در صورتى كه صاحب مال و اهل تجارت و كسب و صنعت به آنچه ذكر شد عمل ننمايد، زيان بزرگى از مال متوجهش خواهد بود و بهره‏اى از آن براى آخرتش نمى‏برد⁽²⁴²⁾.

و در هر حال و براى هر كس ادامه طاعت و وظيفه عبوديت، بيدارى شب و خالى كردن دل از دوستى دنيا و كم كردن خوراك و جهاد با نفس و تصفيه و تزكيه و تجليه به قدر وسع، موجب بهره بردارى از اين عمر و سعادت باقى است و به يقين هر چه رنج بيشتر برد، ثمره زيادتر يابد.

خداوند تعالى مى‏فرمايد: خداوند پاداش كسى كه كار نيكو كند هدر نمى‏كند⁽²⁴³⁾.

رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز مى‏فرمايد: پاداش تو به مقدار كوشش و رنج و تواست‏⁽²⁴⁴⁾.

حالات متفاوت انسان در حق دين‏

بنده در حق دين، يا سالم و آن كسى است كه به اداى واجبات و ترك محرمات اكتفا نمايد و يا رابح (سود برنده) است و آن عمل كننده به نوافل و اسباب قرب الى الله است و يا خاسر و زيانكار و آن تقصير كننده در واجبات است. اگر رابح نيستى، سعى كن خاسر نباشى.

رفتار انسان نسبت به ديگران‏

هر كس نسبت به ديگران نيز يكى از اين سه قسم است:

اول آن كه: به منزله ملائكه باشد كه تمام كوشش او رساندن خير به ساير مردم و انجام حاجتهاى آنهاست.

دوم آن كه: به منزله بهايم و جمادات باشد، اگر نفعى به ديگران نمى‏رساند، اذيتى هم نمى‏نمايد.

سوم آن كه: به منزله درندگان و مارها و عقربها؛ يعنى حيوانات موذى باشد.

اگر در حق مردم ملائكه نيستى، بكوش كه درنده و گزنده هم نباشى.

اهتمام به نماز ظهر و جماعت‏

پس از اتمام مقصد خود، از تجارت و كسب و جز اين دو، پيش از زوال؛ براى نماز ظهر بايد آماده شود و در صورتى كه ميسر شود، خواب قيلوله (خواب پيش از ظهر) را ترك ننمايد. پس از آن براى انجام فريضه ظهر با جماعت رو به مسجد رود.

در حديث چنين رسيده: هنگام ظهر درهاى آسمان درهاى بهشت باز مى‏شود و دعا مستجاب مى‏گردد، پس خوشا! به حال كسى كه كار نيكش بالا رود⁽²⁴⁵⁾.

پس مشغول نماز ظهر و عصر شود با رعايت آداب آنها و آنچه در مطلب سوم ذكر گرديد.

پس از فراغت از نماز اگر نيازمند به كسب معشيت است، سرگرم باشد با رعايت آنچه قريبا بيان گرديد تا نزديك غروب.

اگر بتواند پيش از غروب به مسجد رود و سرگرم تسبيح و استغفار شود كه خداوند در قرآن مجيد تسبيح در اين وقت را ستوده است‏⁽²⁴⁶⁾.

پس سرگرم به نماز مغرب با آداب آن شده و پس از اتمام آن و هر نماز ديگر، تسبيح حضرت زهرا(عليه السلام) را بخواند، پس از نافله مغرب و نماز عشاء و نافله آن، تعقيبات را ترك ننمايد تا بخشى از شب مشغول به ذكر يا مراجعه به علوم اخروى باشد. با وضو ساعتى رو به قبله بنشيند و به ذكر مشغول شود، چون خواب بر او غلبه كند، بر پهلوى راست رو به قبله بخوابد و دعاى وارده را بخواند⁽²⁴⁷⁾. و مخصوصا تسبيح حضرت زهرا (عليه السلام) و آية الكرسى و آخرين آيه از سوره كهف را⁽²⁴⁸⁾بخواند.

آثار خواندن آخرين آيه سوره كهف‏

در حديث شريفى چنين رسيده است: هر كس هنگام خوابيدنش اين آيه را بخواند، برايش نورى به سوى مسجد الحرام بر افراشته مى‏گردد كه در پس آن ملائكه‏اند كه تا وقتى صبح مى‏كند برايش استغفار مى‏نمايند⁽²⁴⁹⁾.

