بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

الحمدللّه و صلّى‏اللّه على محمّد و آل محّمد

پيش‏نوشتار

قبل از اين‏كه به بحث زن در نهج‏البلاغه بپردازيم، لازم‏است نكاتى چند دراين‏باره ذكركنيم تا فردى كه امروز نهج‏البلاغه را مى‏خواند، در حال و هواى آن روزگار قرار گيرد و نسبت به فضاى آن زمان بيگانه نباشد زيرا عدمِ آگاهى به عصرى كه آن سخنان، در آن بيان شده، انسان را به كج‏فهمى و عدم درك صحيح مى‏رساند و گمان و بدفهمى خود را به گردن اسلام و مربّيان معصوم عليهم‏السلام آن مى‏اندازد.

1ـ نهج‏البلاغه كتابى نيست كه در عصر امام على عليه‏السلام تدوين شده باشد، بلكه گلچينى از سخنان آن حضرت است كه بعدا توسط اديب، فقيه و شاعر بزرگ، ابوالحسن محمد بن حسين معروف به «سيد رضى» ـ رضوان‏اللّه‏ عليه ـ از كتب و نوشته‏هاى گوناگون گردآورى شد كه با پنج پشت به امام موسى بن جعفر عليهماالسلام مى‏رسد و از امام هفتم تا اميرالمؤمنين عليهم‏السلام چهار نسل فاصله وجود دارد. شايد اگر همه بيانات آن حضرت، با يادآورى واقعه‏ها و زمينه‏ى گفتار امام عليه‏السلام تدوين مى‏گرديد، برداشت ما از نهج‏البلاغه بهتر و عالى‏تر از امروز مى‏بود. وقتى به اصطلاح «شأن نزول» بيانات آن حضرت روشن نباشد، فهم و درك صحيح مانسبت به آن دچار نقصان مى‏شود.

2ـ تغيير يا گسترش معناى واژه‏هايى كه از چهارده قرن پيش تاكنون در نهج‏البلاغه موجود است، نكته‏ى ديگرى است كه بر فهم درست ما تأثير مى‏گذارد و بايد در اين بُعد دقّت نمود تا برداشتى بر خلافِ نظر آن حضرت نداشته باشيم.

3ـ شرايط امروز با شرايط آن‏زمان بسيار تفاوت كرده‏است؛ امروزه با پيشرفت علوم و رشته‏هاى متعدّد علمى مواجهيم. از همه مهم‏تر، زن عربِ باديه‏نشين كه چيزى از خواندن و نوشتن نمى‏دانست، و شير شتر و گوسفند مى‏دوخت، پشم مى‏ريسيد و نان مى‏پخت و... با زن صاحب نظر، كارشناس و متخصّص امروزى كه توانسته به كسب علم بپردازد و بر توسعه‏ى آن بيفزايد، بطور مسلّم، فرق مى‏كند. بهتر است بگوييم در بسيارى از موارد، چه از لحاظ شغلى و فرهنگى و... با آن‏روزگار تفاوت دارد و شايد بتوان گفت موضوعااز زن بودن در آن جامعه، خارج شده‏است.

4ـ هر منطقه و كشورى داراى فرهنگ خاصِّ خود است؛ فرهنگ ايران آن زمان با فرهنگ عرب دوره‏ى جاهليّت نيز بدون تفاوت نبود تا چه برسد به فرهنگ امروزىِ ما. شايد امروزه نيز از جهت‏هاى مختلف، جوامع اسلامى، فرهنگ حاكم بر زنانشان با يكديگر همگون نباشد.

لذا اگر بخواهيم در باره‏ى بحث زن در نهج‏البلاغه مطلبى را ارائه دهيم، توجه به نكات فوق براى ما امرى حتمى و ضرورى است.

در نهج‏البلاغه واژه‏ى «نساء» 20بار، واژه‏ى «امرأة» 2 بار و «مرأة» 13 مرتبه تكرار شده كه دو تاى آخرى معناى «زن» و «نساء» به معناى «زنان» مى‏باشد. بعدابه آن‏ها خواهيم پرداخت.

نصرت‏اللّه‏ جمالى

29/9/1381

بدگويى به زن

آن‏چه بطور جسته گريخته يا موضوعيّت داشتنِ بحث درباره‏ى زن، در نهج‏البلاغه مطلبى آمده، بستگى به شرايط آن روز جامعه دارد. شرايطى كه در آن روزگار، زنِ قدرت‏طلبى مثل عايشه‏ى «امّ المؤمنين» چندين‏ماه، از حكومتِ چندساله‏ى امام على عليه‏السلام را به جنگ روانى و نبرد مسلّحانه مشغول داشت و كينه‏هاى خود را نسبت به آن حضرت رونمود(1) با توجه به حكومت‏هاى بسته‏ى آن دوران، اگر غير از شخص امام على عليه‏السلام مى‏بود، ـ به اصطلاح ـ ريشه‏ى زن را از بيخ و بن در مى‏آورد و حتىّ واژه‏ى «زن»، از منفورترين كلمات نزد او به حساب مى‏آمد.

