تنبيه الغافلين و تذكرة العارفين
جلد اول

ملا فتح الله كاشانى
مترجم: سيد محمد جواد ذهنى تهرانى‏

- ۲۰ -


و من خطبة له (عليه السلام) خطبه نود و دوّم

اين خطبه مشتمل است بر سه فصل: اوّل: در صفات متّقيان و سمات كسانى كه دانا باشند به علوم يقينيّه. دوّم: در ذكر كسى كه خود را عالم داند و حال آنكه از اهل علم نباشد. سيّم: در ياد كردن غايت دولت بنى‏اميّه.

(عباد اللّه) اى بندگان خدا. (انّ من احبّ عباد اللّه اليه سبحانه) بدرستى كه از دوست‏ترين بندگان خدا به سوى او (عبدا اعانه اللّه) بنده كه يارى داده او را خداى تعالى.

(على نفسه) بر نفس او، يعنى غالب گردانيد او را بر نفس او. (فاستشعر الحزن) پس پوشش خود گردانيد اندوه را و مثل جامه غم و غصّه را در بر خود كرد. (و تجلبب الخوف) و سرپوش خود گردانيد ترس را. يعنى حزن را شعار خود ساخت بر صبر كردن در معصيت و خوف را جلياب خود گردانيد از جهت فرار نمودن از عقوبت. (فظهر مصباح الهدى في قلبه) پس روشن شد چراغ هدايت در دل او، يعنى نور معارف الهى، كه ثمره استعداد خوف و حزن است مشتعل شد در باطن او. (و اعدّ القرى) و آماده گرداند مهمانى را كه آن عمل شايسته است.

(ليومه النّازل به) از براى روزى كه فرود آيد به او. يعنى مهيّا ساخت اعمال صالحه را كه ثمره نور معارف الهى است، از براى مهمانى روز موت خود كه به او فرود آيد (و قرّب على نفسه البعيد) پس نزديك گردانيد بر نفس خود دور را، كه آن احوال آخرت است به دوام احضار آن در دل خود.

(و هوّن الشّديد) و آسان گردانيد كار سخت را كه آن استحصال مرتبه رفيعه است نزد حضرت عزّت، يا آسان گردانيده شدايد آخرت را با اعمال صالحه. (نظر) نگريست به ديده اعتبار به ملكوت آسمان و زمين.

(فبصر) پس مشاهده كرد پروردگار را به چشم عقل در مخلوقات عجيبه او. (و ذكر) و ياد كرد خدا را و معاد خود را.

(فاستكثر) پس بسيار خواست اعمال صالحه را از براى اطمينان دل در روز بازخواست. (و ارتوى) و سيراب شد.

(من عذب فرات) از آب خوش شيرين كه آن كمالات نفسانيّه است.

(سهّلت له موارده) آسان گردانيده شد مر او را جاى‏هاى فرود آمدن او براى ماء معين كه آن علوم است و كمالات دين.

اين كنايت است از سرعت اخذ علوم يقينيّه و كمالات نفسانيّه از جهت كمال استعداد (فشرب نهلا) پس آشاميد آب را اوّل بار، يعنى سبقت نمود بر اخذ علوم يقينيّه و كمالات از مظان آن. (و سلك سبيلا جددا) و سلوك كرد بر راه راست و هموار كه آن راه خدا است. (قد خلع سرابيل الشّهوات) پس به تحقيق كه بر كند پيراهن‏هاى آرزوها را. (و تخلّى من الهموم) و خالى شد از همه غم‏ها.

(الّا همّا واحدا) مگر يك غم.

(انفرد به) كه تنها است به او و هيچ غمى ديگر به او نيست و آن قصد وصول است به قرب مبدأ و حصول رضاى او. (و خرج من صفة العمى) پس بيرون آمد از صفت كوردلى. (و مشاركة اهل الهوى) و از شريك بودن او با اهل هوى و غفلت. (و صار من مفاتيح ابواب الهدى) و گرديد از كليدهاى درهاى هدايت كه آن فضايل است و طاعت.

(و مغاليق ابواب الرّدى) و از آلت‏هاى بستن درهاى هلاكت كه آن رذايل است و معصيت. (قد ابصر طريقه) به تحقيق كه ديد راه صواب خود را. (و سلك سبيله) و سلوك نمود به راه ايمان خود. (و عرف مناره) و شناخت نشان هدايت خود را از براهين و ادلّه واضحه هاديه. (و قطع غماره) و قطع كرد و بريد از خود آنچه فرو رفته بود در آن از مشتهيات دنيويّه. (و استمسك من العرى) و چنگ زد از بندها.

