روان ، روح ، و نفس  
بحث ديگرى كه لازم است بدان پرداخته شود، مفهوم سلامت روانى و فرق آن با سلامت روحى است كه يكى در حيطه طب و ديگرى در دامنه اخلاق است . براى روشن شدن بحث بايد واژه هاى روان ، روح ، نفس ، و جان را باز شناسيم .
در ادبيات روان شناسى و روان پزشكى ، كلمه روان ، بيشتر به واكنش هاى رفتارى كه برگرفته از فعاليت هاى عالى (Cotical - HighFunct ) مى باشد، اطلاق شده است كه اين حقيقت ، با نفس مجرد يا روح آدمى كه در اعتقادات الهى مطرح گرديده است ، متفاوت است . به اين ترتيب روانشناسى با روح شناسى يا معرفة النفس فرق دارد. به آيه زير از قرآن مجيد توجه كنيد:
يسئونك عن الروح قل الروح من امر ربى و ما اءو تيتم من العلم الا قليلا ⁽⁵⁶⁾
اى پيامبر! از تو درباره روح سؤ ال مى كنند: بگو: روح از عالم امر (در مقابل عالم خلق ) است و به شما، جز كمى از علم و دانش نداده اند.
يعنى آگاهى شما در زمينه روح شناسى ، اندك است زيرا كه روح از مقوله عالم ماءمور (عالم خلق ) نيست بلكه از مقوله عالم امر است .
براى تفكيك واژه هاى نفس و روح در اعتقادات اسلامى به نكته هاى زير توجه كنيد:
شيخ طبرسى (ره ) ذيل آيه :
و ما يخدعون الا انفسهم ⁽⁵⁷⁾
و جز خويشتن كسى را گول نمى زنند،
مى گويد: نفس سه معنى دارد: يكى ؛ به معنى روح ؛ مانند خرجت ، نفسه ؛ يعنى روحش خارج شد. ديگرى ، به معناى تاءكيد مثل (جاء زيد نفسه )؛ يعنى زيد خودش آمد مك و سوم ؛ به معناى ذات و اصل ؛ (مانند همين آيه مورد اشاره ).
نفس در قرآن نيز به چند معنى آمده است :
1) به معناى روح ؛ مانند آيه : الله يتوفى الاءنفس حين موتها... ⁽⁵⁸⁾
2) به معناى ذات و شخص ؛ مانند آيه : واتقوا يوما لا تجزى نفس عن نفس شيئا . ⁽⁵⁹⁾
3) به معناى تمايلات نفسانى و خواهش هاى غريزى ؛ مانند آيه و ما ابرء نفسى ان النفس لاءمارة بالسوء . ⁽⁶⁰⁾
و يا آيه : و نفس و ما سويها. ⁽⁶¹⁾
4) به معناى قلب و باطن ؛ مانند آيه : و اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خفيفة ⁽⁶²⁾
كلمه روح مجموعا 21 بار در قرآن بكار رفته است كه معانى مختلفى دارد از جمله :
1) به معناى فرشته : فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا ⁽⁶³⁾ و (ونزل به الروح الامين على قلبك ) ⁽⁶⁴⁾
2) فرشته مخصوص ؛ به نام روح : تنزل الملائكة و الروح ... ⁽⁶⁵⁾
3) روح مستقل : فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعواله ساجدين ⁽⁶⁶⁾
3) روح ، حقيقى از عالم امر: قل الروح من امر ربى ⁽⁶⁷⁾
اما معناى واژه Psycge؛ اين كلمه ، معمولا به صورت پيشوند بكار رفته است كه معانى زير را دارد:
1) حيات و جان مانند: Stasy Psycho:
2) به معناى فكر و ذهن و فعاليت هاى ذهنى درمانى ؛ مانند پسيكوديناميك Psychodynamic .
3) به معناى روح مجرد؛ مانند: Psychologu.
4) به معناى روش هاى روانى و يا شيوه هاى روانشناسى ؛ مانند: Psychotherapy .
5) به معناى روحى ، در مقابل جسمى ؛ مانند: physical Psycho (در مقابل فيزيك مطرح شده است ).
در اينجا به نظر مى رسد: توجه به جمله اى از شيخ الرئيس ابو على سينا براى جمع بندى مباحث مطروحه ، مناسب باشد:
خداوند، مردم را از گرد آوردن سه چيز آفريد: يكى تن ، كه او را (به تازى )، بدن يا جسد خوانند و ديگرى جان ، كه او را روح خوانند و سوم روان ، كه او را نفس خوانند.