در روايت ديگر مى‏فرمايد: نيست بنده‏اى كه آيه آخر كهف را هنگام خواب بخواند مگر آن كه در آن ساعتى كه خواسته است بيدار مى‏شود⁽²⁵⁰⁾.

و اين موضوع از مجربات است؛ يعنى از امورى است كه مكرر تجربه شده است و مورد شك نيست كه هر وقت خواست بيدار مى‏شود.

نيت عبادت هنگام خواب‏

از جمله نكاتى كه بايد مؤمن هنگام خوابيدن مواظبت كند، تذكراتى است كه بايد به ياد خودش بياورد.

نخست ياد آور شود كه خواب، برادر مرگ است:النوم اخ الموت‏⁽²⁵¹⁾ و بيدار شدن مثل مبعوث شدن است.

بايد با توبه و عزم بر ترك گناه بخوابد و قصد كند اگر خداوند او را برگردانيد، بندگانش را يارى نمايد.

از آن جمله تصميم داشته باشد پيش از اذان صبح براى تهجد بر خيزد كه از سنتهاى مؤكد است و ذكر اخبار وارده در فضيلت تهجد موجب طول كلام است.

عاقبت نيك براى مجاهدان با هواى نفس‏

اگر به آنچه در اين اوراق بيان شده عمل نمايد و پيوسته نفس خود را از نوعى مجاهدت رها نگذارد و با هواى خود نسازد، در مقام تزكيه و تصفيه و تجليه بر آيد؛ يعنى باطن خودش را با امثال دستورات شرع مقدس و عمل نمودن به جميع احكام آن جلا دهد و آراسته كند.

و تخليه؛ يعنى باطن خود را به محاسن اخلاقى زينت دهد، اميد است از اهل نجات باشد حسب آنچه خداوند وعده فرموده است:

كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، عاقبت نيك براى آنان است‏ ⁽²⁵²⁾.

لزوم جبران سستى نفس با تذكرات‏

و هر گاه نفس در مقام عمل سست شود، يا خسته گردد، بايد او را متذكر كرد به اين كه ايام دنيا اندك است، مخصوصا نسبت به آخرت.

و ديگر آن كه امروز روز زرع است. هر كس امروز، زرعش بيشتر است، فردا حصادش (خرمن و محصولش) زيادتر است.

راه قرب در پيروى از اهل بيت (عليه السلام)

جامع‏ترين دستوراتى كه از طريق اهل بيت (عليه السلام) در اين زمينه رسيده است، دستورى است كه حضرت صادق (عليه السلام) براى عنوان بصرى بيان مى‏فرمايد و تمام حديث در جلد اول بحار الانوار و در كتاب مشكوة الانوار مسطور است و براى رعايت اختصار تنها به موضع حاجت از اين حديث شريف اكتفا مى‏شود.

عنوان بصرى پيرمردى 94 ساله است كه از مالك (يكى از پيشوايان اهل سنت) اخذ علم مى‏نمود.

مى‏گويد: چون وارد شدم بر حضرت صادق (عليه السلام) كه از علم آن حضرت چيزى بياموزم آن حضرت فرمود: چه مى‏خواهى؟.

عرض كردم: از خداوند عطوفت قلب تو را و رزق دادن از علم تو را مسئلت كردم (از خدا خواستم كه دلت را نسبت به من مهربان فرمايد و از در ياى علم تو مرا روزى دهد) اميدوارم كه اجابت فرموده باشد.

پس حضرت فرمود: علم (به خدا و صفات و اسمائش و علم به آخرت و احوالش) به ياد گرفتن و دانش اندوزى نيست بلكه نورى است كه خداى تعالى در دل هر كس خواست هدايتش فرمايد مى‏افكند⁽²⁵³⁾.

پس هر گاه علم (به خدا و آخرت) را خواستى بايد نخست حقيقت بندگى را در نفس خودت جويا شوى‏⁽²⁵⁴⁾. و علم را به كار بستن آن بجوى او از خداوند طلب فهم كن كه به تو مى‏فهماند.

عرض كردم: حقيقت بندگى چيست؟.

فرمودند: سه چيز است:

اول آن كه: بنده براى خودش در آن چه خدا به او عطا فرموده است، ملكى نبيند⁽²⁵⁵⁾؛ زيرا عبد را ملكى نيست، مال را مال خدا مى‏بيند و آن را در مواردى كه امر فرموده است، صرف مى‏نمايد.