(باوثقها) به محكم‏ترين آنها. (و من الحبال) و از ريسمان‏هاى محكم.

(بامتنها) به استوارترين آنها. (يعنى متمسّك شد به كتاب خدا و عترت سيّد انبيا كه در غايت استحكامند و حبل متين دين مبين هستند.

(فهو من اليقين) پس او از يقين و بى‏گمانى.

(على مثل ضوء الشّمس) بر مثل آفتاب است در تابندگى و درخشندگى. (قد نصب نفسه) به درستى كه بر پا داشت نفس خود را.

(للّه سبحانه) از براى طاعت حق سبحانه و تعالى، يعنى چون كامل شد در ذات، هادى خلقان شد و مقتداى ايشان به علوم كمالات خود.

(في ارفع الامور) در بلندترين كارها. (من اصدار كلّ وارد عليه) از بازگردانيدن جواب هر وارد كننده سؤال بر او. (و تصيير كلّ فرع الى اصله) و بازگردانيدن هر فرع از فروع علوم به اصل خودش (مصباح ظلمات) چراغ تاريكيهاى جهل است.

(كشّاف غشوات) كشف كننده اشيايى است كه ملبس‏اند بر بصائر، از مسائل دقيقه (مفتاح مبهمات) كليد پوشيده‏ها است از حكمت‏هاى مغلقه.

(دفّاع معضلات) دفع كننده سختى‏ها از قضاياى مشكله. (دليل فلوات) راهبر بيابان‏ها است از جهت هدايت او در مفاوز جهالات بر طريق موصل به نجات. (يقول فيفهم) مى‏گويد پس مى‏فهماند و رفع مى‏نمايد شبهات را. (و يسكت) و خاموش مى‏شود.

(فيسلم) پس سالم مى‏ماند از آفات، يعنى استعمال مى‏كند قول و سكوت خود را در موضع خود و مى‏رسد به واسطه آن به مقصود خود. (قد اخلص للّه) به تحقيق كه خالص گردانيد عبادات خود را از براى خدا، از شرك و ريا.

(فاستخلصه) پس خالص ساخت حق تعالى او را از براى خود، يعنى فايض گردانيد بر او، انواع فيوضات و اصناف كمالات را. (فهو من معادن دينه) پس او از كانهاى دين او است كه اخذ مى‏كنند بندگان از او جواهر نفيسه علوم را و در غرر آن را. (و اوتاد ارضه) و از ميخ‏هاى زمين او است كه زمين به وجود شريف او بر پا است. (قد اكرم نفسه بالعدل) به تحقيق كه لازم گردانيده بر خود عدل را در هر كار. (فكان اوّل عدله) پس هست اوّل عدل او.

(نفى الهوى عن نفسه) دور كردن آرزوى از نفس خود. (يصف الحقّ) وصف مى‏كند و هويدا مى‏سازد امر حق را.

(و يعمل به) و عمل مى‏كند به آن. (لا يدع للخير غاية) ترك نمى‏كند مر كار نيك را فايده.

(الّا امّها) مگر كه آهنگ مى‏كند به آن‏ها ساير فوايد را. (و لا مظنّة) و نمى‏كند جاى گمان خير را.

(الّا قصدها) مگر كه قصد مى‏كند آنرا. (قد امكن الكتاب) به تحقيق كه دست داد و قدرت پيدا كرد به كتاب.

(من زمامه) از مهارش، يعنى زمان معانى كتاب حضرت ربّانى به قبضه اقتدار او است و سر رشته اوامر و نواهى آن به دست او. (فهو قائده) پس او كشنده كتاب است به طريق الهى.

(و امامه) و پيشواى او است در همه مسائل آن. (يحلّ حيث حلّ ثقله) بار فرو مى‏گيرد هر جا كه فرود مى‏آورد كتاب الهى بار معانى خود را. (و ينزل حيث كان منزله) و فرو مى‏آرد هر جا كه هست جاى نزول او.

مخفى نيست كه همه اين صفات مذكوره، و اصاف حميده و صفات پسنديده آن حضرت است (صلوات اللّه عليه). بعد از اين احوال و صفات مخالفان زمان و مدّعيان خلافت را بيان مى‏فرمايد به اين طريق كه: (و آخر) و شخصى ديگر كه مخالف شخص مذكور است.

(قد تسمّى عالما) به تحقيق كه نام نهاده است خود را دانا.

(و ليس به) و حال آنكه نيست دانا. (فاقتبس جهائل) پس فرا گرفته است نادانى‏ها و جهل مركّب خود را.

(من جهّال) از نادانان تبه روزگار. (و اضاليل) و اخذ نمود گمراهى‏ها را.