همانطور كه ملاحظه مى شود در مقابل روح و جسم ، واژه روان است كه هيچ يك از آن دو نيست ولى در ارتباط با آنهاست و ممكن است پلى يا مرزى بين آن دو باشد و شايد همان فعاليت هاى عالى مغز باشد كه به صورت مجزا توسط ابو على سينا، مطرح شده است و آن را با نفس و تمايلات غريزى ، كه از معانى در فرهنگ قرآنى است ، برابر گرفته است . ⁽⁶⁸⁾
آفات روح و روان  
براى روح و روان انسان دو آفت است يكى هوس و ديگرى شيطان . و ستم كه بزرگ آفت روح است از نتيجه هاى هوسها و دمدمه هاى شيطان است . پرهيز از اين دو آفت ؛ پيشگيرى از بيماريهاى روانى و اخلاقى است . درباره آفت نخست ، امام على (عليه السلام ) فرمودند: ⁽⁶⁹⁾
قرين الشهوة مريض النفس ، معلول العقل .
همنشين هوس ، جان و خردش بيمار است .
انك ان اطعت هواك اصمك و اعماك
اگر فرمانبر هوست شوى ، تو را كر و كور خواهد كرد.
الشهوات اعلال قاتلات و افضل اقتناء الصبر عنها .
هوسها، بيماريهاى كشنده اند و بهترين داروى آنها خود نگهدارى از آنها است .
من لم يداو شهوته بالترك لها لم يزل عليلا .
كسانى كه اميال خود را با ترك آن درمان نكنند، پيوسته مريض مى باشند.
حرام على كل عقل مغلول بالشهوة ان ينتفع بالحكمة . ⁽⁷⁰⁾
هر دلى كه توسط شهوت ها سرگشته و بيخود شود، از اين كه پارسايى آرامشش دهد، محروم است .
حرام على كل قلب متوله بالشهوات اءن يسكنه الورع . ⁽⁷¹⁾
هر دلى كه توسط شهوت ها سرگشته و بيخود شود، از اين كه پارسايى آرامشش دهد، محروم است .
همچنان كه آفت هوس داراى انواع و اقسام است ، آفت دوم ؛ يعنى شيطان نيز فراوان است و بايد در برابر آنها خردمندانه و هشيارانه عمل كنيم ).
امام صادق (عليه السلام ) درباره بسيارى شياطين فرمود:
ان الشياطين اكثر على المؤ منين من الزنابير على الحلم . ⁽⁷²⁾
تعداد شياطينى كه در اطراف قلب مؤ من جمع مى شوند، بيش از زنبورهايى است كه بر يك پاره گوشت گرد آيند.
با توجه به آنچه گفته شد، تنها نمازى جلو گير و درمانگر بيماريهاى روانى و اخلاقى است كه با دفع شيطان و ترك هوس خوانده شود.
در اينجا ممكن است اين پرسش براى خواننده محترم پيش آيد كه آيا همچنان كه جسم به وسيله آفتهاى مخصوص به آن از ميان مى رود، روح هم به وسيله آفتهاى مخصوص به خود و يا آفتهاى جسم معدود مى شود يا خير؟
پاسخ اين است كه هر چيزى تنها به وسيله آفات ويژه خود نابود مى گردد. اما روح توسط هيچ آفتى معدود نمى شود.
مناظره سقراط و گلاوكن در اين باره خواندنى است .
روح به وسيله هيچ آفتى معدود نمى شود -... گفتم آيا درك نكرده اى كه روح ما فناناپذير است و هرگز معدوم نمى شود؟
در اينجا گلاوكن نگاهى تعجب آميز به من كرد و گفت : قسم به زئوس كه من چنين چيزى درك نكرده ام . آيا تو مى دانى بر اين سخن دليلى بياورى ؟
گفتم : آرى . اگر اشتباه نكنم مى توانم آن را مذلل سازم . تو نيز همچنين زيرا مطلب آسان است .
گفت : نه براى من . اما بسيار مايلم كه توضيح اين مطلب آسان را بشنوم .
گفتم : مى توانى آن را بشنوى .
گفت : پس بگو تا بشنوم .