لذا ملاك اوّليّه‏ى سخنان آن حضرت در باره‏ى «زن» را، بايد با چنين ديدگاهى در نظر گرفت.

زنى كه از لاك واقعى خود در آمده و جايگاهى را براى خود انتخاب كرده كه در صدر حوزه‏ى سياسى است و «هل من مبارزِ» قدرت او را مست كرده و با پشتوانه‏ى تقدّس «مادرِ مؤمنان» و «دختر خليفه» بودن، در مقابل رهبرى كه پيامبر خدا او را به امر خدا در «غدير خم» به رهبرى معرّفى كرده و مردم هم پس از 25 سال گمشده‏ى خود را به خلافت رسانده‏اند، ايستاده‏است.

امام على عليه‏السلام مى‏خواهد:

بت شدن او را در جامعه بشكند و خُرد كند؛ و اگر نمى‏شود مانند «گوساله‏ى سامرى» او را به آتش كشيد و خاكسترش را در رود فرات به جاى رود نيل بر آب داد، مى‏شود شترش را پى‏كرد و خاكسترش را بر باد داد و خودش را از لحاظ تبليغى كوبيد تا قد عَلَم نكند و طرفدارانش، حضور و عضويّت در لشكر يك زن را، لكه‏ى ننگى بر پيشانى و دامن خود بدانند.(2)

شما در نهج‏البلاغه به جمله‏اى از آن حضرت برخورد مى‏كنيد كه اگر از جريان‏هاى سياسى آن دوران بى‏خبر باشيد، و همچنين به كاربرد واژه‏ها توجه نداشته‏باشيد، در ابتدا نسبت به چنين گفتارى از آن حضرت شك مى‏كنيد و مى‏گوييد بطور حتم، اين جمله از حضرت امير عليه‏السلام نيست و بايد از نهج‏البلاغه حذف گردد و آن «محور شرارت بودنِ» زن است؛ جمله‏اى كه با بدتر از آن نمى‏توان زن را كوبيد:

الْمَرْأَةُ شَرٌّ كُلُّها وَ شَرُّ ما فِيها، أَنَّهُ لا بُدَّ مِنْها: زن همه چيزش شرّ است و بدتر چيزى كه در اوست، اين‏كه به‏ناچار بايد تحمّلش كرد.(3)

آيا زنى را كه بايد تحمّل كرد، مادر ابوالفضل العبّاس است؟

آيا زنى را كه بايد تحمّل كرد، حنفيّه، مادرِ محمد، فرزند ديگرآن حضرت است؟

(نعوذ باللّه‏) آيا زنى را كه بايد تحمّل كرد، حضرت فاطمه عليهاالسلام است! كه با غضبش خداوند غضبناك مى‏شود؟

آيا زنى را كه بايد تحمّل كرد، همسر ديگر پيامبر يعنى امّ سلمه‏است؟

كاملاً روشن است كه هيچ‏يك از اين زنان نيست زيرا اينها نه تنها شرّى نداشتند، بلكه خير بودند؛ شرّ آن است كه جامعه را دچار بحران سياسى نموده و مشروعيت حكومت امام على عليه‏السلام را دچار چالش كرده و چون زنِ‏پيامبر است، نمى‏شود با كشتن او مقدارى از خون‏هايى را كه از دو لشكر ريخته شده، جبران‏كرد.

از بُعد ديگرى كه اين فرمايش را بايد بررسى كرد، از لحاظ ادبى و اصطلاحى‏است. اگر قرار بود امام عليه‏السلام منظورش طايفه‏ى زنان باشد، بايد «اسم جنس» را استفاده مى‏كرد. اكثرا «المَرْأَة» يا «اِمْرَأَة» زن موردِ نظر را شامل مى‏شود نه زنان به عنوان اسم جنس را.

در زبان عرب براى «مردان»، «رجال» و براى «زنان»، «نساء» شيوع دارد(4) نه «مَرْأ» براى «مرد»، و «المَرْأَة» يا «اِمْرَأَة» براى «زن». در قرآن‏آمده‏است:

«الرِّجالُ قَوّامونَ عَلَى النِّساء»(5): مردان سرپرست و مسؤول امر معاش زنان هستند.

در سوره‏ى «قصص» كه داستان كشته شدن فرزندان توسط فرعون را مطرح مى‏كند، مى‏فرمايد:

«يَسْتَحْيي نِساءَهُم»: «مى‏خواست زنانشان زنده بمانند».