(من ضلّال) از گمراهان نابكار. (و نصب للنّاس اشراكا) و بر پاى كرده از براى مردم دام‏هاى حيل را.

(من حبائل غرور) از ريسمان‏هاى فريب. (و قول زور) و از گفتار دروغ. (قد حمل الكتاب) به تحقيق كه حمل كرد كتاب الهى را.

(على آدائه) بر انديشه‏هاى باطل خود. (و عطف الحقّ) و ميل داده حق را.

(على اهوائه) بر آرزوهاى عاطل خود. (يؤمن به العظائم) ايمن مى‏گرداند مردم را از گناهان عظيم. (و يهوّن كبير الجرائم) و آسان مى‏گرداند گناهان بزرگ را آن لئيم. (يقول اقف عند الشّبهات) مى‏گويد كه باز مى‏ايستيم نزد شبهه‏ها و از آن احتراز مى‏نماييم.

(و فيها وقع) و حال آنكه در آنها افتاده. (و يقول اعتزل البدع) و مى‏گويد كه گوشه مى‏گيريم از بدعت‏ها و كارهايى كه مخالف شريعت غرّا است.

(و بينها اضطجع) و حال آنكه در ميان آن بدعت‏ها خواب كرده و با آن دست در آغوش آورده. (فالصّورة صورة انسان) پس شكل او همچو شكل آدمى است. (و القلب قلب حيوان) و دل او دل حيوان يعنى: ددى به صورت انسان مصوّر است چه مستولى است بر او شهوانيّت چنانكه مستولى است بر بهايم و انعام. (لا يعرف باب الهدى) نمى‏شناسد باب هدايت را.

(فيتّبعه) تا پيروى كند آن را. (و لا باب العمى) و نه باب كوردل و جهالت را.

(فيصدّ عنه) تا باز ايستد از آن. (فذلك) پس اين شخص.

(ميّت الاحياء) مرده زندگان است به حسب صفات. چه متّصف است به جهلى كه موت ابدى است در صورت حيات. (فاين تذهبون) پس كجا مى‏رويد اى مردمان گمراه. (و انّى تؤفكون) و از كجا بازگردانيده مى‏شويد. (و الاعلام قائمة) و حال آنكه نشان‏هاى هدايت قائمند در دين. (و الآيات واضحة) و علامات روشنند در ميان مسلمين.

(و المنار منصوبة) و منارهاى بلند قد در بيابان‏هاى خونخوار بر پا است تا در آن بيابان گمراه نگرديد. (فاين يتاه بكم) پس به كجا حيران و سرگردان، گردانيده مى‏شويد در تباهى. (بل كيف تعمهون) بلكه چگونه متحيّر و متردّد مى‏شويد در گمراهى. (و بينكم عترة نبيّكم) و حال آنكه در ميان شما هستند اهل بيت پيغمبر شما عليهم الصّلوة و السّلام. (و هم ازمّة الحقّ) و ايشان زمانهاى حقّند كه مردمان را به طريق حق مى‏كشند. (و السنة الصّدق) و زبان‏هاى صدقند. يعنى ترجمان وحى الهى هستند كه همچنانكه هست به مردمان مى‏رسانند. (فانزلوهم) پس فرود آوريد ايشان را.

(باحسن منازل القرآن) به نيكوترين منزل‏هاى قرآن كه آن وجوب مودّت ايشان است. حيث قال عزّ اسمه «ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا» و عصمت طهارت ايشان به برهان «وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» و علوم بى‏پايان و رسوخ ايشان در آن به حكم «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ» و اطاعت ايشان را به فرموده «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ» پس اين منازل را منازل حسنه ايشان دانيد. و در مقابل اين به بدترين منازل كه قرآن دال است بر آن، دشمنان و مخالفان ايشان را فرود آريد كه «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً» «أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ» و «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» و غير ذلك. و چون عترت طاهره منبع زلال علومند، از اين جهت فرموده كه: (وردوهم) وارد شويد بر ايشان.

(ورود الهيم العطاش) چون فرود آمدن شتر تشنه به آب فرات. (ايّها النّاس) اى گروه مردمان. (خذوها) فرا گيريد اين روايت را.

(عن خاتم النّبيّين (صلّى الله عليه وآله وسلّم)) از خاتم پيغمبران (صلّى الله عليه وآله وسلّم). (انّه يموت من مات منّا) به درستى مى‏ميرد كسى كه مى‏ميرد از ما.

(و ليس بميّت) حال آنكه نيست مرده به حقيقت، بلكه زنده است نزد خداى تعالى. و اين تقرير قول او- سبحانه- است كه «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ [يُرْزَقُونَ‏]» (و يبلى من بلى منّا) و مى‏پوسد آنكه پوسيد از ما.