گفتم : آيا تو قايل به نيك و بد هستى ؟
گفت : آرى .
گفتم : آيا راجع به آنها مثل من فكر مى كنى ؟
گفت : چطور؟
گفتم : هر چه كارش تخريب و فاسد كردن باشد، بد و هر چه عملش ابقا و اصلاح باشد، خوب است ؟
گفت : آرى .
گفتم : آيا راجع به آنها مثل من فكر مى كنى ؟
گفت : چطور؟
گفتم : هر چه كارش تخريب و فاسد كردن باشد، بد و هر چه عملش ابقا و اصلاح باشد، خوب است ؟
گفت : آرى .
گفتم : آيا اين را هم قبول دارى كه هر چيزى بدى و خوبى مخصوص به خود دارد؟ مثلا آفت بينايى ،، امراض چشم است . آفت تندرستى ، بيمارى است . آفت نان كپك است . آفت چوب پوسيدگى و آفت برنج و آهنگ زنگ است و چنان كه گفتم هر چيز يك آفت و بيمارى طبيعى دارد؟
گفت : تصديق مى كنم .
گفتم : وقتى كه يكى از اين آفات در چيزى رخنه كند، آيا نه اين است كه دست بكار خرابى آن چيز مى شود تا بالاخره آن را بكلى معدوم و تباه كند؟
گفت : جز اين نمى تواند بود.
گفتم : پس هر چيز به وسيله آفت طبيعى و بدى مخصوص به خود تباه مى شود و اگر آن آفت در كار نباشد، هيچ عامل ديگرى آن چيز را خراب نخواهد كرد زيرا بديهى است كه خوبى عامل تخريب نمى تواند بود و آنچه هم كه نه بد است و نه خوب آن هم تباه كننده نيست .
گفت : آرى جز اين نيست .
گفتم : پس اگر در ميان هستى ها چيزى پيدا كنيم كه آفت و فاسد كننده مخصوص به خود را داشته باشد ولى در عين حال آفت مزبور قادر به تخريب و معدوم ساختن آن چيز نباشد، آيا نمى توانيم بگوييم كه يك چنين تركيبى از فنا مصون است ؟
گفت : ظاهرا بايد اين طور باشد.
گفتم : مگر روح آفتى مخصوص به خود ندارد؟
گفت : چرا. آفت آن همان چيزهايى است كه گفتيم ؛ يعنى ستمگرى و زياده روى و بزدلى و نادانى .
گفتم : اما آيا هيچ يك از اين آفتها روح را معدوم و تباه مى كند؟ هشيار باش ‍ كه دچار اشتباه نشويم و تصور نكنيم كه ستمگر و نادانى كه هنگام خطاكارى دستگير مى شود، صرفا به علت ارتكاب ظلم و آفت روح است ، تلف مى گردد. موضوع را اين طور در نظر بگير: مرض كه آفت جسم است موجب تحليل و تباهى جسم مى گردد تا جايى كه ديگر از جسم اثرى باقى نمى ماند. همچنين همه چيزهايى كه لحظه اى پيش بيان كرديم هر يك به وسيله آفت مخصوص خود نيست مى شود؛ يعنى آفت در آن رخنه كرده و در درون آن جايگزين مى شود تا آن را از بين ببرد. آيا چنين نيست ؟
گفت : همين است .
گفتم : اكنون درباره روح هم به همين طرز فكر كن . آيا ظلم و مفاسد ديگر به صرف نفوذ و استقرار در نفس انسان آن را فاسد و معدوم مى كند و به مرگ مى كشاند؛ يعنى روح را از جسم جدا مى كند؟
گفت : نه يقينا اين طور نيست .
گفتم : پس اگر روح به دست آفت مخصوص خود معدوم نمى شود، چگونه مى توان گفت كه آفت چيز ديگرى آن را معدوم مى كند؟
گفت : البته اين طور نيست .
گفتم : اى گلاوكن ! درست به اين نكته توجه كن : ما نمى گوييم كه بدى خوراك ؛ يعنى كهنگى يا پوسيدگى آن يا هر عيب ديگرى كه داشته باشد موجب مرگ مى شود بلكه مى گوييم كه اگر بدى خوراك ، آفت مخصوص ‍ جسم را به وجود آورد، آنگاه جسم به وسيله آفت مخصوص خود، يعنى بيمارى ناشى از خوراك بد تباه مى شود. ولى هرگز مدعى نخواهيم شد كه جسم به وسيله بدى خوراك تباه مى شود زيرا آن يك ماهيت دارد و اين ماهيتى ديگر مگر آن كه آفت اين يك موجب بروز آفت مخصوص آن يك گردد.
