 |
|
نماز شناسى جلد دوم حسن راشدى - ۴ -
نماز و نظم و انضباط
مشكل انسان مادى ، آن است كه قدرتهاى موجود را مى بيند و باور مى كند كه اينها صاحب قدرتند و نقطه سقوط او اينجاست . اما اگر توجه كند و مى كوشد كه خود را به او نزديك سازد و در نتيجه صعود مى كند. نماز توجه به خداست و توجه به خدا، انسان را از سقوط مى رهاند. انسانى كه از زاويه طبيعت به خود نگاه مى كند و براى خود شيئيت قايل است وقتى داخل نماز مى شود، خود را از آن ديدگاه خلاص مى كند. حرفهايى مى زند و حالاتى پيدا مى كند كه با حرفها و حالتهاى عادى كاملا فرق دارد. در تمام روز از همه كس كمك مى خواهد اما در نماز تنها از خدا كمك مى خواهد و (اياك نستعين ) مى گويد. در اوقات ديگر شايد بسيارى از كسان و چيزها را به نوعى مى پرستد اما در نماز، تنها او را مى پرستد و (اياك نعبد) مى گويد. در حالت درگيرى از قدرت و قوت و شرف خود سخن مى گويد اما در حال نماز، خود را در برابر خدا ذره اى ناچيز مى بيند. ماءمون ، طى نامه اى از على بن موسى الرضا (عليه السلام ) مى پرسد: چرا نماز پنج وعده است ؟ در پاسخ مى فرمايد: براى اينكه همه كارها با نماز شروع شود. براى آنكه قلب از قساوتى كه براى آن پيدا شده است ، رها گردد و قساوت قلب ؛ يعنى حالتى كه به طبيعت انسان فرصت بدهد بدون كسب اجازه از فطرت ، كار كند. مادامى كه انسان دچار قساوت قلب نگشته است ، قدرت فطرت او بيش از قدرت طبيعت اوست . نماز، زبان حال فطرت و فطرت خاستگاه آن است . در نماز، فطرت زنده مى شود و وقتى فطرت احيا شد بر طبيعت انسان چيره مى شود و به آن اجازه نمى دهد افسار گسيخته عمل كند و از اينجاست كه خداى ، تعالى ، فرمود: ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر . (175) نماز، انسان را از فحشا و منكرات (كه خاستگاه آن ، طبيعت انسان است )، باز مى دارد. براى آن كه جايگاه طبيعت و جايگاه فطرت مشخص شود، به مثال زير توجه كنيد: در خزانه نهال ، دانه ها نزديك هم هستند بعد از آنكه كمى رشد كردند، آنها را در آورده در جاى ديگر مى كارند، اگر اين گياه يا گل يا نهال براى هميشه در خزانه بماند رشدش متوقف مى شود و ميوه نمى دهد. دنياى تنگ و محدود مادى ، همان خزانه نهال است و فطرت ، همان ميدان وسيع كه براى رشد نهال وجود انسان ، مناسب است ، پيامبران آمده اند تا نهال وجود انسان را از خزانه به باغ منتقل كنند. از گلدان در آورند و در زمين وسيع بنشانند، براى اجراى اين انتقال ، نماز را آورده اند. نماز حقيقى ، انسان را از بينش تنگ و محدود مادى بيرون مى آورد. نماز، رهايى دهنده انسان از تعلقات دنيايى اوست ، او را از گلدان ، خارج و به فضاى باز منتقل مى سازد و زمينه رشد و تربيتش را فراهم مى كند. (176) كسى كه با نماز تربيت شود مرگ را براى خود جشن مى داند توجه به مرگ و عوالم بعد از مرگ نيز چنين اثرى دارد. وقتى كه انسان مى بيند دنيا فانى است ، احساس سقوط مى كند و خود را به يك دستگيرنده و پناه دهنده محتاج مى بيند و چون پناه دهنده اى جز خدا نمى يابد، بسوى نماز حركت مى كند تا خود را به قرب او برساند. كسى كه با نماز انس دارد با مرگ نيز انس دارد و از آن نمى ترسد چون هر دو را ملاقات با خدا مى داند، ياد مرگ ، نماز خوان را همچون خود نماز به دنيايى وسيع ، منتقل مى سازد و زمينه رشد و تربيتش را فراهم مى كند. مرگ ، تلخ ترين چيز براى انسان است اما نماز تلخى آن را به حلاوت بدل مى سازد. نماز، مى تواند كارى كند كه مرگ براى انسان جشن شود. (177) نماز به شخصيت انسان شكفتگى و انبساط مى بخشد در اسلام ، نماز، عاليترين جلوه نيايش است و نيايش آثار روحى و تربيتى شگرفى دارد. نظرات آقاى الكسيس كارل در اين زمينه شنيدنى و خواندنى است . او يك فيزيولوژيست بزرگ فرانسوى در قرن بيستم و متخصص در علوم گوناگون طبيعى مربوط به انسان است و بر اساس تجربيات و مطالعات مستقيمى كه روى بيماران خود از گروهها و طبقات مختلف داشته است ، به عنوان يك حكم علمى و نه به عنوان يك تبليغ دينى درباره اثرات نيايش چنين مى گويد: نيايش در روح و جسم تاءثير مى گذارد. اين تاءثير با كيفيت ، شدت و تواتر نيايش بستگى دارد. شناختن اين كه تواتر نيايش چيست ؟