دوم آن كه: براى خودش تدبيرى ننمايد⁽²⁵⁶⁾؛ يعنى مصلحت انديشى و اعتراض به قضا و قدر الهى نداشته باشد بلكه به هر چه خدا برايش خواسته است، راضى باشد.

سوم آن كه: تمام به اوامر و نواهى الهى سرگرم باشد⁽²⁵⁷⁾.

آنگاه امام (عليه السلام) آثار هر يك از اين سه صفت را بيان مى‏فرمايد.

هر گاه بنده‏اى براى خود در آنچه خدا به او داده است ملكى نديد، انفاق برايش آسان مى‏شود. خرج كردن در مواردى كه دستور الهى است. و هر گاه تدبير خود را به آفريدگار خود واگذار نمود، زحمتهاى دنيا برايش آسان مى‏شود. و هرگاه به اوامر و نواهى الهى سرگرم شد، از آنان فارغ نمى‏شود و به جدال و مباحات با مردمان سرگرم نمى‏گردد.

و هر گاه گرامى داشت خداوند بنده را به اين سه خصلت، برايش دنيا و ابليس و مردمان آسان مى‏گردد و دنيا را به جهت ثروت اندوزى و فخر فروشى نمى‏طلبد و نظرى به آنچه در دست مردم است ندارد كه به جهت طلب عزت و برترى آن را بجويد و روزگار خودش را باطل رها نمى‏سازد و اوقاتش را به بطالت نمى‏گذراند⁽²⁵⁸⁾.

و در مصباح الشريعه است: و اما كسى كه اوقاتش را به بطالت و اهمال مى‏گذراند، پس صيد شيطان است‏⁽²⁵⁹⁾.

پس اين نخستين درجه تقواست. خداى تعالى مى‏فرمايد: اين سراى جاويد و نعمتهاى باقى را براى كسانى قرار مى‏دهيم كه برترى را در زمين نخواهند و نه فساد را و عاقبت نيك براى پرهيزكاران است‏⁽²⁶⁰⁾.

برترى جويى در زمين نشانه بقاى جهل‏

كسى كه برترى در زمين را دوست دارد و آن را خواهان است نشانه اين است كه هنوز به حقيقت دنيا جاهل است و جاهل، سزاوار جوار حق نباشد.

از حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) نقل شده كه فرمود: شخصى را مسرور مى‏نمايد از اين كه بند كفشش از بند كفش ديگرى بهتر باشد، پس در تحت اين آيه واقع مى‏شود⁽²⁶¹⁾ (يعنى از كسانى است كه برترى را در زمين مى‏جويند).

از اين جهت است كه حضرت صادق (عليه السلام) هنگامى كه اين آيه شريفه را تلاوت مى‏فرمود گريه مى‏كرد و مى‏فرمود: به خدا سوگند! آرزوها نزد اين آيه از بين مى‏رود⁽²⁶²⁾ يا قرارها و راحتها نزد اين آيه از بين مى‏رود.

و حضرت امير (عليه السلام) در بازار كوفه مى‏آمد و قرآن را باز مى‏فرمود و اين آيه را نشان سوداگران مى‏داد همان گونه كه در تفسير رسيده است‏⁽²⁶³⁾.

بنابراين، لازمه عبوديت و خود را بنده دانستن اين است كه علوفى الارض؛ برترى جويى در زمين را نداشته باشد و به آنچه از امور فانى دنيوى به عاريت در اختيار اوست و به مرگ يا زودتر از او گرفته مى‏شود، فخر ننمايد و از ظلم و فساد پرهيز نمايد.

على (عليه السلام) مى‏فرمايد: اگر هفت اقليم را به من بدهند كه معصيت خدا نمايم در گرفتن پوست جوى به ستم از دهان مورى، نخواهم گرفت.

توصيه‏هاى امام صادق (عليه السلام) به عنوان بصرى‏

عنوان بصرى وصيتى از حضرت صادق (عليه السلام) درخواست نمود: وصيت مى‏كنم تو را به نه چيز و اين وصيت من است از براى اراده كنندگان سلوك در طريق الى الله و از خدا مسئلت مى‏نمايم تو را در عمل به آنها موفق بدارد: سه وصيت از آنها در رياضت نفس است و سه در حلم و سه در علم، پس حفظ كن آنها را و بپرهيز از سستى كردن در آنها.