گفت : آنچه تو مى گوييم كاملا درست است .
گفتم : پس به موجب همين استدلال ، ما تصديق نخواهيم كرد كه روح ممكن است به وسيله آفت چيزى ديگر و بدون دخالت آفت مخصوص به خود تباه شود يا يك چيز به وسيله آفت چيزى ديگر معدوم گردد مگر آن كه آفت جسم موجب بروز آفت روح شود. گفت : چيزى ديگر معدوم گردد مگر آن كه آفت جسم موجب بروز آفت روح شود. گفت : استدلال تو درست است . گفتم : پس يا ما بايد ثابت كنيم كه اين استدلال ناقص است و يا مادام كه چنين چيزى به ثبوت نرسيده است بايد بگوييم كه روح هرگز و به هيچ وجه به واسطه تب يا هر گونه بيمارى ديگر و يا به وسيله تيغ كشنده تباه شدنى نيست . ولو جسم را ريز ريز كنند. مگر آن كه اول ثابت شود كه اين عوارض ‍ جسم در روح انسان ظلم و شقاوت ايجاد مى كند. پس ما اين سخن را از هيچ كس نخواهيم پذيرفت كه روح يا هر چيز ديگر به واسطه آفت بيگانه و بدون دخالت آفت مخصوص به خود تباه شدنى است .
گفت : يقينا هرگز كسى ثابت نمى تواند كرد كه مرگ موجب بروز ظلم در روح انسان مى گردد.
گفتم : اگر كسى بى باكانه به اين استدلال حمله كرده و بگويد كه مرگ موجب بروز فساد و ظلم در روح انسان مى شود و خلاصه بخواهد بدين طريق از اقرار به جاودانى روح بگريزد، آنگاه ما مى توانيم چنين نتيجه بگيريم كه اگر حق با او باشد، همان طور كه مرض بيمار را مى كشد، ظلم هم بايد ظالم را هلاك كند؛ يعنى چون ظلم طبيعة مهلك است ، در هر كس كه رخنه كند، بايد به خودى خود او را تباه سازد و هر كه ستمگرى او كمتر است ديرتر بايد تلف شود. و حال خود آن كه حقيقت امر اين است كه اگر ظالم كشته شود، اين در نتيجه مجازاتى است كه ديگران نسبت به او اجرا مى كنند و او را به كيفر ستمگريش مى رسانند.
گفت : قسم به زئوس كه خوب گفتى . براستى اگر ظلم ظالم را هلاك مى كرد، چندان موحش نبود زيرا ظالم بدين وسيله از آن آفت رهايى مى يافت . به عقيده من بايد تصديق كرد كه حقيقت ، درست عكس آن است ؛ يعنى ظلم ظالم به تمام قوا مردم ديگر را هلاك مى كند ولى خود ظالم را هشيارتر و بيدارتر مى سازد. پس بسيار از حقيقت دور است كه بگوييم : ظلم مهلك است .
گفتم : آفرين . پس اگر روح به وسيله عامل فساد طبيعى و آفت مخصوص به خود معدوم و تباه نمى شود، بسيار بعيد است كه آفتى كه عامل فساد چيز ديگرى است روح را معدوم و يا هر چيز ديگرى را جز آنچه عامل تباهى آن است هلاك كند.
گفت : آرى ظاهرا بسيار بعيد است .
گفتم : پس چون هيچ آفتى نيست كه روح را هلاك كند؛ يعنى نه آفت مخصوص به خود آن و نه آفتى ديگر. پس واضح است كه روح بايد هميشه باقى باشد و اگر هميشه باقى باشد، فناناپذير است .
گفت : ناچار همين است . ⁽⁷³⁾
نقش نيايش در بهداشت روح و روان  
براى اينكه عوامل خارجى نتوانند سلامت بدن را به هم بزنند، وسايل دفاعى گوناگونى وجود دارد كه شناخته ترين آنها گلبولهاى سفيد خون است . اگر ميكروبى به بدن راه يابد، گلبولهاى سفيد، نقش مدافع به خود مى گيرند و بيشتر اوقات ، پيروز مى شوند و خطر را دفع مى كنند اما گاهى نمى توانند چنانكه بايد مقاومت كنند و شكست مى خورند.
