و من خطبة له (عليه السلام) خطبه بيست و نهم

اين خطبه در تعريف شجاعت و تعبير جبانت است.

(امّا بعد) امّا پس از حمد الهى و صلوات بر حضرت رسالت پناهى.

(فانّ الجهاد باب من ابواب الجنّة) پس به تحقيق كه جهاد درى است از درهاى بهشت يعنى سبب دخول بهشت است و فتح ابواب آن موقوف بر آن خواه آن جهاد با كافران و منافقان باشد كه جهاد اصغر است يا با نفس و شيطان كه آن جهاد اكبر است. (فتحه اللّه) فتح كرده است جهاد را حق تعالى.

(لخاصّة اوليائه) از براى دوستان خاصّ خود كه شيمه اخلاص دارند در محبّت و عبادت پروردگار به حيثيّتى كه از براى رضاى سبحانى قطع تعلّقات اين جهانى كرده‏اند و از زن و فرزند و مال و نفس در گذشته‏اند روى به معركه جهاد آورده‏اند با وجود غلبه و ظنّ فوت و فناء.

بدان كه جهاد با نفس امّاره و شيطان مكّاره به واسطه آن جهاد اكبر گفته‏اند كه ضرر و خطر او اكثر است زيرا كه مضرّت دشمن ظاهر، مضرّت دنيويّه فانى است و مضرّت دشمن باطن، مضرّت اخروى باقى است و نيز احتراز از عدوّ ظاهر آسان‏تر است از دشمن باطن. (و هو لباس التّقوى) و جهاد پوشش پرهيزكارى است كه نگاه مى‏دارد صاحب خود را از حرّ و برد آن جهان همچنانكه جامه كه حافظ بدن است از ادراك برودت و حرارت.

(و درع اللّه الحصينة) و زره خدا است كه مستحكم و استوار است چه پوشندگان آن در حصار محكم‏اند و حفظ پروردگار. (و جنّته الوثيقة) و سپر محكم پروردگار است از ضررهاى دشمنان نابكار.

(فمن تركه) پس هر كه ترك كند جهاد را. (رغبة عنه) به جهت رغبت بگردانيدن از آن. (البسه اللّه) بپوشاند او را خداى تعالى.

(ثوب الذّل) جامه خوارى. (و شمّله البلاء) و شامل شود او را بلاء و گرفتارى. (و ديّث) و خوار گردانيده شود.

(بالصّغار و القماء) به حقارت و مذلّت و بى‏اعتبارى. (و ضرب على قلبه) و زده شود بر دل او.

(و بالاسهاب) به ذهاب عقل و بى‏خردى به جهت غفلت او از مصالح دنيوى و اخروى (و اديل الحقّ منه) و گردانيده شود حق از او و مغلوب عدو گردد. (بتضييع الجهاد) به سبب ضايع ساختن كارزار.

(و سيم الخسف) و به تكليف و عنف داده شود مذلّت و انواع خارى.

(و منع النّصف) و باز داده شود از عدالت و دادگرى. بعد از آن تحريص مى‏فرمايد اصحاب خود را بر جهاد و توبيخ مى‏نمايد ايشان را بر ترك آن و مى‏گويد كه: (الا و انّى قد دعوتكم) آگاه باشيد به تحقيق كه خواندم شما را.

(الى قتال هؤلاء القوم) به محاربه و كارزار از آن قوم يعنى معاويه و اتباع او.

(ليلا و نهارا) در شب و در روز.

(و سرّا و اعلانا) در نهان و آشكارا. (و قلت لكم) و گفتم مر شما را.

(اغزوهم قبل ان يغزوكم) غزا كنيد با ايشان پيش از آن كه غزا كنند با شما.

(فو اللّه) پس به خدا سوگند كه: (ما غزى قوم قطّ) غزا كرده نشدند هيچ قومى هرگز با ايشان و محاربه ننمودند اصلا (في عقر دارهم) در بيخ خانه ايشان.

(الّا ذلّوا) مگر آن كه ذليل و خوار باشند چه توجّه اعداء بر سر خصم مظنّه قوّت و شوكت ايشان است و اعتقاد ضعف و جبن اين‏ها، پس سبقت بر سر اعداء اولى باشد. (فتواكلتم) پس باز گذاشتيد شما به يكديگر كار خود را.

(و تخاذلتم) و فرو گذاشته كرديد يكديگر را در سختى يعنى هر يك از شما در دفع شدّت و مشقّت اعتماد كرديد بر ديگرى.