(و ليس ببال) و حال آنكه نيست پوسيده جواهر ارواح ايشان.

و اين اشارت است به اينكه اولياء اللّه نمى‏ميرند و نمى‏پوسند. چه بعد از رحلت ايشان آثار پسنديده و نام و نشان ايشان، بر صفحه روزگار مى‏ماند و در آخرت متّصفند به صفت «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا» پس ايشان زنده هر دو سرا باشند. و چونكه مردمان در امر معاد خوض مى‏كردند بر وفق علم و دانش خود، و آيات قرآن و حديث نبوى را بر موافقت آراى باطله خود حمل مى‏كردند نه به حسب بينش، از اين جهت مى‏فرمايد به ايشان كه: (فلا تقولوا بما لا تعرفون) پس نگوييد درباره آنچه نمى‏شناسيد. (فانّ اكثر الحقّ فيما تنكرون) زيرا كه بيشتر حق در آن چيز است كه انكار مى‏نماييد و علم به آن نداريد. پس به گفتار بى‏دانش زبان ميالاييد. (و اعذروا من لا حجّة عليه) و معذور داريد كسى را كه حجّتى نيست شما را بر او. زيرا كه تقصير نكرد در توعيد و موعظه تا باشد شما را بر او حجّت.

(و انا هو) و منم آن شخص بسيار نصيحت كننده. (ا لم اعمل فيكم) آيا عمل نكردم در ميان شما.

(بالثّقل الاكبر) به بار گران بزرگ‏تر، كه آن قرآن است. (و اترك فيكم) و آيا نگذاشتم در ميان شما.

(الثّقل الاصغر) بار گران كوچك‏تر كه عترت سيد البشر است. (و ركزت فيكم) و مركوز ساختم در ميان شما و ثابت گردانيدم.

(راية الايمان) علم ايمان و نشانه اسلام. (و وقّفتكم) و واقف گردانيدم شما را.

(على حدود الحلال و الحرام) بر حدود مسائل حلال و حرام. (و البستكم العافية من عدلي) و پوشانيدم به شما لباس عافيت و رستگارى را، از عدالت خود. (و افرشتكم المعروف) و گسترانيدم از براى شما امر به معروف را و مشروع را و جميع فعل مرضيّه حضرت عزّت.

(من قولي و فعلي) از گفتار و كردار خود. (و اريتكم كرائم الاخلاق) و بنمودم به شما خلق‏هاى شايسته و خوى‏هاى پسنديده (من نفسى) از نفس خود. (فلا تستعملوا الرّأى) پس به كار نداريد انديشه را.

(فيما لا يدرك قعره البصر) در آنچه در نمى‏يابد نهايت آنرا بصر بصيرت. (و لا يتغلغل اليه الفكر) و در نمى‏يابد به سوى آن، انديشه‏هاى فكرت.

اين نهى است از استبداد رأى ضعيف در استعمال دقايق مسائل الهيّه. و امر معاد بدون تعلّم گرفتن از آن مرشد زمان و خليفه پيغمبر آخر الزّمان عليه صلوات الرحمن.

و منها خطبه نود و سوم

در اين فصل خبر مى‏دهد از آنچه واقع شد بعد از زوال دولت و شوكت بنى‏اميه و مى‏گويد كه در ازمنه آتيه، دولت ايشان به نهايت رسد.

(حتّى يظنّ الظّانّ) تا به مرتبه‏اى كه گمان برد گمان برنده.

(انّ الدّنيا معقولة على بنى اميّة) كه دنيا محبوس است و مربوط بر بنى‏اميه دائما. (تمنحهم درّها) مى‏دهد به ايشان خير خود را در همه حال. (و توردهم صفوها) و فرومى‏آورد آنها را بر آب صافى و زلال خود. (و لا يرفع عن هذه الامّة) و برداشته نمى‏شود از اين امّت.

(سوطها) تازيانه دنيا.

(و لا سيفها) و نه شمشير دنيا.

مراد عذاب نمودن و قتل كردن ايشان است مردمان را در اين سرا.

(و كذب الظّانّ لذلك) و دروغ گفت گمان برنده آن. يعنى ظنّ آن به دوام دولت و سلطنت ايشان غير واقع است. (بل هى مجّة) بلكه آن دولت ايشان مثل مكيدن و به در انداختن آب است يك بار از دهان.

(من لذيد العيش يتطعّمونها) از سر لذت زندگانى بچشند اين جهان را.

(برهة) در اندكى از زمان. (ثمّ يلفظونها جملة) پس بيندازند آن را چون بيرون انداختن لقمه از دهان.