، آسان است . شدت نيايش را تا حدودى مى توان دريافت اما كيفيت آن ، سرزمين ناشناخته اى است زيرا ما وسيله اى براى سنجش ايمان و ميزان عشق ديگران در دست نداريم . با وجود اين ، طريقه زندگى كسى كه به نيايش مى پردازد، مى تواند ما را به كيفيت دعايى كه در پيشگاه خدا مى كند، آشنا كند حتى وقتى دعا تا سطح بسيار پايينى تنزل پيدا مى كند و به صورت بيان طوطى وار فرمولهاى معينى در مى آيد، تمرينى براى پيدايش يك زمينه كاملا لازم روحى بشمار مى رود و احساس عرفانى و احساس اخلاقى را تواءما تقويت مى كند. در چهره كسانى كه به نيايش مى پردازند، حس وظيفه شناسى ، قلت حسد و شرارت ، و حس نيكى و خير خواهى نسبت به ديگران خوانده مى شود. در صورت تساوى قدرت مغزى و علمى دو نفر، سجايا و خصلتهاى آن كه حتى به صورت بسيار معمولى و متوسطى نيايش مى كند، تكامل يافته تر از آن ديگرى است . نيايش ، هنگامى كه مداوم و پرشور است تاءثيرش محسوس تر است . اين گونه نيايش ، اندكى به غدد مترشحه تيروئيد و سورنال قابل تشبيه است ، غددى كه موجب يك نوع دگرگونى است ، تحولى كه به صورت پيشرفت تدريجى پيدا مى شود. در عمق وجدان ، شعله اى فروزان وجود دارد كه سبب مى شود انسان خود را چنان كه هست ببيند و از خود خواهيها، حرصها، گمراهيها، كج فكريها، غرورها و نخوتهاى خود، پرده بردارد. براى اجراى تكاليف اخلاقى رام شود و براى كسب خضوع فكرى اقدام كند. در اين هنگام سلطنت پر جلال آمرزش ، در برابر او پديدار مى شود. رفته رفته يك صلح درونى ، يك هماهنگى و سازش ميان فعاليتهاى عصبى و اخلاقى ، بزرگترين ظرفيت براى تحمل محروميتها، اتهامات و غمها، يك قدرت شكست ناپذير و سستى نشناس و يك حالت صبورى در قبال درد، بيمارى ، مرگ و از دست دادن همه چيز به سراغ وى مى آيد. نيايش ، خصائل خود را با علامات بسيار مشخص و منحصر به فردى نشان مى دهد. صفاى نگاه ، متانت رفتار، انبساط خاطر، شادى بى دغدغه ، چهره پر از يقين ، استعداد هدايت ، آمادگى براى پذيرش حق ، استقبال از حوادث ؛ يعنى تسليم بودن در برابر تقدير پروردگار، و راضى بودن به قضاى او. اين قبيل ويژگيهاى انسان نيايشگر، حاكى از وجود يك گنجينه پنهان در اعماق جسم و روح انسان است . تحت اين قدرت و سلطنت حتى غفلت زدگان و عقب ماندگان و آنان كه از نظر فكرى در حال استضعاف بسر مى برند و كم استعدادند، مى توانند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار اندازند و از آن بيشتر بهره بردارند. (178) نماز راهى براى ورود به محيط گسترده اى از نشاط عقلانى دكتر هانرى لينك ، روان شناس معروف مى گويد: در نتيجه تحقيقات طولانى خود - در اجراى آزمايشهاى روانى بر روى افراد - به اين موضوع پى برده ام : كسى كه با دين سر و كار داشته باشد و به عبادت بپردازد، آنچنان شخصيت قوى و نيرومندى پيدا مى كند كه هيچگاه يك نفر بى دين نمى تواند چنين شخصيتى بدست آورد. (179) پروفسور والتر ركوفمان ، استاد دانشگاه بريستول انگليس ، مى گويد: هنگام ستايش و نيايش ، چنان صميميت و اخلاقى در ما ايجاد مى شود كه در هيچ يك از حالتهاى عادى ميسر نيست . سكوت تنهايى را مى شكند و فضاى گسترده اى را در پيش روى نيايش كننده باز مى كند. احساسات و عواطفى كه در گفتگوهاى معمولى با مردم دچار شرمساريها و رودربايستى ها مى شود، در اينجا به شكل سپاسگزارى هاى صميمانه ، گلايه گزارى هاى خودمانى و خواهشهاى دوستانه در مى آيد. آنچه در عقده دل بشكل غنچه هاى نا شكفته و پژمرد بود، اكنون همچون گل خندانى باز و شكفته مى شود. روح آدمى ، پر و بال گرفته به آسمانها پرواز كرده و اوج مى گيرد. و آقاى سيريل برت ، روان شناس انگليسى مى گويد: ما به وسيله نماز مى توانيم وارد آنچنان محيط گسترده اى از نشاط عقلانى شويم كه در شرايط عادى ياراى وصول به آن را نداريم . (180) نماز