(حتّى شنّت عليكم الغارات) تا آن كه پراكنده كرده شد بر سر شما غارت‏ها به سبب غالب شدن اعداء از هر جانب بر شما.

(و ملكت عليكم الاوطان) و ملك كرده شد وطن‏ها به تسلّط بر شما يعنى گرفته شد مسكن‏ها از شما به استيلا. (هذا اخو غامد) اين مرد يعنى معاويه كه با شما طريقه عداوت پيش گرفته برادر غامد است و غامد قبيله‏اى است از يمن و مراد حضرت از غامد سفيان بن عوف بن غامدى است و او مردى مشهور بود از اصحاب معاويه كه او را منصب امارت داده بود بر بنى غامر بن نعر و او شبيخون آورده بود بر لشكر امير المؤمنين (عليه السلام) بعد از صفّين و از اين جهت است كه آن حضرت مى‏فرمايد: (قد وردت خيله الانبار) به تحقيق كه وارد شده بر شما لشكريان غامد در موضع انبار و آن شهرى است كه در راه شام واقع شده به طرف كوفه. (و قد قتل حسّان بن حسّان البكرىّ) و به يقين كه به قتل آورده بود حسان بن حسان بكرى را.

(و ازال خيلكم) و زايل گردانيده بود سواران شما را.

(عن مسالحها) از مسالح خود و «مسالح» جمع مسلح است و آن حدّى است كه سلاح داران نگه مى‏دارند آن را از تاخت دشمن. (و لقد بلغني) و به تحقيق كه رسيد به من.

(انّ الرّجل منهم) آن كه مردى از آن قبيله.

(كان يدخل على المرئة المسلمة) داخل شد بر زن مسلمان.

(و الاخرى المعاهدة) و بر ديگرى كه ذمّيّه بود. (فينتزع حجلها و قلبها) پس بر مى‏كنده خلخال و دست برنجهاى آن زن را (و قلائدها و رعاثها) و گردن‏بند و گوشوارهاى آن را. (ما تمتنع منه) باز نمى‏ايستاده است آن زن از آن مرد و آن مرد دست از او نكشيده.

(الّا بالاسترجاع) مگر به فرياد كردن مكرّر با گريه و زارى.

(و الاسترحام) و به خواندن خويشان خود را تا شرّ آن ظالم از او دفع مى‏شده. (ثمّ انصرفوا) پس بعد از غارت كردن در دار الاسلام بازگشته‏اند.

(وافرين) در حالتى كه تمام بوده‏اند در حين انصراف و با غنيمت. (مانال رجلا منهم) نرسيده به هيچ مردى از ايشان.

(كلم) جراحتى در هيچ عضو.

(و لا اريق له دم) و ريخته نشده او را خونى. (فلو انّ امرء مسلما مات) پس اگر مرد مسلمان بميرد.

(من بعد هذا) از پس اين ظلم دل‏سوز جان‏كاه.

(اسفا) از روى غم و اندوه.

(ما كان به ملوما) نباشد به مردن ملامت كرده شده. (بل كان عندي) بلكه هست آن مرد نزد من.

(به جديرا) به مردن سزاوار. در اين تقرير تعيير مى‏فرمايد اصحاب خود را بر تقصير در كارزار با آن قوم ستم‏كار.

(فيا عجبا عجبا) نصب «عجبا» بر مصدريّت است و منادى محذوف است و تكرار او از جهت شدّت تعجّب است و تقدير كلام آن است كه: يا قوم اعجبوا عجبا عجبا يعنى اى گروه من تعجّب كنيد تعجّبى چه تعجّبى.

(و اللّه يميت القلب) به خدائى كه ميميراند دل را.

(و يجلب الهمّ) و مى‏كشد اندوه و الم را.

(من اجتماع هؤلاء القوم) از اجتماع و اتّفاق آن گروه.

(على باطلهم) بر كار باطل و راه ضلال خود.

(و تفرّقكم عن حقّكم) و تفرقه شما از حق خود با وجود اعتماد شما بر حضرت ذو الجلال يعنى به حقّ خدائى كه متّصف به اين صفت است كه تعجّب نمائيد در اين هر دو امر غريب و عجيب. (فقبحا لكم) پس زشت باد روى شما و دور باد خير از شما.

(و ترحا) و حزن و اندوه شما را باد. (حين صرتم) هنگامى كه گشتيد.