و من خطبة له (عليه السلام) خطبه نود و چهارم

در اين خطبه توبيخ امّت مى‏نمايد به سبب اختلاف ايشان در دين اسلام و تشتّت آراى ايشان در احكام و استقلال هر يك به مذهبى در مسائل دينيّه براى‏ خود بى مراجعت به امام زمان، همچون اهل عناد و استكبار قرون ماضيه و مى‏فرمايد كه: (امّا بعد) يعنى امّا پس از حمد الهى و درود بر حضرت رسالت پناهى.

(فانّ اللّه سبحانه) پس به تحقيق كه حق- سبحانه و تعالى- (لم يقصم جبّاري دهر قطّ) نشكست گردنكشان روزگار را هرگز به عادت ربّانى. (الّا بعد تمهيل ورخاء) مگر بعد از مهلت دادن و فراخى زندگانى. (و لم يجبر عظم احد) و به صلاح نياورد استخوان شكسته هيچ يكى را.

(من الامم) از امّت‏هاى پيغمبران.

(الّا بعد ازل و بلاء) مگر بعد از سختى و تنگى و گرفتارى. (و في دون ما استقبلتم) و در نزد آنچه رو آورديد شما به آن.

(من خصب) از تنگى و ضعف احوال و كثرت اهوال در ابتداى اسلام، و مأمور شديد به اينكه ثبات ورزد يكى از شما با ده نفر از كافران. (و استدبرتم) و آنچه پشت كرديد.

(من خطب) از كار بزرگ با وجود كثرت و قوّت شما، به جهت اختلاف رأى‏ها و عدم انقياد در اطاعت پيشوا.

(معتبر) محلّ اعتبار است در مردم روزگار. (و ما كلّ ذي قلب بلبيب) و نيست هر خداوند دل، عاقل و دانا. (و لا كلّ ذي سمع بسميع) و نه هر صاحب گوش، شنوا (و لا كلّ ذي ناظر ببصير) و نه هر خداوند بينايى، بينا.

زيرا كه عاقل آن است كه به عقل خود فايده گيرد به آنچه او را فرموده‏اند و در گوش فراگيرد آنچه به وى شنوانيده‏اند و اخذ كند آنچه به وى نموده‏اند در طريق مبدأ و معاد و راه سداد و رشاد. (فيا عجبا) پس اى عجب‏ (و مالى لا اعجب) و چيست مرا كه تعجّب نكنم.

(من خطاء هذه الفرق) از خطاى اين فرقه‏هاى بى‏ادب.

(على اختلاف حججها في دينها) بر اختلاف حجت‏هاى ايشان در دين و مذهب خود (و لا يقتصّون اثر نبّى) و نمى‏روند در پى پيغمبر خود. (و لا يقتدون بعمل وصىّ) و اقتدا نمى‏كنند به عمل وصىّ نبىّ خود و شبهه‏اى نيست كه اگر متابعت و پيروى ايشان مى‏نمودند از اختلاف در دين ايمن مى‏بودند و از عقوبت آخرت مى‏رهيدند. (و لا يؤمنون بغيب) و نمى‏گروند به غيب. كه آن ايمان به خدا است يا به سراى عقبى و ثواب و عقاب. (و لا يعفّون عن عيب) و عفّت نمى‏ورزند از عيب و افتاده‏اند در شكّ و ريب. (يعملون فى الشّبهات) عمل مى‏كنند در شبهه‏ها. (و يسيرون فى الشّهوات) و مى‏روند در پى شهوت‏ها و آرزوها. (المعروف فيهم ما عرفوا) معروف در ميان ايشان آن چيزى است كه خود شناخته‏اند به ميل طبيعت، نه به قانون شريعت. (و المنكر عندهم ما انكروا) و منكر نزد ايشان آن چيزى است كه منكر شناخته‏اند، نه به فرموده حضرت عزّت. (مفزعهم فى المعضلات) پناه گرفتن ايشان در مشكلات.

(الى انفسهم) به سوى نفس‏هاى ايشان است، نه به سنن سيّد كائنات. (و تعويلهم فى المبهمات) و اعتماد ايشان در كارهاى ناشناخته.

(على آرائهم) بر انديشه‏هاى خودشان است. (كانّ كلّ امرئ منهم) گوييا هر مردى از ايشان.

(امام نفسه) پيشواى نفس خود است در امور دين. (قد اخذ منها) به تحقيق كه فرا مى‏گيرد از نفس خود.

(فيما يرى) در چيزى كه مى‏بيند.