انسانها را چنان رشد مى دهد كه جامه وراثت و محيط بر قامتشان كوتاه مى شود آقاى كارل مى گويد: به نظر مى رسد كه نيايش ، انسانها را چنان رشد مى دهد كه جامه وراثت و محيط بر قامتشان كوتاه مى شود. ملاقات پروردگار، آنها را از صلح و آرامش درون لبريز مى سازد، به نحوى كه شعشعه پرتو اين صلح از چهره شان نمودار است . و آن را هر جا كه مى روند به همراه مى برند. (181) اما دريغا! كه امروز در دنياى ما اندكند كسانى كه نيايش را در چهره حقيقى اش بشناسند. نيايش هر قدر به نظر عجيب بنمايد، ناچاريم آن را همچون واقعيتى بنگريم كه هر چه بخواهد مى يابد و هر درى را كه بكوبد، به روى آن باز مى شود. رويهم رفته ، احساس عرفانى نسبت به ديگر فعاليتهاى روحى ، اهميت بيشترى دارد زيرا ما را به عظمت اسرار عالم معنى آشنا مى كند. بوسيله نيايش است كه انسان به سوى خدا مى رود و به صفات او متصف مى گردد و خدا نيز در دلش وارد مى شود، ما نبايد نيايش را بهانه اى براى تن دادن به ضعفهاى اخلاقى ، فقرها، زبونيها و سستى هاى خود قرار دهيم . نيچه مى نويسد: دعا كردن شرم آور است ، در صورتى كه دعا كردن همچون آشاميدن و دم زدن ، هيچگاه شرم آور نيست ، انسان همچنان كه به آب و اكسيژن نيازمند است به خدا نيز محتاج است ، احساس عرفانى و نيايش در رديف قدرت مكاشفه ، اخلاقى ، احساس جمال و نور عقل ، به شخصيت بشرى ، شكفتگى و انبساط پرمعنى و كامل مى بخشد، شك نيست كه توفيق در زندگى به رشد كامل هر يك از فعاليتهاى فيزيولوژيكى ، عقلى ، روانى و معنوى بستگى دارد. نيمى از روح ، عقل است و نيم ديگرش احساس . (182) احساس اخلاقى پس از مرگ احساس عرفانى ديرى نمى پايد فعاليتهاى اخلاقى و مذهبى ، عملا به يكديگر بستگى دارند. احساس اخلاقى ، پس از احساس عرفانى ديرى نمى پايد. انسان ، در ساختن يك سيستم اخلاقى مستقل از مذهب ، آنچنان كه سقراط مى خواست موفق نبوده است . اجتماعاتى كه روح نيايش را در خود مى كشند، بايد بدانند كه از فساد و زوال مصون نمى مانند، متمدنهاى بى ايمان نيز همانند مردم ديندار وظيفه دارند به مساءله رشد فعاليتهاى باطنى و درونى خود كه لازمه يك وجود انسانى است دلبستگى نشان دهند. چگونه و روى چه اصلى احساس عرفانى چنين نقش مهمى را در زندگى ايفا مى كند؟ و با چه مكانيسمى نيايش بر روى ما تاءثير مى گذارد؟ اينجا ما قلمرو مشاهده و بررسى را ترك مى كنيم و دست به دامان فرضيه مى شويم و حتى تصادف نيز در پيشرفت علم و معرفت اثر دارد، بايد به خاطر داشته باشيم كه انسان ، يك واحد است ، نيمى از آب و گل ، نيمى از جان و دل ، بنابراين نمى توان او را به طور كامل از چهار بعد فضا و زمان درك كرد. زيرا آن نيمه دوم ؛ يعنى شور و روح انسانى گر چه در اندام قرار دارد ولى در عين حال دنباله اش به خارج از اين جهان مادى كشيده مى شود. از طرف ديگر، بدن زنده كه مستقل از مكان ماديش ؛ يعنى جهان طبيعت خود نمايى مى كند، جزء لاينفك زمين برايش فراهم مى آورد، با طبيعت صميمانه بستگى دارد. ما مى توانيم چنين معتقد باشيم كه در يك كانون معنوى غرقيم كه در آن بيشتر از جهان ماده گام مى زنيم . اين كانون معنوى ، جز آن موجود باقى و فاعل مايريد كه در ميان همه است و برتر و بالاتر از همه است و او را خدا مى خوانيم چيزى نيست ، بنابراين مى توان نيايش را برقرار كننده ارتباط ميان روح انسانى با موطن ماءلوف و جايگاه اصليش دانست و آن را همچون يك فعاليت حياتى كه به ساختمان وجوديش متعلق است تلقى كرد. (183) وجوب پوشاندن عورتها در نماز يادآور ضرورت پوشاندن زشتيهاى باطنى خداى ، تعالى ، فرمود: يا بنى ادم قد انزلنا عليكم لباسا يوارى سواتكم و ريشا و لباس التقوى ذلك خير، ذلك من ايات الله لعلكم يتذكرون . (184) اى فرزندان آدم ! براى شما لباس فرستاديم ، آن را به شما ارزانى داشتيم تا عورتها و زشتيهاى شما را بپوشاند و همچنين اثاث خانه و وسايل تجمل به شما عطا كرديم و لباس تقوى و پرهيزگارى را (پوشش حيا يا لباس جنگ )، آن (لباس تقوى و حيا يا لباس رزم )، بهترين پوشش براى شماست (آن لباسهاى ظاهر و باطن ) از نشانه هاى لطف و مرحمت پروردگار نسبت به انسانهاست ، باشد كه ايشان يادآور اين نعمت هاى بزرگ خدا باشند و او را سپاس بگزارند. براى ايستادن به نماز و حضور در محضر كردگار و بار يافتن به درگاه ذوالجلال ، بايد عورتهاى ظاهر و باطن خود را بپوشانيم . مرد بايد عورتين خود را بپوشاند اما زن ، تمام وجودش عورت است (185) و به هنگام نماز بايد سراپاى وجود خود را بپوشاند به استثناى دست و پا تا مچ و استثناى چهره به اندازه اى كه به هنگام وضو شسته مى شود. حتى زن بايد صداى خود را پوشيده دارد و نمازش را بلند نخواند. عورتهاى باطنى همان خلق و خوى هاى ناپسند و زشتيهاى عادات مذموم است كه لياقت حضور در محضر رب الارباب را از آدمى مى گيرد. كشف عورتهاى باطنى ، زشتى و رسوايى اش بيشتر از كشف عورتهاى ظاهرى است كه فرموده اند: ان الله لا ينظر الى صوركم و اقوالكم و لكن ينظر الى قلوبكم و اعمالكم . (186) خدا به صورت ظاهر ننگرد ليكن به دلهايتان (كه صورت باطن است ) نظر دارد. پس لازم است كه مسلمان ، ويژگيهاى پليد و خصلت هاى زشت خود را تبديل به صفات كمال انسانى كند تا در درياى صفات كمال حق فنا گردد. نماز برطرف كننده كبر براى درمان بيمارى خود بزرگ بينى ، دو راه وجود دارد، يكى علمى و ديگرى عملى . درمان علمى كبر، آن است كه شخص نسبت به خود و خداى خود، علم پيدا كند. هر گاه خودش را چنان كه هست بشناسد، خواهد يافت كه خوارترين و ناچيزترين موجود است براى آن كه خود را بشناسد، درك معناى اين سخن حق ، تعالى ، بسنده است كه فرمود: قتل الانسان ما اكفره . من اى شى ء خلقه . من نطفة خلقه و قدره . ثم السبيل يسره . ثم اماته و اقبره . ثم اذا شاء انشره . كلا لما يقض ما امره . (187) كشته باد انسان ! چه چيزى او را كافركيش و ناسپاس كرد. مگر خدا او را از چه آفريد و اندازه بندى كرد. آنگاه راه تكاملش را آسان نمود. پس از آن او را ميراند و به گور در آوردش . بعد از آن هر گاه كه بخواهد او را برآورد و باز گرداند. هرگز، هنوز آنچه را كه خدا به او فرمان داده ، اجرا نكرده است . خداى ، تعالى ، در اين آيات ، به آغاز آفرينش انسان و پايان كار او اشاره فرموده است . موجودى است كه آغازش نطفه اى گنديده بوده و مراحلى را طى كرده است . بنابراين سرمستى ، بزرگنمايى ، خودپسندى و فخر فروشيش از چيست ؟! او ناتوان خلق شده است و گاهى نمى تواند خود را از زحمت يك مگس رها سازد. پايان كارش مرگ است و به مردارى بويناك و پليد بدل مى گردد. آنگاه پاره هايش از هم مى پاشد، كرمها، اجزايش را مى خورند و استخوانهاى او مى پوسد و بهترين حالات او آن است كه به آنچه در اصل بوده باز گردد. به گلى كه از آن كوزه ها كنند و خاكى كه از آن خانه ها سازند. امام على بن الحسين (عليه السلام ) فرمود: عجبا للمتكبر الفخور الذى كان بالاءمس نطفة و هو غدا جيفة . (188) شگفتا از خود بزرگبين فخر فروشى كه ديروز نطفه بوده است و فردا مردارى بيش خواهد بود. اين كه امام على (عليه السلام ) فرمودند: من عرف نفسه فقد عرف ربه . (189) يكى از معانيش اين است كه : هر كس خود را به خوارى و پستى بشناسد، خدايش را به عظمت و بلندى خواهد شناخت و هر كه او را به قدرت بشناسد، به عجز و ضعف خود پى خواهد برد و كبر نخواهد ورزيد. انسانى متواضع بار مى آيد كه نه تنها در برابر خداى خاضع و خاشع است و عصيان نمى كند، بلكه در برابر بندگان خدا هم فروتن است و با هر نماز فروتنى اش ، فزون مى گردد. بنابراين ، كبر، بيمارى صعب العلاجى است كه درمان قطعى آن نماز خواندن از روى خضوع و اخلاص است و درخت تناورى است كه فقط نماز مى تواند آن را از بيخ و بن براندازد. امام على (عليه السلام ) فرمودند: فرض الله الاءيمان تطهيرا من الشرك و الصلوة تنزيها عن الكبر . (190) خدا، ايمان را براى پاك كردن از نجاست شرك و نماز را براى پاكيزه كردن از پليدى كبر، واجب كرد. ضعوا تيجان المفاخرة . (191) تاجهاى مفاخرت بر زمين نهيد. و فرمودند: ضع فخرك واحطط كبرك واذكر قبرك . (192) فخرت را فرو گذار، كبرت را به زير آور و قبرت را به ياد آور. و از همسر آن بزرگوار؛ فاطمه زهرا، سلام الله عليها، روايت شده است كه فرمود: ... فجعل الله الصلوة تنزيها لكم عن الكبر... و العدل تنسيقا للقلوب . خداوند، نماز را براى منزه سازى شما از كبر، و عدالت را زمينه هماهنگى و همبستگى قرار داد. لباس نمازگزار نبايد به گونه اى باشد كه او را به فخر فروشى و كبر وادارد نماز، مسلمان را به گونه اى تربيت مى كند كه لباس خود را پيوسته پاك نگه دارد و ماده لباس خود را از آنچه پاك است انتخاب كند. او پوست روباه و سمور نمى پوشد و پوشيدن چنين لباسهايى را افتخار نمى داند، نماز به او فهمانده است كه اگر پوشيدن چنين لباسهايى بتواند مايه بزرگى و فخر فروشى باشد، خود روباهان و سموران كه صاحبان اصلى آنها هستند به بزرگى نمودن و فخر فروختن سزاوارترند. امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: ازين اللباس للمؤ منين لباس التقوى و انعمه الايمان قال الله ، عز و جل ، (و لباس التقوى ذلك خير) و اما اللباس فنعمة من الله يستر عورات بنى آدم و هى كرامة اكرم الله ، بها عباده ، ذرية ادم (عليه السلام )، لم يكرم غيرهم و هى للمؤ منين الة لاءداء ما افترض الله عليهم و خير لباسك ما لا يشغلك عن الله ، عز و جل ، بل يقربك من شكره و ذكره و طاعته و لا يحملك فيها الى العجب و الرئاء و التزين و المفاخرة و الخيلاء فانها من افاة الدين و مورثه القسوة فى القلب فاذا لبست ثوبك فاذكر سترالله ، تعالى ، عليك ذنوبك برحمته و البس باطنك بالصدق كما البست ظاهرك بثوبك و ليكن باطنك فى ستر الرهبة و ظاهرك فى ستر الطاعة و اعتبر بفضل الله ، عز و جل ، حيث خلق اسباب اللباس لتستر العورات الظاهرة و فتح ابواب التوبة و الاءنابة لتستر بها عورات الباطن من الذنوب و اخلاق السوء و لا تفضح احدا حيث ستر الله عليك اعظم منه و اشتغل بعيب نفسك واصفح عما لا يعنيك حاله و امره و احذر ان تفنى عمرك لعمل غيرك و يتجر براءس مالك غيرك و تهلك نفسك فان نسيان الذنوب من اعظم عقوبة الله ، تعالى ، فى العاجل و اوفر اسباب العقوبة فى الاجل و مادام العبد مشتغلا بطاعة الله ، تعالى ، و معرفة عيوب نفسه و ترك ما يشين فى دين الله فهو بمعزل عن الافات خائض فى بحر رحمة الله ، عز و جل ، يفوز بجواهر الفرائد من الحكمة و البيان و مادام ناسيا لذنوبه جاهلا لعيوبه راجعا الى حوله و قوته لايفلح اذا ابدا . (193) زيباترين لباسها براى مؤ من ، لباس تقوى و نرمترين برايش لباس ايمان است . اين فرموده خداست كه لباس تقوى بهترين لباس است اما لباس ظاهر از نعمتهاى خداست كه عورتهاى فرزندان آدم را مى پوشاند و اين كرامت ، خاص اولاد آدم است . خدا چنين كرامتى را به غير ايشان نكرده است . لباس ظاهر براى مؤ منان وسيله اى است كه تو را از ياد خدا غافل و به غير او مشغول نسازد بلكه به سپاس و ياد بندگيش نزديك كند، پس بايد در ماده و هياءت لباس از آنچه موجب غفلت و دورى از ساحت قدس اوست دورى كنى ، و لباس پوشيدنت نبايد به گونه اى باشد كه تو را به خودپسندى ، خود نمايى ، خود آرايى ، فخر فروشى ، و كبر وا دارد كه اين همه از آفات دين و موجب سختى در دل است . پس هر گاه جامه ات را پوشيدى به يادآور كه خداى بلند مرتبه با پرده رحمت خود گناهان تو را پوشانده است و هر گاه خود را به لباس ظاهر ملبس كردى از لباسهاى باطنى غفلت مكن باطن خود را به لباس راستى بپوشان و چون بينى كه خداى قدرتمند و بلند مرتبه ، وسائل تهيه لباس را آفريد تا عورتهاى ظاهر خود را به آن فرو پوشى و درهاى توبه و بازگشت را گشود تا عورتهاى باطن خود از قبيل گناهان و خصلت هاى بد را به وسيله آن بپوشانى ، از اين فضل خدا عبرت گير و پرده درى مكن ، هيچ كس را رسوا نكن چنان كه خدا گناهان تو را كه بزرگتر از آن بود بپوشانيد و به عيب خود پرداز تا در اصلاح به روى تو باز شود و از آنچه حال و كار آن به تو مربوط نمى شود دل بپرداز. برحذر باش از آن كه