(غرضا يرمى) هدف تير تير انداخته شده يعنى هدف تير خصم. (يغار عليكم) غارت مى‏كنند بر شما.

(و لا تغيرون) و غارت نمى‏كنيد شما. (و تغزون) و غزا كرده مى‏شويد يعنى با شما غزا مى‏كنند. (و يعصى اللّه) و نافرمانى كرده مى‏شود خدا يعنى نافرمانى خدا مى‏كنند.

(و ترضون) و شما راضى و خوشنود مى‏شويد. (فاذا امرتكم) پس هر گاه كه امر كردم شما را.

(بالسّير اليهم) به رفتن به سوى دشمنان.

(فى ايّام الحرّ) در روزهاى گرما. (قلتم) گفتيد شما.

(هذه حمارّة القيظ) اين سختى گرما است.

(امهلنا) مهلت ده ما را.

(يسبّخ عنّا الحرّ) تا سبك شود از ما گرما. (و اذا امرتكم) و هر محلّى كه فرمودم شما را.

(بالسّير اليهم فى الشّتاء) به سير نمودن به جانب خصمان در وقت زمستان.

(قلتم) گفتيد كه.

(هذه صبّارة القرّ) اين شدّت سرما است. (امهلنا) بگذار ما را.

(ينسلخ عنّا البرد) تا بر طرف شود از ما سرما. (كلّ هذا) همه اين عذرها.

(فرارا) از براى گريختن است.

(من الحرّ و القرّ) از گرما و سرما. (فاذا كنتم) پس چون بوديد شما.

(من الحرّ و البرد تفرّون) كه از گرما و سرما مى‏گريختيد.

(فانتم و اللّه) پس به خدا سوگند.

(من السّيف افرّ) از شمشير اعداء گريزان‏تريد چه ظاهر است كه قتل و نبرد سخت‏تر است پيش مرد از شدّت حرّ و برد. (يا اشباه الرّجال) اى جماعت مانند، به مردان به حسب ظاهر.

(و لا رجال) و نيستند مردان به حسب حقيقت چه مسلوب است از شما صفات مردان چون شجاعت و غيرت و حميّت.

(حلوم الاطفال) فكرهاى مشوّش شما مانند خواب‏هاى پريشان طفلان است. (و عقول ربّات الحجال) و عقل‏هاى صاحبان حجل‏ها است يعنى زنان عروس زيرا كه شما مانند اطفاليد، زود قانع مى‏شويد به ادنى سببى كه صلاحيّت آن ندارد كه عاقل به آن قانع شود چون زنان پرده‏نشين در حجل‏هاى عروسى ضعيفيد از ادراك وجوه مصالح چون فريب خورديد از اهل شام به رفع مصاحف در حرب صفّين. (لفرددت) هر آينه دوست داشتم.

(انّي لم اركم) آن كه نمى‏ديدم شما را.

(و لم اعرفكم) و نمى‏شناختم شما را. (معرفة و اللّه جرّت ندما) شناختنى كه به خدا سوگند كشيده شده است به ندامت و پشيمانى.

(و اعقبت سدما) و در عقب درآورده است غم و حزنى كه سانح گشته از آن. (قاتلكم اللّه) هلاك سازد و لعنت كند خدا شما را اى اصحاب.

(لقد ملئتم قلبى) هر آينه پر كرديد دل مرا.

(قيحا) از ريم و زرد آب و اين كنايتست از شدّت تألّم و تضجير چه ريم غايت الم عضو است. (و شحنتم صدرى) و پر ساختيد سينه من را.

(غيظا) به خشم و غضب. (و جرّ عتمونى) و جرعه‏اى داديد مرا.

(نغب التهمام) جرعه‏هاى الم و اندوه.

(و انفاسا) در حالتى كه آن جرعه دادن نفسى بعد از نفسى و زمانى بعد از زمانى بود

(و افسدتم علىّ رأيى) و فاسد ساختيد بر من رأى و فكر مرا.

(بالعصيان و الخذلان) به سبب نافرمانى و فرو گذاشتن. (حتّى قالت قريش) تا آن كه گفتند قريش در غيبت.

(انّ ابن ابى طالب) بدرستى كه پسر ابى طالب.

(رجل شجاع) مردى دلير است. (و لكن لا علم له) و لكن دانشى نيست مر او را.