منظور اين است كه: فرزندانِ اُناث را نمى‏كشت، فقط پسران را به‏قتل مى‏رساند ولى نفرموده «بنات»، بلكه فرموده «نساء» و عرب مى‏فهمد كه منظور، جنس دختر يعنى طايفه‏ى «نسوان» است.

امّا قرآن آن جا كه راجع به زن فرعون، زن نوح و زن لوط، به عنوان زن خاصّى بحث مى‏كند،از واژه‏ى «اِمْرَأَة» استفاده‏كرده‏است:

«ضَرَبَ اللّه‏ُ مَثَلاً لِلَّذينَ كَفَرُوا امْرَأَةَ نوحٍ وَ امْرَأَةَ لوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبدَينِ مِن عِبادِنا صالِحَينِ...»(6): اللّه‏ براى كافران، زن نوح و زن لوط را مثال زد كه تحتِ سرپرستى دو نفر از بندگان درست‏كردار ما بودند.

لذا با توجه به برداشت ادبى كه داريم، «محور شرارت بودنِ» زنِ خاصّى در بيان حضرت امير عليه‏السلام است، نه زنان جامعه. يا در جاى ديگر، از آن حضرت آمده‏است:

اَلمَرْأَةُ عَقرَبٌ حُلْوَةُ اللَّسبَةِ(7): زن را عقربى فرض كن كه گزيدنش شيرين است.

بنابراين بايد به همان زمان برگشت و ملاحظه كرد براى چه آن حضرت، زن را مانند نيش عقرب به حساب آورده كه بايد گزيدنش را تحمل كرد. اگر چه اينجا از «المَرْأَة» جنسِ زن هم فهميده‏مى‏شود ولى بايد به جنبه‏هاى ديگر بيانِ آن حضرت عليه‏السلام و روان‏شناسى خانم‏ها نيز توجه‏نمود كه روحيّه‏ى بانوان چون از ظرافت ويژه‏اى برخوردار است، تحمّلشان در مقابلِ گفته‏هاى ديگران و يا بعضى از مسايل ديگر، نسبت به مردان كمتر است و زود عكس‏العمل نشان مى‏دهند كه اين‏موضوع به قوى بودن احساسات در سرشت آنان برمى گردد.

افزون براين، از مضمون اين كلام برداشت مى‏شود: فردى خدمت امام عليه‏السلام رسيده و از همسر خود گلايه كرده كه زنم چنين و چنان است، بازبانش مرا اذيّت مى‏كند... آن حضرت هم براى آن‏كه دل طرف را بدست آورد، او را دلگرم نمايد، زندگى آنان دلچسب شود و كانون خانواده‏اش از اختلاف و فروپاشى نجات يابد، اين‏گونه با او وارد سخن شده تا به او بفهماند فقط همسر او اين‏چنين نيست بلكه اين، يك حالتِ كلّى است و بسيارى از زنان ـ و بايد گفت بسيارى از مردان هم ـ اين‏گونه‏اند. و به اصطلاح گمان نكند: «مرغِ همسايه غاز است» خير مرغ همسايه مرغ است؛ اگر اين زن را رها كند و همسر ديگرى برگزيند، باز هم «همان آش است و همان كاسه».

بنابراين كلام امام عليه‏السلام بازشناسى يك نوع روحيّه را به تصوير كشيده تا بردبارى و تحمّلِ مردان براىِ سازش با همسران، سرلوحه‏ى زندگى مشتركشان قرارگيرد و آن برخوردها را حلاوت و شيرينىِ اين دوره از حيات خود فرض نمايند. نه اين‏كه مردان از زنان بترسند، كه عقرب دمار از روزگارشان در خواهد آورد!

تا اين‏جا به اين نتيجه رسيديم: كه همه‏ى زنان بد نيستند و بيانات آن حضرت، جنبه‏هاى خاصّى را در نظر داشته‏است.

اكنون به سخنانى از آن حضرت مى‏پردازيم كه كلّى بحث مى‏كند ولى افراد خاصّى منظور بوده و هم‏چنين مى‏توان از آن، جنبه‏هاى عمومى را بيان نمود، آن هم با توجّه به شرايط زمان.

علاوه بر افرادِ خاصّ، اين‏كه همه‏ى زنان بد نيستند؛ هم زن خوب، و هم زن بد داريم، از اين جمله‏ى امام على عليه‏السلام نيز برداشت مى‏كنيم:

فَاتَّقُوا شِرارَ النِّساءِ، وَ كُونُوا مِنْ خِيارِهِنَّ عَلى حَذَرٍ، وَ لا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَرِ(8): پس از زنان بد بپرهيزيد و از نيكانشان برحذر باشيد، در خواسته‏هاى نيكو همواره فرمان‏بردارشان نباشيد، تا در منكرات طمع نورزند.