(بعرى ثقاف) به بندهاى استوار. (و اسباب محكمات) و سبب‏هاى محكم چون نصوص كردكار. يعنى آنچه اخذ مى‏نمايد از نفس خود، در استحكام مانند احكام الهى مى‏داند.

و من خطبة له (عليه السلام) خطبه نود و پنجم

اين خطبه در تذكير نعمت الهى است كه آن بعثت حضرت رسالت پناهى است، در زمان غفلت و روزگار تباهى و آنچه مستلزم آن است از خيرات، تا اعتبار گيرند بندگان و به جاى آورند شكر آن.

(ارسله) فرستاد حق- سبحانه- پيغمبر آخر الزّمان را.

(على حين فطرة من الرّسل) در هنگامى كه خالى بود از پيغمبران. (و طول هجعة) و در وقت درازى خواب كردن و غفلت ورزيدن كه صادر مى‏شد (من الامم) از امّت‏ها (و اعترام من الفتن) و در محل آهنگ كردن فتنه‏ها.

و در بعضى روايت «اعتزام» به راء مهمله است به معنى «كثرت» يعنى در وقت بسيارى فتنه و در روايت ديگر «اعتراض» است يعنى هنگام در رفتن در ميان فتنه. (و انتشار من الامور) و وقت منتشر شدن و متشتّت شدن از كارها و عدم ربط و ضبط آن. (و تلظّ من الحروب) و در حالت زبانه زدن و برافروخته شدن از كارزارها. (و الدّنيا كاسفة النّور) و در حالتى كه دنيا فرو پوشنده نور وحى بود. (ظاهرة الغرور) و ظاهر بود فريب او. (على حين اصفرار من ورقها) در وقت زرد شدن برگ دنيا.

(و اياس من ثمرها) و نوميدى از فوايد ميوه‏هاى او. (و اغورار من مائها) و فرو رفتن آب دنيا.

اينها كنايت است از حشويّت مطاعم دنيا و عدم حلاوت عيش در آن، و مراد از يأس ثمره آن، انقطاع آمال ايشان است از ملك و دولت. (قد درست اعلام الهدى) به تحقيق كه محو و ناچيز شده بود نشان‏هاى هدايت. (و ظهرت اعلام الرّدى) و ظاهر گشته بود نشان‏هاى غوايت كه منجر بود به هلاكت (فهى متجهّمة) پس دنيا ناخوش بود.

(لاهلها) مر اهل خود را به انواع ستم. (عابسة في وجه طالبها) ترش روى بود در روى طالبان خود به اصناف الم. (ثمرها الفتنة) ميوه او فتنه بود. (طعامه الجيفة) و طعام او پليد و مردار.

اين كنايت از حرام است چه در زمان فتنه طعام از غارت مى‏باشد. (و شعارها الخوف) و پوشش او ترس بود از دشمنان. (و دثارها السّيف) و لباس بيرونى او شمشير برّان. (فاعتبروا عباد اللّه) پس عبرت گيريد اى بندگان خدا. (و اذكروا تيك الّتي اباؤكم) و ياد كنيد انكارهايى كه پدران شما.

(و اخوانكم) و برادران شما.

(بهامر تهنون) در گروند از اعمال منكره و افعال قبيحه. (و عليها محاسبون) و بر آن حساب كرده مى‏شوند. (و لعمري) و سوگند به زندگانى من.

(ما تقادمت بكم) كه دير نشده است به شما.

(و لا بهم) و نه به ايشان.

(العهود) عهدها و زمان‏ها.

(و لا خلت فيما بينكم) و نگذشته آنچه در ميان شما است.

(و بينهم) و ميان ايشان.

(الاحقاب و القرون) روزگارها و قرن‏ها. (و ما انتم اليوم) و نيستيد شما امروز.

(من يوم كنتم في اصلاب) از روزى كه بوديد در پشت‏هاى ايشان.

(ببعيد) دور و دراز.

يعنى در اين نزديكى پدران و برادران و ساير خويشان از شما مفارقت كرده‏اند و به دار الجزا شتافته‏اند.

پس از ايشان عبرت گيريد و در زمان حيات به اعمال صالحه مشغول شويد تا هنگام ممات مرفّه الحال باشيد.

بكوش امروز تا تخمى بپاشى *** كه فردا بر جويى قادر نباشى‏

اگر اين كشت ورزى را نه ورزى‏ *** در آن خرمن به نيم ارزن نيرزى‏

(و اللّه) به خدا سوگند.

(ما اسمعكم الرّسول (صلّى الله عليه وآله وسلّم)) نشنوانيد به شما رسول خدا.

(شيئا) چيزى را از مأمورات و منهيّات.