(بالحرب) به كيفيّت حرب در معارك و رسوم آن را نمى‏داند و تدبير نمى‏تواند كرد در فتح ممالك، پس ردّ فرمود قول مغتابين را با اين كلام كه: (للّه ابوهم) اين كلمه از جمله ممادح عرب است يعنى خدا نگه دارد پدران ايشان را. (و هل احد منهم) آيا هيچ يك از ايشان.

(اشدّ لها) سخت‏تر است مر حرب را.

(مراسا) از روى علاج. (و اقدم فيها) و مقدّم‏تر است در آن حرب.

(مقاما) از روى ايستادن در مقاتله.

(منّى) از علاج كردن و ايستادن من. (لقد نهضت فيها) هر آينه برخواستم در معارك قتال با شجاعان و ابطال.

(و ما بلغت العشرين) در حالتى كه نرسيده بودم به بيست سال. (وها انا) و اكنون كه من.

(قد ذرّفت على السّتّين) افزون گشته‏ام بر شصت سال يعنى در عرض اين مدّت مقاتله نموده‏ام با پهلوانان و يلان در اكثر احوال. (و لكن لا رأى) و لكن هيچ راهى و تدبيرى نيست.

(لمن لا يطاع) مر كسى را كه طاعت او نپذيرند و او را فرمان مطاع ندانند.

و من خطبة له (عليه السلام) خطبه سى‏ام

در اين خطبه تنفير مى‏نمايد بندگان را از دنيا و ترغيب مى‏نمايد ايشان را در عقبى و مستعدّ شدن ايشان از براى آن به توبه و اعمال صالحه و مى‏فرمايد كه: (امّا بعد) امّا پس از حمد خدا و صلوات بر سيّد الانبياء.

(فانّ الدّنيا قد ادبرت) پس به تحقيق كه دنيا رو گردانيده و پشت داده. (و آذنت بوداع) و اعلام كرده به تغيّرات خود به وداع و فراق از صحّت و دوستان و ساير لذّات و منال. (و انّ الاخرة قد اقبلت) و به يقين كه رو آورده است.

(و اشرقت باطّلاع) و مشرف شده به ظهور، پس امور فانيه را منظور نبايد داشت تا در امور اخروى باقى قصور پيدا نشود و فتور در آن راه نيابد. (الا و انّ اليوم المضمار) بدانيد و آگاه باشيد كه امروز كه زمان مدّت عمر است وقت گداختن بدن است در رياضت نفسانيّه به اعمال صالحه و تهذيب اخلاق پسنديده. (و غدا السّباق) و فردا كه روز قيامت است روز پيشى جستن است به ثواب و ترقّى نمودن در درجات عاليه.

(بدانكه مضمار در اصل لغت مدّتى است كه اسب را در آن علف مى‏دهند و فربه مى‏سازند به جهت سبقت بردن آن بر اسبان ديگر نزد دوانيدن و آن مدّت چهل روز است و در اين مقام مستعار است از براى مدّت حيات به اعتبار آنكه انسان در مدّت حيات خود مستعدّ مى‏شود به تقوى از براى كماليّت قوّت عقليّه تا سبقت نمايد به لقاى حضرت عزّت همچنانكه فرس مستعدّ مى‏شود در مدّت مذكوره از براى سابق شدن بر مثل خود. و سباق مصدر مسابقه است و محتمل است كه جمع سبقه باشد چون نطفه و نطاف و سبقت بضم سين و فتح آن ما يسبق به است.

و در بعضى از روايات «سباق» به رفع واقع شده و اين وجهى ندارد مگر در صورتى كه مضاف اليه باشد به تقدير مضافى كه خبر انّ باشد و تقدير چنين است: و غدا وقت السّباق يعنى فرداى قيامت زمان سبقت گرفته است بر غير به ثواب بى‏شمار و رسيدن به مرتبه ابرار. (و السّبقة الجّنة) و پيش برد اهل آن سرا، بهشت جاويدان است. (و الغاية النّار) و منتهاى كار اين سرا آتش سوزان. (افلا تائب من خطيئته) آيا پس نيست هيچ توبه كننده‏اى از گناهان خود.

(قبل منيّته) پيش از رسيدن مرگ او.

(الا عامل لنفسه) آيا نيست هيچ عمل كننده‏اى براى فائده نفس خود.

(قبل يوم بؤسه) پيش از روز شدّت سختى او كه روز قيامت است. (الا و انّكم) آگاه باشيد به درستى كه شما هستيد.

(في ايّام امل) در روزگار اميدوارى.