اين جملات نتيجه‏گيرى سخنان آن حضرت در مسجد بصره بر ضدّ عايشه مى‏باشد.

آيا مى‏توان گفت اين جمله‏ى امام على عليه‏السلام شامل حال همه‏ى زنان در همه‏ى زمان‏ها مى‏شود؟ البتّه اين روحيّه نيز اختصاص به زنان ندارد، اگر شما از هر كسى اطاعت نمايى، او انتظار دارد هميشه از او فرمان‏بردارى كنى حتىّ اگر فرمانى خلافِ شرع هم داشته‏باشد. و اين نكته‏ى ظريفى است كه امام عليه‏السلام به آن اشاره مى‏فرمايد و ربطى به زن هم ندارد، هر كس كه خودساخته نباشد اين چنين است و هميشه دوست دارد ديگران، فرمانش را ببرند.

امّا نكته‏ى ديگرى كه بايد به آن توجّه كرد، وجود زنان تحصيل‏كرده در عصر حاضر است كه در امورى كارشناس و صاحب‏نظر هستند. آيا فرمايش امام عليه‏السلام ، شامل اين گروه از زنان هم مى‏شود؟ به نظر هر فرد عاقلى، خير. زيرا علم تا آنجايى كه با تجربه به راه‏هاى رشد و تعالى، در بُعدِ جسمى، و روح و روان انسان رسيده‏باشد، قابل پذيرش است و فرق نمى‏كند كه چه آن را زن بيان كند يا مرد مطرح نمايد.

لذا از اين فرمايش امام عليه‏السلام براى تمام زمان‏ها نمى‏توان استفاده‏كرد؛ همان‏طوركه خودِ امام على عليه‏السلام يكى از سنت‏هاى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را براى برهه‏اى از زمان مفيد مى‏دانست نه براى همه‏ى زمان‏ها؛ يعنى برخلاف فرمايش پيامبر عمل كردن. درباره‏ى فرمايش پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از امام على پرسيدند كه آن حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرموده‏است: «پيرى (سفيدى مو) را (با رنگ و خضاب) تغيير دهيد و خود را به يهودى‏ها شبيه نكنيد». مردم زمان امام على عليه‏السلام چون مى‏ديدند كه آن حضرت خضاب نمى‏كند، چنين سؤال كردند كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرموده خود را مشابه يهودى‏ها نسازيد پس چرا شما به اين فرمايش عمل نمى‏كنيد؟ امام عليه‏السلام در پاسخ فرمودند:

إِنَّما قالَ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ذلِكَ وَ الدِّينُ قُلٌّ، فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطاقُهُ، وَ ضَرَبَ بِجِرانِهِ فَامْرُوءٌ وَ ما اخْتارَ : پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در روزگارى كه پيروان اسلام كم بودند، چنين فرمود امّا امروز كه اسلام مستقر شده، هر كس، هركدام را كه مى‏خواهد، برگزيند.(9)

هر زمانى اقتضاى خودش را دارد و بايد به «علّت» بيان بعضى از سنّت‏ها و فرمايش‏هاى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمّه عليهم‏السلام توجه نمود، بعد حكمى را صادر كرد يا قضاوت نمود.

تفاوت زن و مرد

در يك جلسه‏ى عمومى، در مسجد بصره به سال 36هجرى، امام على عليه‏السلام به ذكر اوصافى از زنان مى‏پردازد يعنى درست پس از شكست جمليان و لشكريان زن پيامبر، اين سخنرانى را ايراد فرمود تا همان نكته‏اى را كه قبلاً آورديم(10) روشن كند و مردم را هوشيار نمايد و با ظرافت خاصّى توبيخ كند كه نبايد بر گردِ پرچم و شترِ زنى جمع مى‏شديد و اين آشوب را به‏راه مى‏انداختيد! و از طرفى كلّى صحبت مى‏كند ولى اراده‏ى فردِ موردِ نظرى را دارد:

مَعاشِرَ النّاسِ! إِنَّ النِّساءَ نَواقِصُ الإِيمانِ، نَواقِصُ الْحُظُوظِ، نَواقِصُ الْعُقُولِ، فأَمّا نُقْصانُ إِيمانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلاةِ وَ الصِّيامِ فِي أَيّامِ حَيْضِهِنَّ؛ وَ أَمّا نُقْصانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهادَةُ امْرأَتَيْنِ كَشَهادَةِ الرَّجُلِ الْواحِدِ؛ وَ أَمّا نُقْصانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوارِيثُهُنَّ عَلَى الأَنْصافِ مِنْ مَوارِيثِ الرِّجالِ:(11) «اى مردم! واقعا زنان (به طور ظاهرى در مقايسه با مردان)، در ايمان و عقل، ضعيفند؛ و از اموال سهم كمترى دارند؛ امّا ضعف ايمان بانوان، به علّت بركنار بودن، از نماز و روزه در ايّام «عادت ماهيانه‏ى» آنان است؛ و از لحاظ عقلى(12)، بخاطر اين‏كه شهادت دو زن، برابر شهادت يك مرد است و علت سهم كم آنان از اموال، منظور ارث‏شان مى‏باشد كه نصفِ ارث مردان است.»