عمر خود را براى غير خود فنا سازى و با سرمايه عمرت ديگران تجارت كنند و تو خود را به نابودى اندازى زيرا كه فراموش كردن گناه خويش موجب بزرگترين عقوبت خداى ، تعالى ، در دنيا و بيشترين سببهاى كيفر در قيامت است و مادامى كه بنده به فرمانبردارى خداى تعالى ، شناخت عيبهاى خود، و رها كردن چيزهايى كه در دين خدا عيب است اشتغال دارد، از آفات بركنار، در درياى رحمت حق غوطه ور، و به گوهرهاى يگانه از حكمت و بيان ، رستگار است و مادامى كه گناهان خود را به فراموشى سپارد، عيبهاى خود را نشناسد و به قدرت و قوت خود تكيه كند، هيچگاه روى رستگارى نخواهد ديد. از جمله وصاياى پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) كه به ابوذر (رحمه الله ) خطاب فرموده اند؛ اين است : يا اباذر من ترك لبس الجمال و هو يقدر عليه ، تواضعا لله كساه حلة الكرامة . (194) آن كه با وجود توانايى بر پوشيدن لباس فاخر، ترك آن كند و غرضش تذلل و تواضع به درگاه خدا باشد، خداى تعالى ، او را حله كرامت بپوشاند. گويند: از سلمان فارسى پرسيدند: چرا جامه نيكو نمى پوشى ؟ گفت : انما انا عبد فاذا اعتقت يوما لبست (195) جز اين نيست كه من بنده ام (و بنده را اين جامه لايق است ) پس آن روز كه آزادم كنند، مى پوشم . (يعنى در روز قيامت ). نقش نيايش و پرستش خدا در دور كردن نحوست هاى بيمارى خودخواهى امام على (عليه السلام ) فرمودند: خداوند به منظور آرام كردن اندامها، فرو هشتن چشمها، رام كردن جانها و نرم كردن دلهاى بندگان مؤ من خود، و بيرون كردن خود بزرگ پندارى از وجودشان ، آنان را به وسيله نمازها، زكاتها و روزه دارى ، در روزهاى واجب شده ، به خاطر فوايدى كه (از قبيل : ماليدن رخساره هاى نيكو به خاك ، از روى فروتنى ، چسبانيدن اندامهاى ارزشمند (مواضع هفتگانه ) به زمين ، از روى ابزار كوچكى ، رسيدن شكمها به پشتها از روزه دارى براى نشان ذلت و خوارى (در برابر آفريدگار) و آنچه (از فايده اجتماعى تعديل ثروت ) در پرداخت زكات ، موجود است . از انفاق (سهمى از) محصولات زمين (گندم ، جو، خرما و مويز) و غير آن (شتر، گاو و گوسفند، طلا و نقره ) به نيازمندان بازمانده از كار و كوشش و بى چيزان تهيدست ) در آن پرستشها وجود دارد، از شر شيطان نگاه مى دارد. به آنچه از قبيل خوار كردن مظاهر و نمودهاى سرافرازى و گردنكشى و دور كردن نحوستهاى بيمارى خودخواهى در اين كارهاى (عبادى ) وجود دارد نيك بنگريد و (قدر نعيم احكام عبادى اسلام را بدانيد و به آنها عمل كنيد كه عبادت ، راه دشوار تكامل انسان را هموار مى كند و جامعه بشرى را سامان مى دهد). (196) نماز مهم ترين عامل بازدارنده از تباهيها خداى ، تعالى ، فرمود: اتل ما اوحى اليك من الكتاب و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله اكبر و الله يعلم ما تصنعون . (197) اى پيامبر! آنچه از قرآن بسوى تو وحى مى شود، بر مردم بخوان و نماز را در ميان جامعه برپادار. براستى كه نماز از گناهان كبيره و اعمال ناپسند باز مى دارد و ياد خدا فايده برتر و بزرگترى است كه در نماز وجود دارد و خداوند از آنچه مى كنيد با خير است . در اين آيه ، خداوند به رسول گرامى خود (صلى الله عليه و آله و سلم ) دستور مى دهد كه آنچه را به او وحى شده است بر مردم بخواند. چون تلاوت و شنيدن قرآن ، انسان را از فحشا و منكرات و شرك به خدا باز مى دارد. قرآن ، مشتمل بر حجت هاى روشنگرى است كه حقايق را چنان كه بايد روشن مى كند و داستانهاى عبرت آموز، مواعظ، بشارتها، اندرزها، وعده ها و وعيدهايى دارد كه تلاوت كننده را از گناه نگه مى دارد. آيه فوق ، سپس تلاوت قرآن را با اقامه نماز پيوند داده است و دستور مى دهد كه پيامبر، علاوه بر تلاوت وحى ، نماز را نيز براى مردم اقامه كند از آن جهت كه بخشى از نماز، تلاوت قرآن است و خواندن قرآن در نماز ثواب بيشترى دارد. آنگاه در بيان سبب و حكمت صدور فرمان نماز مى فرمايد: براستى كه نماز از گناهانى كه به طور آشكار و فاحش ، زشتند و كبيره شمرده مى شوند و نيز از اعمال ناپسند ديگر منع مى كند. اقبال لاهورى ، نماز را گوهرى مى داند كه در دل صدف عقيده توحيدى پديد مى آيد و آن را حج كوچك قلب و خنجرى براى از ميان بردن فحشا و منكرات معرفى مى كند كه در دست مسلمان قرار دارد و اين معنى را نيكو سروده است : (198)