(من ورائه اجل) كه از عقب او مرگ است و گرفتارى. (فمن عمل في ايّام امله) پس هر كه عمل كند در روزهاى اميد خود.

(قبل حضور اجله) پيش از حاضر شدن اجل او. (فقد نفعه عمله) پس بتحقيق سود دهد او را عمل او. (و لم يضرره اجله) ضرر نرساند او را اجل او. (و من قصّر في ايّام امله) و هر كه تقصير كند در روزهاى امل خود.

(قبل حضور اجله) پيش از رسيدن اجل او. (فقد خسر عمله) پس بتحقيق كه زيان شود عمل او. (و ضرّه اجله) و ضرر رساند او را اجل او. (الا فاعملوا) آگاه باشيد پس عمل كنيد.

(في الرّغبة) در زمان رغبت كردن. (كما تعملون فى الرّهبة) همچنان كه عمل مى‏كنيد در زمان ترس بر خلاف آن غافل ناعاقل و جاهل ناقابل كه در حالت سختى و گرفتارى خدا را خواند و دست نياز به درگاه او بردارد و در حال رخاء و رفاهيّت خدا را فراموش كند و غفلت ورزد از تضرّع و زارى به درگاه حضرت بارى. (الا و انّي لم ار كالجنّة) بدانيد بدرستى كه من نديدم نعمتى را همچون بهشت.

(نام طالبها) كه خواب كند طالب او.

اين جمله مفعول ثانى «ارى» است و بر اين قياس است: (و لا كالنّار نام هاربها) و از نقمتى مانند آتش كه بخسبد گريزنده او، پس از بهشت چگونه خواب كند و از آتش گريزنده چگونه غفلت ورزد. (الا و انّه من لم ينفعه الحقّ) بدانيد به تحقيق كسى كه سود نرساند او را حق و راستى (يضرّه الباطل) زيان رساند او را باطل و ناراستى. (و من لم يستقم به الهدى) و هر كه به راه راست نيارد او را هدايت. (يجرّ به الضّلال الى الرّدى) بكشد او را گمراهى به چاه هلاكت. (الا و انّكم قد امرتم) آگاه باشيد بدرستى كه شما امر كرده شده‏ايد.

(بالظّعن) به كوچ كردن و رفتن به جانب خدا. (و دللتم على الزّاد) و راه نموده شده‏ايد بر توشه برداشتى كه تزوّدوا فانّ خير الزّاد التّقوى. (و انّ اخوف ما اخاف عليكم) و بدرستى كه ترسناك‏ترين چيزى كه مى‏ترسم بر شما. (اتّباع الهوى) پيروى هوى است و آرزوهاى نفس امّاره. (و طول الامل) و درازى امّيد به امتعه دنيويّه و اين هر دو مانعند از تهيّه اسباب اخرويّه و چون كه حاصل تقوى راجع است به خشيت از عقاب حضرت عزّت و لزوم اعمال صالحه و اين ممكن نيست مگر در دنيا كه نفس را مشغول سازد و به‏ حركات فكر در عبرت گرفتن به دنيا و حركات جوارح به عبادت خدا در دنيا از اين جهت فرمود كه: (تزوّدوا فى الدّنيا) توشه برداريد در دنيا.

(من الدّنيا) از دنيا (ما تحرزون به) آنچه توانيد نگاه داشتى بدان.

(انفسكم غدا) نفس‏هاى خود را فرداى قيامت از عذاب خدا و چون سفر كردن در دنيا آسان‏تر است از سفر كردن از دنيا پس توشه برداشتى از براى سفر كردن از دنيا به طريق اولى باشد. (قال السّيّد) رضى اللّه عنه، سيّد رضى الدين مى‏فرمايد كه: (لو كان كلام يأخذ بالاعناق) اگر باشد كلامى كه بگيرد گردن‏هاى گردن كشان را و بكشاند (الى الزّهد فى الدّنيا) به جانب زهد در دنيا و عدم رغبت در آن. (و يضطرّ) و مضطرّ سازد ايشان را.

(الى عمل الآخرة) به سوى عمل آن جهان. (لكان هذا الكلام) هر آينه اين كلام است. (و كفى به) و كافى است اين كلام تمام.

(قاطعا لعلايق الآمال) در حالتى كه قطع كننده و برنده است آرزوهائى را كه آويخته‏اند به اذيان سالكين و مانع ايشانند از سلوك سبيل ربّ العالمين. (و قادحا) و بر افروزنده است.