به نظر مى رسد كه دو رويداد خواب و پناهجويى در روح انسان يا قواى باطنى او با هر نامى كه ناميده شود - نقشى همانند گلبولهاى سفيد در بدن دارند با اين توضيح كه رؤ يا، انواعى دارد. برخى از خوابها صرفا از تركيب بى نظم تخيلات هنگام بيدارى است . برخى پيشگو هستند و برخى ناشى از نيازند. زمانى كه انسان به سختى نيازمند چيزى باشد، آن را در خواب مى بيند و از ديدن آن در خواب ، احساس آرامش ‍ مى كند. چيزها و مناظر آرامبخشى كه انسان در خواب مى بيند، گاهى اثرش ‍ در بيدارى نيز نوعى اميد و خوش بينى ايجاد مى كند. بعضى از اين خوابها دست كم به لحاظ كيفى درست مى آيند؛ مثلا اگر كسى مشكلى داشته باشد، ممكن است در عالم خواب ، روشنايى يا آب زلال يا اسب سفيد و يا چيزهايى ديگرى ببيند كه برايش فرحبخش است و احتمالا در بيدارى نيز مشكلش حل مى شود. در برخى از موارد نيز آن رؤ يا صادقانه نيست اما به هر حال به خاطر فرحبخش بودنش ، نوعى آرامش براى خواب بيننده ايجاد مى كند.
پناهجويى يا ميل طبيعى به دعا نيز به لحاظ اثر آرامش بخش خود؛ همانند خوابهايى است كه ذكر شد. اگر فرد در وضعى قرار بگيرد كه خود را در معرض خطر يا حادثه بزرگ و غم انگيزى ببيند، كاملا طبيعى است كه بى اختيار به قدرتى برتر از نيروى بشرى توجه كند و از آن مدد بخواهد. البته وجود اين ميل در انسان كه به هنگام خطر بروز مى كند، يكى از دلايل هستى پروردگار نيز مى باشد.
اين پناهجويى بشر به پناهى كه نمى داند كجاست و كيست ، خود آيند است و وى را از نااميدى مى رهاند. و نماز پناه جستن به خداست .
اگر اين ميل پناهجويى در انسان به قدر كافى ، مجال بروز نيابد، چه بسا كه روح و روان شخص بر اثر آفات و عوامل مزاحم ؛ چنان ناتوان و دچار اختلال شود، كه قواى عقلانيش به حال تعطيل در آيد و در صورت شدت بيشتر، او را به خودكشى وا دارد.
ملاحظه مى كنيد كه عملكرد اين پناهجويى در پهنه روح و روان انسان درست ؛ همانند گلبولهاى سفيد در پيكر اوست . آنچه در يك شرايط ناگوار بر وجود انسان سيطره دارد، استغاثه به منظور نجات خود و نزديكان است و چنين تقاضايى يك واكنش طبيعى است و با قواعد طبيعى هيچ تناقضى ندارد ولى آيا دعا مستجاب مى شود؟ چنين امكانى هست ؟ اگر هست شرايط آن چيست ؟
شكى نيست كه برخى از پناهجويى ها بى ثمر است و اثر مملوس خارجى ندارد - نه از لحاظ تاءثير مثبت آن در انبساط روح و روان و نه از جهت ارتباطى كه با مبداء آفرينش برقرار مى شود. اما وجود چنين مواردى ، موجب منتفى شدن و منتفى دانستن اصل استغاثه و ناموس پناهجويى و تاءثير كليى كه در روح و روان آدمى دارد، نيست ؛ چنانچه در طبيعت بدن نيز موارد استثنايى ناتوانى گلبولهاى سفيد و شكست آنها در برابر حمله ميكروبها، دليلى براى انتفاى اصل كلى دفاع طبيعى گلبولها از بدن نمى گردد.
نتيجه چند تحقيق  
1- اين موضوع از ديد علم پزشكى ثابت و مطرح شده است كه نماز و نيايش بواسطه آزاد سازى آندروفين ها موجب كاهش استرس و فشار روانى مى شود.