قل للظالمين لا يذكروننى فاءنه حقا على ان اذكر من ذكرنى و ان ذكرى اياهم ان العنهم . (199) به ستمگران بگو كه ياد من نكنند زيرا بايد كسى را كه مرا ياد كرده است ياد كنم و يادآورى من از ستمگران اين است كه آنان را از درگاه خود دور سازم و از رحمت خود بى نصيب كنم . با اينهمه چنان كه در اواخر جلد اول گفته شد، اميد مى رود كه نماز، روزى نمازگزار خاطى را از گناه و خطا نگه دارد. روايت شده است كه جوانى از انصار يا رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نماز مى خواند و در عين حال مرتكب گناه فاحش مى شد. شرح حال وى را براى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) گفتند. فرمود: ان صلاته تنهاه يوما ما (200) بدرستى كه نمازش او را روزى از گناهان باز خواهد داشت . ديرى نپاييد كه جوان از كرده اش پشيمان شد، توبه كرد و دست از گناه كشيد. چگونگى تاءثير نماز در باز دارى از فحشا و منكرات وقتى بنده در هر شبانه روز پنج بار نماز مى خواند و به فرمان : واعبد ربك حتى ياءتيك اليقين . (201) و سفارش و اوصانى بالصلوة مادمت حيا (202) تا لحظه فرا رسيدن مرگ به اين برنامه عبادى عمل مى كند، پيوسته از گناه مصون مى ماند. چنان كه گفته شد، اين برنامه روزانه ، طبعا بايد شخص را از معاصى بزرگ ، همچون تجاوز به جان ، مال ، و ناموس مردم و كليه اعمالى كه ذوق دينى ، آن را زشت مى داند، دور نگه مى دارد و نه تنها از ارتكاب گناه بلكه حتى از تصور آن نيز مانع شود زيرا كه ذكر خداست ، ذكرى كه ايمان به يگانگى خدا و نبوت و روز جزا و يارى طلبى و هدايت خواهى و پرهيز از گام نهادن در صراط مغضوبان و گمراهان را به او يقين مى كند و او را وادار مى كند كه با جسم و روح پاك متوجه ذات پاك كبريايى حق گردد و او را با زبان تسبيح ، تحميد و تكبير، ياد كند و در پايان بر خود و همه بندگان صالح خدا درود فرستد. اگر انسان مدتى با خلوص نيت ، نماز بگذارد و بر آن پايدارى كند، ملكه تقوى و پرهيز از منكرات در او پديد مى آيد. چنين نمازى به صورت يك آموزگار يا پليس درونى در مى آيد كه مرتبا ناظر بر اعمال و احوال اوست و او را كنترل مى كند و چنان مى سازد كه نتواند از راه درست خارج شود. تاءثير نماز به گونه اى است كه اگر شخص به جاى نماز، آموزگار يا پليسى هميشگى را براى تربيت و كنترل خود بگمارد، آن معلم و محافظ نخواهد توانست به اندازه نماز در تربيت ، هدايت و اصلاح او اثر بخشد. شبهه : برخى مى گويند: اگر نماز، ناهى از فحشا و منكرات است پس چرا بسيارى از نمازگزاران از گناهان پروا ندارند و نماز، آنان را از انجام آنها باز نمى دارد؟ پاسخ : سياق آيات مى رساند كه اولا مراد، باز دارى طبيعت نماز از فحشا و منكرات است ؛ يعنى نمازى كه اقامه شود و چنان كه حق آن است خوانده شود، از روى طبع چنين اثر و اقتضايى دارد. (نهى تكوينى ) ثانيا نماز، علت تامه اى براى باز دارى از گناه نيست بلكه از مهم ترين عوامل بازدارنده از آن است . نماز، صفتى در روح انسان ايجاد مى كنند كه به مثابه يك پليس درونى است و صاحبش را از منكرات منع مى كند و در نتيجه روحش را از ناپاكى و گناهان و آلودگيهاى ناشى از آنها دور نگه مى دارد. هدف از تشريع نماز، رساندن نمازگزاران به آن صفت بازدارندگى از گناه است پس نمازى كه نتواند ملكه تقوى را در انسان ايجاد و تقويت كند، مسلما تاءثير لازم را در باز دارى از گناهان نخواهد داشت . وانگهى مسلمانى كه نماز مى خواند و در عين حال به دنبال گناه مى رود، اگر نماز نخواند، گناهان بيشترى خواهد كرد. عالمى گفت : مويز موجب ازدياد حافظه است . به او گفتند: پس چرا فلانى كه مويز بسيار مى خورد حافظه اش كم است ؟ عالم گفت : اكنون كه مويز مى خورد حافظه اش اين است كه اگر مويز نمى خورد چه حافظه اى مى داشت ؟ مويز در تقويت حافظه اثر دارد. اما نوع مويز و تاءثير پذيرى از مويز، متفاوت است . نماز در باز دارى از گناه اثر دارد اما كيفيت نماز و تاءثير پذيرى از آن متفاوت است و شايد هوى و هوسهاى درونيش كه مانع تاءثير نماز مى شوند و آن را از اثر مى اندازند، بسيار قوى باشد. نماز او، در حد توان خود جلوى دشمن درونى او را گرفته است و مانع از فحشا و منكر شده است ، ليكن نفس اماره اش بسيار قوى بوده است . بنابراين نبايد گفت : كه نمازش مؤ ثر نيست و چون بى اثر است به درد نمى خورد و نبايد نماز بگذارد. اين نكته نيز مسلم است كه نماز با كيفيت و نيرومند مانع از تسليم او در برابر شيطان نفس خواهد شد. فضيل بن عياض ، سركرده دزدان بود، به كاروانها و خانه هاى مردم يورش مى برد و كالا و دارايى شان را به سرقت مى برد، مردم نه از دست او و دار و دسته اش در امان بودند و نه قادر به منع او بودند. دستگاه حكومتى نيز توان باز داشتن او را نداشت ، اما ايمان مختصرى كه داشت در نهايت ، مانع زشتكارى وى گرديد. نيمه شبى از ديوار خانه اى بالا رفت . صدايى شنيد. چون گوش فرا داد. تلاوت اين آيه را از صاحب آن صدا شنيد: اءلم ياءن للذين امنوا اءن تخشع قلوبهم لذكر الله . (203) آيا مؤ منان را وقت آن نرسيده است كه دلهايشان براى ياد خدا فروتن گردد؟ ناگهان به خود آمد و اشكش فرو ريخت . از ديوار فرود آمد و به سمت خانه اش روان گرديد در حالى كه مرتبا مى گفت : خداوندا! آرى وقت آن رسيده است . اثر بخشى نماز به اندازه اقتضاى آن است و علت تامه براى منع از معصيت شمرده نمى شود. تاءثير آن نيز به گونه اى نيست كه تخلف نپذيرد. ممكن است موانعى اثر نماز را خنثى كند ولى اگر مانعى جلوى تاءثير آن را نگيرد، مسلما فايده خواهد بخشيد. نماز و ياد خدا و موانعى كه اثر آن را خنثى مى كند؛ مانند دو كفه يك ترازوست . اگر كفه نماز سنگين تر شود، نمازگزار از گناه باز مى ماند و اگر كفه موانع ، سنگين تر شود، نمازگزار از ياد خدا و حقيقت نماز منصرف و متوجه امور ديگرى مى گردد و چه بسا كه مرتكب گناهان گردد. كسى كه خود را مسلمان مى داند و نماز نمى خواند، روزه هم نمى گيرد، حج هم نمى رود، و زكات و ساير واجبات را نيز رها مى سازد. در نتيجه ، بى قيد و بند مى گردد و حتى پاك و ناپاك و حلال و حرام نمى شناسد اما كسى كه حداقل به قدر اداى تكليف به امر نماز توجه دارد، بسيارى از گناهان را ترك مى كند و نمازگزارى كه به نماز خود اهتمام بيشترى دارد، از گناهان زيادترى پاك مى ماند و به همين ترتيب هر چه نماز شخص ، كامل تر باشد، پرواى بيشترى از گناه خواهد داشت تا جايى كه حتى فكر گناه هم به مخيله اش راه نيابد. بنا به گفته صاحب تفسير الامثل تعدادى از مفسران ، آيه : ... ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر... . را مطلق دانسته اند و چون درجات و مراتب بازدارندگى نماز را در نظر نگرفته اند با القاى شبهه اى كه مطرح شد در تفسير آيه سرگردان و به توجهات نادرستى متوسل شده اند. برخى گفته اند: نماز، انسان را مادامى كه مشغول نماز است از گناه حفظ مى كند چنين بازدارندگيى مزيتى براى نماز نمى باشد زيرا كارهاى زيادى چنين اثرى دارند. بعضى ديگر گفته اند: اعمال و اذكار نماز بمنزله جمله اى است كه هر يك از آنها نمازگزار را از فحشا و منكر نهى مى كند؛ مثلا جمله هاى قرائت ، تكبير، تحميد، تسبيح ، تهليل ، و ديگر اذكار نماز به نمازگزار مى گويد: گناه مكن ، حال او به اين نواهى گوش بدهد يا ندهد و عمل بكند يا نكند، امر ديگرى است . اما آنان كه آيه مذكور را اين گونه تفسير كرده اند از اين حقيقت غافل شده اند كه نهى ، در اينجا فقط نهى تشريعى نيست ، بلكه نهى تكوينى نيز هست ؛ يعنى طبيعت نماز مقتضى نهى از فحشا و منكر است . درباره تاءثير، نماز، از حيث باز دارى از فحشا و منكرات ، مطالبى در جلد نخست (فصل مربوط به فضيلت نماز) آمده است . براى تكميل اين بحث به آنجا مراجعه فرماييد.
|