(زناد الاتّعاظ) آتش زنهاى پند گرفتن مردمان.

(و الازدجار) و باز ايستادن ايشان از عصيان. (و من اعجبه) و از عجب‏تر كلام آن حضرت.

(قوله (عليه السلام)) گفته او است (صلوات اللّه عليه) كه: (الا و انّ اليوم المضمار و غدا السّباق و السّبقة الجنّة و الغاية النّار فانّ فيه) پس بدرستى كه در اين كلام بلاغت فرجام.

(مع فخامة اللّفظ) با وجود بزرگوارى لفظ. (و عظم قدر المعنى) و بزرگى مرتبه معنا. (و صادق التّمثيل) و تمثيل صادق مطابق نفس الامر. (و واقع التشبيه) و تشبيه واقع موافق قانون عقل. (سرّا عجيبا) سرّى عجيب و امرى شريف غريب است. (و معنا لطيفا) و معنا نازك و بالطافت است. (و هو) و آن سرّ عجيب و معناى لطيف.

(قوله (عليه السلام)) قول آن حضرت است كه: (و السّبقة الجنّة و الغاية النّار، فخالف) پس مخالفت فرموده.

(بين اللّفظين) ميان اين هر دو لفظ بلاغت آثار كه از براى جنّت سبقت اراده نموده و از براى نار غايت فرموده است.

(لاختلاف المعنيين) از جهت اختلاف معنا اين هر دو در نظر مردمان فصيح و بليغ. (و لم يقل) و نگفت آن حضرت كه: (و السّبقة النّار كما قال) همچنانكه گفت كه: (و السّبقة الجنّة، لانّ الاستباق) زيرا كه پيشى گرفتن.

(انّما يكون الى امر محبوب) نمى‏باشد مگر به امرى كه محبوب و مرغوب باشد. (و غرض مطلوب) و به غرضى كه مقصود و مطلوب باشد. (و هذه صفة الجنّة) و اين صفت بهشت است كه موصوف است به جريان انهار و انواع ثمار و اصناف لذّات.

(و ليس هذا المعنى موجودا فى النّار) و نيست اين معنا موجود در آتش. (نعوذ باللّه منها) پناه مى‏گيريم به خدا از آن. (فلم يجز ان يقول) پس جايز نباشد كه بگويد: (و السّبقة النار بل قال) بلكه گفته است كه: (و الغاية النّار لانّ الغاية قد ينتهى اليها) زيرا كه غايت منتهى مى‏شود به سوى او.

(من لا يسره) كسى كه شاد نمى‏گرداند او را.

(الانتهاء اليها) منتهى شدن به سوى آن.

(و من يسرّه ذلك) و كسى كه شاد مى‏سازد او را آن منتهى.

(فصلح ان يعبّر بها) پس صلاحيت آن دارد آن لفظ مبهم كه تعبير كرده مى‏شود به او (عن الامرين معا) از اين هر دو امر با هم. (فهى في هذا الموضع) پس آن لفظ در اين موضع.

(كالمصير و المال) همچو لفظ مصير و مال است. (قال اللّه تعالى) كه فرموده است حق تعالى: (قل تمتّعوا فانّ مصيركم الى النّار) يعنى متمتّع و برخوردار شويد از حطام دنيا پس بدرستى كه بازگشت شما به آتش دوزخ است. (و لا يجوز في هذا الموضع) و جايز نيست در اين موضع.

(ان يقال) آن كه گفته شود: (فانّ سبقتكم الى النّار فتأمّل) پس تأمّل كن و نيك ملاحظه نماى.

(ذلك) در اين گفتار بلاغت آثار. (فباطنه عجيب) كه باطن او عجيب است. (و غوره بعيد) و ته او دور است و غريب. (و كذلك) و همچنين است يعنى مانند اين كلام است در فصاحت و بلاغت.