(الّا وها انا ذا مسمعكموه) مگر كه آنكه شنوانيده‏ام آنرا به شما، پس فرقى نباشد در اسماع. (و ما اسماعكم اليوم) و نيست سمع‏هاى شما امروز.

(بدون اسماعهم بالامس) كم از سمع‏هاى ايشان ديروز. پس تفاوتى نباشد در اسماع (و لا شقّت لهم الابصار) و شكافته نشد از براى ايشان ديده‏ها كه ببيند به آن چيزها (و لا جعلت لهم الافئدة) و گردانيده نشد از براى ايشان دل‏ها.

(في ذلك الاوان) در آن زمان.

(الّا و قد اعطيتم مثلها) مگر كه داده شد به شما مثل آن.

(في هذا الزّمان) در اين زمان. و شبهه‏اى نيست كه آنچه حضرت رسالت (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به امّت شنوانيده آن حضرت نيز شنوانيده بلا تفاوت. امّا دل دانا و گوش شنوايى بايد كه دريابد آنرا. (و و اللّه) و سوگند به خدا كه.

(ما بصّرتم بعدهم) نموده نشديد شما بعد از ايشان.

(شيئا جهلوه) چيزى كه ندانسته باشند ايشان آنرا. (و لا اصفيتم به) و برگزيده نشديد به چيزى.

(و حرموه) در حالتى كه محروم باشند پدران شما از آن، پس آنرا غنيمت دانيد و شرف اسلام را ضايع مگردانيد به نافرمانى و عصيان و نظر كنيد در حال مطيعان و عاصيان پيشينيان و رغبت نماييد در موجبات ثواب و بترسيد از آنچه مؤدّى مى‏شود به عقاب. (و لقد نزلت بكم البليّة) و به تحقيق كه فرود آمده به شماها بلاها.

(جائلا خطامها) در حالتى كه جولان كننده است مهار آن بلاها. (رخوا بطانها) سست و بى‏ثبات است تنگ آنكه نزديك است كه بيندازد سوار خود را (فلا يغرّنّكم) پس بايد كه مغرور نسازد شما را.

(ما اصبح فيه اهل الغرور) آنچه صبح كرده‏اند در او اهل غرور و ارباب شرور. (فانّما هو ظلّ ممدود) پس جز اين نيست كه آن سايه‏اى است كشيده شده.

(الى اجل معدود) تا مدّت شمرده‏اى مشحون به انواع قصور و فتور.

آورده‏اند كه آن بليّه اشارت است به دولت ملوك بنى‏اميّه و گرفتارى خلايق و شدّت پريشانى ايشان در آن روزگار. و مى‏شايد كه عام باشد شامل دولت مخالفانى كه در زمان آن حضرت و بعد از او بودند.

و من خطبة له (عليه السلام) خطبه نود و ششم

اين خطبه در بيان صفات جلال الهى است و قيام دوام وجود او لذاته (المعروف من غير رؤية) ذاتى كه شناخته شده است بى حسّ بصر (الخالق من غير رويّة) آفريننده است بى انديشه نمودن و فكر كردن (الّذي لم يزل قائما) آن كسى است كه هميشه قائم است به علم و تدبير (دائما) دائم بالذّات است (اذ لا سماء ذات ابراج) در وقتى كه موجود نبود هيچ آسمانى كه صاحب برج‏هاى بلند است (و لا حجب ذات ارتاج) و نه حجاب‏هايى كه خداوند درهاى بسته است كه ممكن نيست گشودن او (و لا ليل داج) و نه شب تار (و لا بحر ساج) و نه درياى آرميده از موج زدن (و لا جبل ذو فجاج) و نه كوهى كه خداوند راه‏هاى گشاده است (و لا فجّ ذو اعوجاج) و به راه فراخ كه خداوند كجى است (و لا ارض ذات مهاد) و نه زمين كه خداوند گستردگى است و قرار (و لا خلق ذو اعتماد) و نه، آفريده شده كه خداوند قوّت است و اقتدار و اين اشارت است به ازليّت قيام او به ذات خود و سبقت او به جميع ممكنات و از اين جاست كه حضرت رسالت پناه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده كه «كان اللّه و لا شى‏ء معه» (ذلك مبتدع الخلق) آن ذات، آفريننده خلايق است، بى‏سابقه مادّه و مدّت (و وارثه) و وارث ايشان است كه همه فانى شوند و به وى گذراند (و اله الخلق) و معبود آفريدگان است‏ (و رازقه) و روزى دهنده ايشان است (و الشّمس و القمر دائبان) و آفتاب و ماه رونده‏اند (في مرضاته) در رضاى الهى يعنى بر طبق اراده او (يبليان كلّ جديد) مى‏پوسانند هر نوى را اين كنايت است از بقاى آفتاب و ماه بعد از هر جديدى و محتمل است كه مراد آن باشد كه آنها اسباب معدّه زوال هر شى‏ء هستند در اين عالم (و يقرّبان كلّ بعيد) و نزديك مى‏گردانند هر دورى را كه آن موت است و احوال آخرت. كه به گردش آنها عمر آنها به سر مى‏آيد و به مرگ نزديك مى‏گردند. (قسم ارزاقهم) بخش كرده روزى‏هاى خلايق را (و احصى آثارهم) و شمرده آثار علامات ايشان را (و اعمالهم) و كردارهاى ايشان را. و علم او به آنها وارسيده (و عدّد انفاسهم) و شمرده عدد نفس زدن‏هاى ايشان را و به حيطه ضبط در آورده (و خائنة اعينهم) و به شمار در آورده خيانت چشم‏هاى ايشان را (و ما تخفى صدورهم) و آنچه پنهان مى‏كنند سينه‏هاى ايشان (من الضّمير) از آنچه در دل گيرند. از قصد عصيان و غير آن (و مستقرّهم و مستودعهم) و قرارگاه و محلّ وديعت ايشان را (من الارحام) از رحم‏هاى مادران (و الظّهور) و پشت‏هاى پدران (الى ان تتناهى بهم الغايات) تا آنكه به نهايت مى‏رسد به ايشان غايت‏ها. يعنى دانا است به همه احوال ايشان از ابتدا و انتها (هو الّذي اشتدّت نقمته) آن خداوندى است كه سخت است عقوبت او (على اعدائه) بر دشمنان او (في سعة رحمته) در گشادگى رحمت او (و اتسعت رحمته) و گشاده شده است رحمت او (لاوليائه) از براى دوستان او