اما آنچه در رياضات است، پس پرهيز از اين كه بخورى آنچه به آن ميل ندارى كه حماقت و بلاهت مى‏آورد. ديگر آن كه تا گرسنه نباشى نخورى و وقتى هم كه مى‏خورى، بايد حلال بخورى و نام خدا را ببر⁽²⁶⁴⁾.

و يادآور حديث حضرت رسول صلى الله عليه و آله را كه: پر ننمود آدمى ظرفى را بدتر از شكمش‏⁽²⁶⁵⁾، پس اگر ناچار به خوردن باشى، يك سوم (معده را) براى طعام و يك سوم را براى آب و يك سوم را به جهت تنفس قرار ده.

معناى رياضت نفس‏

توضيح: مراد از رياضت جلوگيرى نفس است از شهوت و خشم و آنچه به اين دو مربوط مى‏شود، مثل چيره شدن حرص و توابع آن از حيله و خدعه، غيبت و تعصب، حقد و حسد و فجور.

بخش دوم رياضت آن است كه نفس و خواهشهايش را مطيع قوه عاقله سازد به قسمى كه اطاعت از عقل، ملكه و خوى او شود⁽²⁶⁶⁾ به قسمى كه نخواهد مگر آنچه جاويد است و ثمره‏اش هميشه با اوست كه عبارت از اعمال صالحه و صرف عمر و مال در راه خدا باشد. و رويگردان نباشد جز آنچه فانى است و با مرگ از او جدا مى‏شود و ثمره‏اى جز حسرت ابدى ندارد و آن عبارت از هر كار يا گفتارى است كه براى خدا نباشد.

سخنى ارزشمند از يك بزرگ‏

بزرگى فرموده است: عمر به غايت عزيز و گرانبهاست و مال نيز به مشقت تمام به دست مى‏آيد، ندانم مردمان را چه افتاده كه عمر و مال خويش در چيزى صرف مى‏كنند كه! ايشان نمى‏ماند كه همان بهره‏هاى موقتى در دنياست، عجب بى‏صرفه و نادانند. اى حبيب من! هر چه براى خدا كنى بكن و مترس اگر چه بذل نفس (جان دادن در راه خدا باشد) و آنچه را نه براى خدا كنى، نكن اگر چه بذل نفسى (نفس كشيدن) باشد و بدان كه اكثر مردمان، عكس اين افتاده‏اند، بسيارى كه در راه هوا صرف كنند، اندك شمارند و اندكى هم كه در راه خدا صرف نمايند، بسيار دانند.

اكثر خلق در گمراهى اند، به گواهى حق تعالى كه مى‏فرمايد: اگر پيروى بيشتر مردمان بر روى زمين را كنى تو را از راه خدا گمراه مى‏نمايند⁽²⁶⁷⁾.

اى برادران! به وعده‏هاى خدا دل شاد داريد و به نشاط آن (وعده‏ها) اين راه را برويد كه خداوند خلف وعده نخواهد كرد⁽²⁶⁸⁾.

چون هر چه از گلو فرو مى‏رود به منزله بذر است براى استعداد سعادت روح. و به راستى:

حضرت صادق (عليه السلام) در اين حديث شريف به حلال خوردن و كم خوردن امر مى‏فرمايد: چيزى دشمن‏تر نزد خداوند از شكم پر نيست‏⁽²⁶⁹⁾.

دنباله توصيه‏هاى امام صادق (عليه السلام) به عنوان بصرى‏

دنباله حديث عنوان بصرى مى‏فرمايد: آن سه خصلتى كه در حلم است:

اول: اگر كسى گفت: يكى بگويى، ده تا خواهى شنيد، تو بگو: اگر ده تا گفتى، يك جواب هم نخواهى شنيد.

دوم آن كه: كسى كه به تو فحش داد، بگو اگر راست گفتى، خدا مرا بيامرزد و اگر دروغ گفتى، خدا تو را بيامرزد.

سوم آن كه: كسى كه تو را به ضرب (زدن) و بدى وعده كند (تو را تهديد به زدن و ناشايست كند)، تو او را به نصيحت و دعا وعده كن.

اما آن سه چيزى كه در علم است:

اول: از اهل علم آنچه نمى‏دانى بپرس‏

دوم آن كه: بپرهيز كه بخواهى براى آزمايش طرف از او بپرسى.

سوم: از عمل به رأى بپرهيز و در آنچه مى‏يابى احتياط كن و از فتوا دادن فرار كن‏⁽²⁷⁰⁾.

پايان‏