در اين سخنرانى امام عليه‏السلام روى نكاتى از اين تفاوت‏ها انگشت مى‏گذارد كه محسوس و همه كس به چشم خود ديده، و حتىّ اگر شنونده، دشمنِ فردِ گوينده هم باشد، نمى‏تواند آن‏را منكر شود.

بطور مسلّم در اين اجتماع، دوست و دشمن حضور داشته‏اند و در سرزنش‏كردنِ خود، در حمايت از آن خانم مذكور، با اين سخنانِ امامِ كوبنده‏ى باطل، هيچ شكّ و شبهه‏اى نيست و قداست «امّ‏المؤمنين» بودن او را، آن‏چنان زير سؤال برد كه بعد از «جريان جمل» هم، نتوانست قد عَلَم كند و تا آن حضرت زنده بود، چون مارِ «سرمازده»اى، از سرماى زمستانى،در خود و بر خود، فرو رفته‏بود.

* شبهات، در اين باره:

بطور قطع بايد گفت، درباره‏ى زن،با اين عبارت‏هاى سؤال برانگيز و شبهه‏زا سخن‏گفتن،بايد علّت و سر منشئى داشته ‏باشد؛ در غير اينصورت وجود عيب و نقص در مخلوق، به ضعفِ نظام خلقت بر مى‏گردد و اشكال‏هاى زيادى را پديدمى آورد و بايد در رفع شبهه ‏كوشيد تا گرفتار مسائل انحرافى نشويم بنابراين مى‏گوييم:

اولاً: همانطور كه قبلاً گفته شد، افراد خاصّى مورد نظر بوده(13) و امام بعد از آن ملاقات بدشگون، و حضور در جمع آن «"عوعو" كنان»، به مسجد آمده و آن سخنرانى را داشته‏است ولى با توجّه به اين واقعه، ما بى‏نياز از توضيح بيشتر در ارتباط با طرح چند مسأله‏ى محسوس و فراگير، در باره‏ى همه‏ى زنان نخواهيم بود.

ثانيا: اگر كسى به مقايسه‏ى دو چيز به پردازد و تفاوت‏هاى محسوس آنهارا يادآورى كند، مجرم نيست و نمى‏توان به او ايراد گرفت مثل اين‏كه فردى درباره‏ى اختلافِ «برف» و «باران» مطالبى را يادآورى كند.

افزون بر آن‏چه ذكرشد، لازم است به نكات ذيل بپردازيم:

* ناقص‏بودن زن نسبت به مرد

«نواقص»، جمع «ناقص» است؛ در زبان عامه‏ى مردم به معناى كم و كاست، و عيب داشتن آمده، مثل «ناقص الخِلْقِه» يعنى فردى كه در اعضا و جوارحش، كاستى و عيبى وجودداشته‏باشد(14) كه امروزه اين افراد را «استثنايى» نيز مى‏گويند. امّا در لغت، معناى ديگرى نيز دارد كه اگر در باره‏ى دين و عقل كسى بكار رود، يعنى: عقل يا دين او ضعف دارد.(15)

اگر خداوند در قرآن مى‏فرمايد: «ماتَرى في خَلْقِ الرَّحمنِ مِنْ تَفاوُتٍ»: در خلقتِ آن مهربان به همه‏ى موجودات، عيب و نقصى نيست، نه اين‏كه «در خلقتِ خداوندِ رحمان، اختلاف يا تفاوتى نيست».

از اثر انگشتان انسان ـ كه يك موجوداست ـ گرفته تا راه رفتن آنان، تفاوت وجود دارد، بينِ موجودات ديگر، چه تفاوت‏هاى آشكارى مشاهده‏مى‏شود كه بديهى است و قابل انكار نيست.

در اين‏جا كه امام على عليه‏السلام در باره‏ى زن چنين مى‏فرمايد، در ظاهر عيب و نقص به حساب مى‏آيد ولى خداوند مى‏فرمايد، در مخلوقات خدا عيب و نقص نيست. تضادّ سخن امام با قرآن را بايد حل كرد و الاّ هرچه با آيات آن، سازگار نباشد، قابل پذيرش نيست.

غير از آن‏چه كه بين زن و مرد، تفاوت‏هايى مثل صدا، اندام، رشد زودتر دختر از پسر، و... را مشاهده مى‏كنيم، علم ثابت كرده كه اين دو جنس در موارد غير جسمى، از لحاظ روحى و روانى نيز متفاوتند، در احساسات توانايى زنان بيشتر از مردان، و در مواردى توانايى مردان افزون‏تر از زنان.