2- به تجربه ثابت شده است كه تلاوت قرآن ، خواندن پروردگار به اسم اعظم و اسماء حسن ، و تكرار تسبيحات كه همگى ذكر خداست ، آرامش ‍ بخش و برطرف كننده مشكلات روانى و روحى بوده است و اتفاقا متون دينى ما هم آنها را براى تسريع در رفع مشكلات توصيه كرده اند.
3- بعضى از اوقات مسيحيانى كه مشكلى دارند، پس از پايان مراسم مذهبى در كليسا به اتاقك مخصوصى مى روند و چند روزى در آنجا مشغول عبادت و راز و نياز با خدا مى شوند. اين افراد را بعد از اتمام دوره مورد بررسى قرار داده اند، و وجود حالات روحى زير را در آنان گزارش كرده اند:
احساس توانايى در ايجاد رابطه به خدا، احساس بهبودى خلق و خو، افزايش عزت نفس و قدرت تصميم گيرى ، و درمان بيماريهاى جسمى .
4- سه تن از روانشناسان به نامهاى كتوين ، براون و مارگاريد، بيماران قلبيى را كه در بخش قلب يك بيمارستان بسترى بودند، و قرار بود روز بعد يا در روزهاى آينده جراحى قلبى شوند، مورد مطالعه قرار دادند و متوجه شدند كه بيماران نيايشگر و مرتبط با خدا، استرس كمترى نسبت به بيماران ديگر دارند. از اين روى ، دعا و نيايش را به عنوان يك مكانيزم دفاعى پذيرفتند.
5- يك محقق مى گويد: پرسشنامه اى را كه داراى بيست و هشت سؤ ال بود درباره نماز تهيه كرديم ، و آن را به پرسشنامه ديگرى كه به نام (اضطراب سنج اس - تى - ال - 90) معروف است ، الصاق كرديم و در سطح نماز جمعه تهران به يكصد نفر از مؤ منان نمازگزار داديم . بعد از محاسبات دقيق آمارى و استخراج داده ها، نتايج زير بدست آمد:
با استفاده از فرمول ضريب همبستگى اسپريمنت ، ضريب بدست آمده 13 مى باشد كه به منظور معنادار بودن ضريب همبستگى از فرمول تى استفاده شد. تى محاسبه شده برابر با 297/1- مى باشد. مقايسه آن با جدول در سطح 90 با درجات حاضرى 98 نشان مى دهد كه دو متغير مورد مطالعه ؛ يعنى نماز و اضطراب با هم ارتباط دارند و از هم جدا نيستند. منتهى اين رابطه ، معكوس است ؛ به اين شكل كه بين وضعيت فرد نسبت به خواندن نماز و كاهش اضطراب ، رابطه معنا دارى وجود دارد. با اين توضيح كه هر اندازه فرد ايمانش قوى تر و پايبندى اش به فرايض دينى زيادتر باشد، در مقايسه اضطراب كمترى دارد. ⁽⁷⁴⁾
دعاى مستجاب : از آنچه گفته شد، مى توان نتيجه گرفت كه اگر نيايش به صورتى عاشقانه باشد، آرامش بخش جان و منشاء خوشبختى است . مع الاسف ، حال نيايش واقعى براى همگان پديد نمى آيد. دانش و معرفت نيز اگر توشه راه نيايش و شرط لازم آن است اما شرط كافى نيست . نيايشى كه به صورت پناهجويى خود آيند و صميمانه صورت گيرد نيز در عين آن كه موجب آرامش قلب است و از اين حيث پيوسته نتيجه بسيار جاذبى دارد، هميشه مستجاب نيست و با اءسف بايد گفت كه عقل ما در اين حريم راه ندارد و با موازين عقلى نمى توان نشان داد كه پناهجويى فلان شخص در فلان مورد، او را به مقصود مى رساند اما آنان كه در اين راه رفته اند و آن را تجربه كرده اند، شرط اجابت دعا را اضطرار دانسته اند؛ يعنى حالتى كه پناهجو، هيچ اميدى به چيزى و يا كسى ندارد و در عين حال در چنگال بلا و مصيبت گرفتار است . شصت و سومين آيه از بيست و هفتمين سوره قرآن كريم نيز به طور تلويحى اعلام مى دارد كه شرط استجابت دعا اضطرار مى باشد. جالب آنكه خداوند، خودش نحوه دعا كردن را به شخص ‍ مضطر مى آموزد:
امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء . ⁽⁷⁵⁾
آيا كسى وجود دارد كه خواسته درمانده و مضطر را اجابت كند و بدى از او بردارد؟
بنابراين اجابت ، فقط ثمره و نتيجه دعاى مضطر است . براى ساير حالات ؛ مانند بيمارى يا كم مايگى و امثال آن كه مقارن دعايى و التماسى شود، چنين نويدى داده اند. اين نكته ، جوابى است به كسانى كه در پناه جويى خرده گرفته اند و اجابت دعا را خلاف قواعد طبيعت دانسته اند.