(في شدّة نقمته) در سختى عقوبت او يعنى او مستجمع رحمت واسعه و عقوبت شديده است از براى اوليا و اعدا (قاهر من عازّه) قهر كننده كسى است كه غلبگى جويد بر او و بر دوستان او (و مدمّر من شاقّه) و هلاك‏كننده كسى است كه نزاع كند با او و محبّان او (و مذلّ من ناواه) و خوار كننده كسى است كه دشمنى كند به او و نافرمانى و پيروى شهوات كند (و غالب من عاداه) و غلبه كننده است بر كسى كه عداوت ورزد به او، به ارتكاب سيّئات (من توكّل عليه) هر كه توكّل كرد بر او و امور خود را به او تفويض نمود (كفاه) كفايت كرد كار او را به بهتر وجهى (و من سئله) و هر كه درخواست از او (اعطاه) داد او را به خوب‏تر وجهى (و من اقرضه) و كسى كه قرض داد به وى. يعنى به فقرا و مساكين، به حكم «الفقراء عيالي» (قضاه) ادا گردانيد آنرا به اضعاف (و من شكره) و هر كه شكر نعمت او گذارد (جزاه) جزاى او عطا نموده به آلاف (عباد اللّه) اى بندگان خدا

(زنوا انفسكم) بسنجيد نفس‏هاى خود را به ميزان عدل، در دنيا و عدم انحراف از حاقّ وسط شريعت (قبل ان توزنوا) پيش از آنكه سنجيده شويد شما به ميزان عمل. (و حاسبوها) و حساب كنيد نفس‏هاى خود را به آنچه مى‏كنيد از نيك و بد و بر قبايح نادم شويد (قبل ان تحاسبوا) پيش از آنكه حساب كنند شما را و ممكن نباشد تدارك مافات (و تنفّسوا) و نفس زنيد و فرصت غنيمت شمريد (قبل ضيق الخناق) پيش از تنگ گرفتن گلو. (و انقادوا) و منقاد شويد و گردن نهيد از براى طاعت (قبل عنف السّياق) پيش از آنكه رانند شما را به عنف و درشتى به دار الجزا (و اعلموا) و بدانيد اى بندگان خدا (انّه من لم يعن على نفسه) آنكه كسى يارى داده نشد، يعنى يارى نداد خداى تعالى قوت عاقله او را بر قهر نفس امّاره او (حتّى يكون له) تا آنكه باشد مر او را (منها) از آن نفس (واعظ و زاجر) پند دهنده و زجر كننده از مناهى، تا باشد قهر كننده و زجر نماينده بر نفس خود (لم يكن له من غيرها) نيست مر او را غير نفس او (زاجر) منع كننده (و لا واعظ) و نه پند دهنده از مناهى. يعنى ممكن نيست به موعظه، غير از قهر آن نفس