(اكثر كلامه (عليه السلام)) بيشتر سخنان آن عالى حضرت (صلّى الله عليه وآله وسلّم). (و في بعض النسخ) و در بعض نسخ واقع شده كه: (و قد جاء فى رواية) و در روايتى ورود يافته كه: (و السّبقة بضمّ السّين، فالسّبقة عندهم) پس لفظ سبقت نزد عرب (اسم لما يجعل) اسم چيزى است كه گردانيده شده باشد (للسّابق) از براى سبقت گيرنده. (اذا سبق من مال و عرض) هر گاه كه سبقت گرفته باشد از مال و متاع‏ (و المعنيان) و اين هر دو معنى يعنى معناى سبقت و سبقت (متقاربان) نزديك به هم‏اند (لانّ ذلك) زيرا كه سبقت (لا يكون جزاء على فعل الامر المذموم) نمى‏باشد جزا دادن بر گردن امرى كه نكوهيده باشد. (و انّما يكون جزاء على فعل الامر المحمود) و جز اين نيست كه مى‏باشد پاداش دادن بر گردن امرى كه پسنديده باشد و اللّه اعلم.

و من خطبة له (عليه السلام) خطبه سى و يكم

در اين خطبه تنبيه مى‏فرمايد بر آن چه در دين قبيح شمرده از احوال و اقوال و افعال اصحاب خود و مى‏گويد كه: (ايّها النّاس المجتمعة ابدانهم) اى مردمانى كه مجتمع است بدن‏هاى شما.

(المختلفة اهوائهم) و متفرّق است آرزوها و انديشه‏هاى شما كه موجب تخاذل شما است در جهاد. (كلامكم يوهى الصّم الصّلاب) اقوال شما سست مى‏سازد سنگ‏هاى سخت را چه شما مهدّد و مخوّف اعدائيد و قلوب صلبه ايشان به سبب مظنّه صدق آن تهديد نرم مى‏شود. (و فعلكم) و افعال شما كه آن تخاذل و قرار است.

(يطمع فيكم الاعداء) به طمع مى‏اندازد در شما دشمنان را. (يقولون فى المجالس كيت و كيت) مى‏گوئيد در مجلس‏ها چنين و چنين يعنى لاف‏ها مى‏زنيد و اظهار جلادت و مردانگى مى‏كنيد و يكى را به فعل نمى‏آوريد.

(فاذا جاء القتال) پس چون مى‏آيد وقت محاربه و مقاتله.

(قلتم) مى‏گوئيد كه: (حيدى حياد) اين ضرب المثل است كه عرب نزد فرار مى‏گويند كه «حيدى» امر است از «حاد، يحيد» و حياد اسم امر است و تكرار امر از جهت مبالغه است و مفهوم آن اين است كه: تنحّى عنّا ايّتها الحرب تنحّى يعنى دور شو از ما اى حرب و البتّه دور شو.

و محتمل است كه «حياد» اسم حرب باشد چون «فياح» يعنى در حين حرب مى‏گويند كه دور شو اى جنگ. (ما عزّت دعوة من دعاكم) عزيز و ارجمند نشد دعوت آنكس كه خواند شما را بلكه خوار گرديد. (و لا استراح قلب من قاساكم) و آسايش نيافت دل آن كس كه كشيد رنج شما را چه متألّم و تنگ دل شد از كثرت تقاعد شما از كارزار. (اعاليل باضاليل) اعاليل جمع اعلال است و اعلال جمع علّت بوده و آن اسم ما يعتذر به است و اضاليل جمع اضلال و اضلال جمع ضلّت است كه اسم ضلالت مى‏باشد و اعاليل خبر مبتداء محذوف بوده و باء از براى سببيّت است و در اين تقدير مى‏باشد كه: اعذاركم اعاليل سببها الضّلال يعنى: عذرهاى شما عذرهاى باطله‏اند كه سبب آن گمراهى‏هاى شما است از راه حق. (دفاع ذى الدّين المطول) نصب آن (دفاع) بر مصدريّه است يعنى مدافعه مى‏نمائيد در وعده محاربه همچو مدافعه كردن و دفع الوقت نمودن صاحب وامى كه بسيار دراز كننده وعده باشد با وجود آن اصلا در آن وعده دين خود را اداء نسازد يعنى همچنانكه صاحب دين عذرهاى لا طائل مى‏گويد و وعده‏هاى دروغ مى‏دهد عذرها و وعده‏هاى شما به محاربه نيز به همان مثابه است و همچنان كه صاحب دين از ديدار غريم گريزان است شما نيز از وعده محاربه گريزان و هراسانيد.