تاءكيد مى شود دعاى مستجاب ، فقط از كسى است كه در حال اضطرار پناهجويى كند نه به لحاظ عادت يا براى تشريفات ، آن هم به مدد عبارات پيش ساخته و احتمالا در حال بى خبرى از معانى الفاظى كه بر زبان مى راند.
صرفنظر از ايمان به قرآن ، براى اعتقاد به اين كه دعاى مضطر؛ يعنى دعاى بيچاره بى پناه در مواجهه با غم ها و خطرها مستجاب است ، صرف بقاى اين عقيده از زمان نزول آيه (امن يجيب ...) تاكنون براى باور اين عقيده بسنده است . اگر تجربه پشتيبان و گواهى آنان به صحت اين ادعا نبود، اين اعتقاد نيز؛ مانند هزاران باور خرافى تحت فشار افكار عمومى به فراموشى سپرده مى شد حال آنكه هم اكنون در تمام جوامع ، بى آنكه در زمينه فلسفه اجابت دعاى مضطر بحثى شود، هنوز اين باور در اكثريت قريب به اتفاق مردم باقى است . پس لابد در اين جهان آفرينش عوامل و نواميسى كه براى ما مجهول است ، ضامن صدق اين دعاست كه دعاى بى پناه بيچاره مستجاب است . خداى مؤ من مسلم ، سخن بنده اش را مى شنود، اضطرارش ‍ را مى بيند و از رگ گردن به او نزديك تر است (نحن اقرب اليه من حبل الوريد) ⁽⁷⁶⁾ و هر كجا هست با اوست : (هو معكم اينما كنتم ) ⁽⁷⁷⁾ و بنده مؤ من به هر كجا كه روى آورد بسوى او روى كرده است (فاينما تولوا فثم وجه الله ). ⁽⁷⁸⁾
اصلا من جدا از خدا وجود ندارد. آهى كه مى كشم از اوست . اشكى كه مى ريزم از اوست . خود غم هم از اوست زيرا غم خودش حالى است و مگر است اما كدام حقيقت است كه سايه او نباشد، اگر غمگينم ، در داشتن اين حالت ، اصالتى ندارم ، هم غم و شادى ، هم شادمانى و عم غمگينى ، همه جلوه هاى اوست . اوست كه هم غم آفرين است و هم غمگسار. من غم كه را دارم كه غم او نباشد؟ دوستان و فرزندان و عزيزان ، جز اشعه آن خورشيد هستى بى نهايت و پرتو آن بلند آفتاب درخشان عالم وجود، چه هستند؟ پس من غم او را دارم و اوست كه در هياءت غم ، تجلى كرده است .
پس بجا و رواست از همو كه بذر محبت ها را دل دل كاشته است و از همو كه جليس هر محبتى غمى ساخته است و برايم بساط نيايشى پرداخته است ، به زبانى كه هم او داده است و با اخلاصى كه هم او عطا فرموده است ، غمگسارى طلب كنم كه آن غمگسار نيز او نيست پس من از او جز او نخواسته ام و نمى توانم بخواهم .
آرى او مرا عريان از فرزانگيها و دستاويزها و تكيه گاهها با همه غمها و پريشانيها و اسفهايم به خلوت خاطر خوانده است و من نيز در اين لباس ، احرام سراى حضور بسته ام ؛ چنانكه او خواسته است آمده ام و چنان كه او خواسته مى بينم و مى انديشم و چون قطره اى به درياى هستى او مى پيوندم . در آن حال ، آنچه به خاطر من بگذرد، همان است كه او خواسته است و آن افقى كه آرزو كنم ، همانست كه او آراسته است پس چرا دعايم مستجاب نباشد. اين دعا كه دعاى من نيست .
سبحان الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله اكبر . ⁽⁷⁹⁾
همت از اوليا طلب