اولاً: اگر علم اين آگاهى را به ما مى‏دهد، نمى‏شود به آن ايراد گرفت.

ثانيا: نمى‏شود اين‏ها را كتمان كرد يا قبول نداشت ولى بايد گفت هيچ‏كدام از اين‏ها، عيب و نقص براى هيچ‏يك از اين دو جنس به حساب نمى‏آيد بلكه در مواردى با هم مشترك، و در بسيارى هم غير مشترك، تا نظام هستى بتواند به گردش خود ادامه دهد.

پس چرا امام على عليه‏السلام اين‏ها را «نقص» گرفته‏است؟

غير از نكاتى كه در ردّ شبهه مطرح كرديم، در پاسخ بايد گفت، آن حضرت به اندازه‏ى فهم و عقل مردم با آنان سخن مى‏گويد. مردم ـ حتىّ در اين دوره و زمانه هم ـ اين گونه‏بودن زن را ضعف مى‏دانند و هنوز هم زن را به لقب «ضعيفه» آراسته مى‏كنند! آن حضرت، سياستمدار است، بايد اين‏گونه مخاطبانِ خود را در ارتباط با زن سياستمدار شتر سوار آگاه كند تا از او ببُرند و الاّ آن امام همام، هم حافظ قرآن است، مى‏داند كدام آياتش در شب، كدام آياتش در روز، و در باره‏ى چه و كه نازل شده؛ و هم از لحاظ دليل و برهان آوردن، استاد بى‏مانند است؛ همانطور كه در ميدان نبرد كسى نمى‏تواند در مقابلش ايستادگى كند، در اين حوزه نيز كسى را، ياراى مقابله با آن ابرمرد سخن ديانت و سياست نخواهدبود؛ تا چه برسد به اين‏كه به اندازه‏ى ما بفهمد (نعوذباللّه) و بگوييم ضعف و عيب و نقص براى زن، با عقايد اسلامى جور در نمى‏آيد! نمى‏خواهيم بگوييم، سازگار است بلكه منظور اين است كه ما بحث را درست مطرح كنيم.

امام مى‏خواهد بفرمايد كه زن ـ با اين ديدگاهِ فرهنگىِ آن‏زمان ـ براى آنان كسى نيست كه شما مردم به سخنانش توجه كرديد و دنبال او راه افتاديد و... .

همانطوركه قبلاً گفتيم، امام روى محسوسات مردم در باره‏ى زن، انگشت گذاشته و آنان را از جنگى كه با آن همه زيان به راه انداختند، توبيخ مى‏كند؛ درست به اندازه‏ى برداشت آنان از زن جامعه‏ى عربِ آن روز. اگر چه هنوز هم مشاهده مى‏كنيد در اكثر كشورهاى عربى امروزى، زن، از شركت در انتخابات و داشتن حقّ رأى در باره سرنوشت خود، محروم است؛ حتىّ براى مردِ شريك زندگى خود، از حقّ اظهار نظر برخوردار نيست و اگر شوهرش همسنّ پدر يا پدربزرگش باشد، قدرت مخالفت ندارد يعنى او را قابل ارزش براى اين امور نمى‏دانند؛ تا چه برسد به اين‏كه فرمانده‏ى نظامى باشد.

به نظر مى‏رسد، اين‏سنّت ها ريشه در فرهنگ عربى و مذاهب اهل سنّت دارد. ديدگاه تشيّع نسبت به حقوق زن حتىّ بسيار مترقّى‏تر از جامعه‏هاى پيش‏رفته‏ى امروزى است كه دفاع از «حقوق زن»شان گوش فلك را كَر كرده ولى زن را ابزارى براى اميال نفسانى و عرصه‏ها و عرضه‏هاى حيوانى در نمايش‏هاى تبليغاتى مى‏خواهد.

آن زمان امام عليه‏السلام به آنان مى‏گويد شما زنى را فرمانده‏ى خود كرديد؛ آن هم زنى كه خود، عيب و نقص برجنس آنان مى‏گيريد پس شما چقدر از اين پايين‏تر و پست‏تر شده‏ايد كه گوش به فرمان او داديد!

