سؤال كنم؟ حضرت فرمود: »بگو به خدا ايمان آورده‏ام و در اين راه استوار باش، او دگر بار پرسيد از چه چيز خود را حفظ كنم؟ رسول خداصلى الله عليه وآله به زبان خود اشاره كرد(448) )يعنى از زبانت بترس و آن را كنترل كن(
امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايند: شنيدم پدرم مى‏فرمود: مردى بيابانى خدمت رسول خداصلى الله عليه وآله آمده عرض كرد:
من صحرا نشين هستم كلمات جامعى به من بياموزيد. آن حضرت فرمود:
»دستورت مى‏دهم كه غضب مكن. مرد عرب در خواست خود را سه بار تكرار كرد و همان جواب را شنيد.(449)
در حديثى از آن حضرت نقل شده است:
» چهار چيز است كه هر كه دارد خدايش بر آتش حرام و از شيطان حراست كند آنكه به هنگام رغبت و هنگام بيم و وقت شهوت و موقع غضب عنان خويش از كف نگذارد.«(450)
نكته مهم در دستورات رسول خدا تأكيد آن حضرت به ذكر خدا و ياد مرگ مى‏باشد در حقيقت اين موضوع دو ركن اساسى جهاد اكبر مى‏باشد كه دستورات ديگر زير مجموعه آنها به حساب مى‏آيد بر اين اساس آن حضرت مى‏فرمود:
»بدانيد بهترين اعمال شما پيش خداوند و پاكيزه‏ترين آنها و رفيع آنها در درجات شما و بهتر چيزى كه طلوع كرده آفتاب بر او ذكر خداوند سبحان است زيرا كه خداوند تعالى خبر داده از خودش و فرموده است: من همنشين كسى هستم كه مرا ياد كند.«(451)
و در مورد ياد مرگ مى‏فرمود:
»به ياد بياوريد نابود كننده لذّت ما را؟ عرض كردند: چيست آن؟ فرمود: مرگ را«.(452)
از مطالبى كه مطرح شد اين نتيجه بدست مى‏آيد كه، شيوه اصلى مبارزه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله با مفاسد اخلاقى و فرهنگى، اصلاح انسان از درون مى‏باشد كه اگر اين مهم بدست آيد تمام مفاسد عالم از بين مى‏رود و جهان گلستان مى‏شود.