اين جملات، مانند پتكى بر سر آنان فرود آمد و آنان را از خواب غفلت بيدار كرد و الاّ قبايلى كه پِشكِل شتر عايشه را مى‏بوييدند و مى‏گفتند بوى مشك و عنبر مى‏دهد! و تاپاى جان، در جلوى شتر او سينه‏ى خود را آماج تيرها، شمشيرها و نيزه‏ها كرده‏بودند(18)، آيا اجازه مى‏دادند، امام عايشه را از بصره به مدينه فرستد؟

در مدينه كسى دنبال عايشه راه نمى‏افتاد ولى در بصره يا شهرهاى ديگر، با آن قداستى كه از "همسرپيامبر" شدن و "دخترخليفه" بودن با خود يدك مى‏كشيد، اين‏كار ممكن بود و مى‏توانست آشوب‏هاى بعدى را تدارك بيند و اگر تاكنون به اسم خونخواهى عثمان آمده‏بود، از اين به بعد خونخواهى طلحه ـ پسرعمويش ـ و زبير ـ شوهر خواهرش ـ نيز بر آن افزوده مى‏شد و اوضاع، بدتر از الآن مى‏گرديد.

پس روشن است كه نمى‏شود «نقص» را «تفاوت» معنا كرد بلكه معنايى كه "ضعف و عيب" شمرده مى‏شود، مطرح است تا "هدف اصلى"، با برانگيختن احساسات مردم، در عدم اطاعت از زن «قدرت پسند»، يعنى: "جدايى آنان از او"، فراهم شود.

از سوى ديگر، اگر منظور امام عليه‏السلام سبُك‏سرى و بى عقلى بود، واژه‏ى «خَفّ» را بكار مى‏برد همان‏طور كه لشكر عايشه و دنباله رُوان شترش را به «بى عقلى» متّصف نمود و فرمود: خَفَّت عُقولُكُم.(19)

آيا اگر امام در اين دوران حيات داشتند باز هم همان سخنان را مطرح مى‏كردند؟

بطور يقين خير، ولى بايد گفت بستگى به مخاطبان و جايگاه سخن دارد. البته باآن تأويل كه بيان كرديم، اگر بحث، مقايسه‏ى صِرف بين زن و مرد باشد، چه اشكالى دارد بابكاربردن واژه‏ى مناسب به جاى «نقص»، مطرح شود.

* شاهد و گواه بودن زن

در اين موضوع دو نفر از بانوان برابر يك مرد به حساب مى‏آيد. آيا اين بها ندادن به زنان و ارزش آنان را پايين آوردن‏است؟ بايد دنبال علّت بود نه از روى بدگمانى سخنى بى دليل زد.

اوّلاً: شهادت دادن به نفع يا به ضرر كسى امر آسانى نيست. بايد با نهايت دقت عمل شود تا حقّى ضايع نگردد.

ثانيا: هرچه تعداد گواهان بيشتر باشد، قضاوت كردن درباره‏ى موضوع مورد گواهى دقيق‏تر صورت مى‏گيرد.

بنابراين چون گرفتارى زنان در امور زندگى بيشتر از مردان است و به اصطلاح «يك سر دارند و هزار سودا»، ممكن است اين دقّت خدشه‏دار گردد و بايد طورى برنامه‏ريزى كرد كه خلاف حقيقت عمل نشود و آن اين است كه برتعداد شهود افزوده‏گردد؛ و همين نكته را قرآن اشاره مى‏فرمايد:

«اگر دو مرد براى گواهى نبود، پس يك مرد و دو زن را از افرادى كه مى‏پسنديد، شاهد بگيريد تا اگر يكى از آندو به خطا افتاد و فراموش كرد، آن ديگرى او را تذكّر دهد (به يادش آورد) و گواهان سختشان نباشد وقتى براى شهادت احضارشان كردند و...»: «... وَ اسْتَشهَدوا شَهيدَينِ مِن رِّجالِكُم فَاِنْ لَم يَكونا رَجُلَينِ فَرَجُلٌ واحِدٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرضَونَ مِنَ الشُّهَداءِ أَن تَضِلَّ اِحْديهُمافَتُذَكِّرَ اِحْديهُمَا الْاُخْرى وَ لا يَأْبَ الشُّهَداءِ اِذا ما دُعُوا...»(20)

پس چون مردان، نسبت به زنان اين مشكل را نداشته يا كمتر داشته‏اند، فارغ‏البال‏تر بوده‏اند.

به اضافه ـ همانطور كه گفتيم ـ گواهى‏دادن «دقّت» مى‏خواهد و با فراموشى و خطا، سازگارى ندارد. اگر براى مردان هم آنقدر گرفتارى و عدم تمركز حواس پيش آيد، بعيد به نظر نمى‏رسد كه از مردان نيز مثل تعداد زنان براى چنين گواهى، نياز باشد. بايد به علّت حكم، توجّه داشت .

نكته‏ى ديگرى كه آيه‏ى مذكور، دنبال آن مى‏آورد: «حضور در دادگاه يا مجمعى براى شهادت دادن است» و اين هم با گرفتارى و مشغله‏ى فراوان بانوان جور در نمى‏آيد كه نياز به توضيح بيشتر ندارد. فقط آن‏چه را بايد يادآورى كرد، اين است كه اگر اسلام به زن لطف كرده، نبايد ظلم به او تلقّى گردد و متّهم به عدم رعايت حقوق برابر!با مردان شود.

از سوى ديگر لازم‏است گفته شود، اگر قرار باشد به هر چيز ايراد بگيريم، مى‏شود گفت: «چرا براى بعضى از گناهان، چهار مرد شهادت دهند»، و يك نفر يا دو نفر كافى نباشد، اين جسارت به چهار مرد و بها ندادن به آنان و ضايع كردن حقوق مردان مى‏باشد، و مانند همان‏جايى است كه دو شاهد زن نياز بود.

در پاسخ مى‏گوييم: اين‏طور نيست بلكه ريختن خون يك نفر، يا عِرض و آبروى يك نفر را بردن، امر سنگين و گناه بزرگى است، حقّ النّاس عظيمى را بر ذِمّه‏ى انسانِ شهادت‏دهنده مى‏گذارد و به همين راحتى نمى‏شود با يك يا دو شاهد، قضيه را تمام كرد.

افزون بر اين، در تاريخ اسلام افرادى را داريم كه گواهى‏شان به جاى دو شاهد پذيرفته مى‏شد و لقب «ذوالشّهادتين» را به خود اختصاص داد. آن مرد، خزيمة‏بن‏ثابت انصارى بود كه امام على عليه‏السلام در آخرين سخنرانى خود در كوفه، وقتى مردم را براى جهاد تحريض مى‏كرد، از جمله افرادى كه به شهادت رسيدنشان را يادآورى نمود و از عدم حضورشان در كنار خود، اندوهناك بود، همين صحابه‏ى گرانقدر پيامبر است كه بنابه فرمايش امام على عليه‏السلام : «بر مرگ پيمان بستند و سرهايشان براى فاجران و بدكارانِ شام فرستاده شد».(21)

اين نكته نيز در همه‏جا حايز اهميت است كه امام‏على عليه‏السلام مردمى از يك شهر را تمجيد و ستايش فرموده و يا بعدا مورد سرزنش و نكوهش قرار داده‏است؛ نه ستايش از مردمى را مى‏شود سارى و جارى براى همه‏ى زمان‏ها دانست و نه توبيخ و سرزنش آن‏ها را تا ابد مى‏توان براى همه‏ى نسل‏ها به حساب آورد. به همين جهت هر بحث و موضوعى، جايگاه خاصّ خود را دارد و نمى‏تواند براى همه‏جا، همه‏ى موارد و زمان‏ها، قابل استناد باشد به‏ويژه نكاتى كه راجع به زنانِ آن عصر، در چند خطبه آمده و عنوان بدگويى دارد؛ كه روشن شد نوك تيز حمله، يك زن يا چند نفر از هم‏فكران او را هدف گرفته‏است.

نكته‏ى قابل توجه ديگر اين‏كه، اگر قرار است با مورد هجوم قرار دادن يك قشر يا سرزنش كردن آنان، با استناد به نهج‏البلاغه اقدام كنيم، بعضى از سخنرانى‏هاى امام‏على عليه‏السلام آن‏چنان مردان را مورد نكوهش قرار مى‏دهد كه گويى بهره‏اى از مردانگى ندارند. آيا بايد گفت امام على عليه‏السلام از جنس مرد تنفّر داشته‏است؟

لذا نه سـرزنش زنان در آن دوره ملاك است، و نه توبيـخ مردان.

بعضى از محققان محترم هستند، تا حديث يا سخنى را كه با چه خون‏دل خوردنى از معصوم عليه‏السلام به ما رسيده، به مذاقشان و مزاجشان خوش نيامد، به راحتى رد مى‏كنند و سند آن را ضعيف مى‏پندارند انگار ما علامّه‏ى دهريم و سيّد رضى رضى‏الله‏عنه يك كودك دبستانى! مگر مى‏شود او، آن مرد انديشه و قلم، سخنى را بى مدرك و بى تحقيق از امام عليه‏السلام نقل‏كند؟ آهنگِ كلام على عليه‏السلام آهنگ ديگرى است؛ اگر كسى مى‏تواند «بسم اللّه»، راه «باز است و جاده دراز»، و «كاغذ تلمبار و قلم بسيار».

اگر قرار باشد، «رد كردن» را پيشه‏ى خود سازيم، آن سخنانى را رد كنيم كه زن را «ريحانه» يا به اصطلاح «گل بهارى» مى‏خواند و در حقيقت از مرد مى‏خواهد، در بر خورد با اين شاهكار خالق يكتا، با نهايت ظرافت و دقّت عمل كند و به او توجّه داشته‏باشد تا پژمرده نشود و شادابى و طراوتش، عامل پويايى و آرامش محيط خانواده باشد.(22)