(لا يمنع الضّيم الذّليل) باز نمى‏دارد ستم را كسى كه عاجز است و ترسناك. (و لا يدرك الحقّ الّا بالجدّ) و دريافت نمى‏شود حقّ مگر به حدّ و جهد و كوشش بسيار. (اىّ دار بعد داركم تمنعون) كدام سراى بعد از سراى شما كه اسلام است مانع مى‏شويد يعنى هر گاه كه دار اسلام را از اعداء منع نكنيد پس از كدام دار ايشان را منع خواهيد نمود. (و مع اىّ امام بعدى تقاتلون) و با كدام امام بعد از من مقاتله مى‏كنيد يعنى با وجود آن كه عزّ و كرامت و فضيلت و حقّيّت من بر شما ظاهر است مقاتله اختيار نمى‏نمائيد پس با كدام امام به محاربه مشغول مى‏شويد. (المغرور و اللّه من غرّرتموه) به خدا سوگند كه فريب داده شده كسى است كه فريب داده‏ايد او را. (و من فاز بكم) و كسى كه فايز شود به سبب شما.

(فاز بالسّهم الاخيب) فايز مى‏شود به سهمى كه نوميدتر باشد از سهام و آن سهمى است در قمار كه اصلا غنم بر او مترتب نمى‏شويد بلكه محض غرم است يعنى حاصل اعتماد كننده بر شما نوميدى داشت و خسران مانند حاصل آن سهم قمار كه موسوم است به خيبت و حرمان. (و من رمى بكم) و كسى كه تير اندازد از شما به جانب دشمنان.

(فقد رمى بافوق ناصل) پس به تحقيق كه تير انداخته به تير شكسته فاق بى‏پيكان يعنى هم چنانكه اين تير دور نمى‏شود از كمان شما نيز دور نمى‏شويد از اوطان. (اصبحت و اللّه لا اصدّق قولكم) قسم به ذات خدا كه گرديدم به مرتبه‏اى كه باور ندارم گفتار شما را. (و لا اطمع في نصركم) و طمع نكنم در يارى دادن شما.

(و لا اوعد العدوّ بكم) و بيم نكنم دشمن را يعنى معاويه را به معاونت شما. (ما بالكم) چيست حال شما. (ما دواءكم) چيست دواى كردار شما.

(ما طبّكم) چيست علاج شما. (القوم) گروهى كه با شما داعيه نبرد دارند يعنى اصحاب معاويه غاويه.

(رجال امثالكم) مردانند چون شما. (اقوالا بغير علم) مى‏گوئيد گفتارهائى بى‏اعتقاد يعنى به زبان وعده حرب مى‏دهيد بى تصديق دل.

در بعضى از روايات «به غير عمل» واقع شده يعنى گفتار بى‏كردار. (و غفلة من غير ورع) و غفلت مى‏ورزيد از تدابير عقلى بدون ورع.

قيد «من غير ورع» به واسطه آن است كه بر صاحب ورع‏گاه است كه غفلت عارض مى‏شود از مصالح دنيويّه و اين محمود است و مذموم نيست و اين طايفه‏اند كه پيغمبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) اشاره مى‏نمايد به ايشان و مى‏فرمايد: «اكثر اهل الجنّة البله» چه ايشان سليم الصّدورند از اهتمام به دنيا و وجوه تحصيل آن (و طمعا من غير حقّ) و طمع تفضيل و مزيّت داريد بر اعداء طمعى به غير حق و بدون استحقاق زيرا كه جبن و كسالت و غفلت شما از مصالح حرب مانع اينست.

و من كلام له (عليه السلام) خطبه سى و دوّم

اين كلام از جمله كلام بلاغت نظام آن عالى حضرت است كه ايراد نموده.

(فى معنى قتل عثمان) در معنى كشته شدن عثمان و اظهار تبرى خود از داخل شدن در امر و نهى آن و اثبات اين مطلوب را در صورت دو شرطيّه در آورده كه استنتاج كرده مى‏شود از هر يك از آن نقيض ملزوم به استثناء نقيض لازم و فرموده كه:

(لو امرت به) اگر امر كرده‏ام به كشتن عثمان هم چنان كه اعتقاد شما است اى اهل عناد (لكنت قاتلا) هر آينه بوده‏ام قاتل عثمان لكن من آمر او نبوده‏ام پس قاتل او نبوده باشم. (او نهيت عنه) يا اگر نهى كرده‏ام از آن كشتن.

(لكنت ناصرا) هر آينه بوده‏ام ناصر و معاون او لكن ناهى او نبوده‏ام پس ناصر او نبوده باشم و ملازمت ميان هر يك از قضيّتين ملازمه عرفيّه است چه آمر به قتل مسمّى است به قاتل از روى عرف و همچنين ناهى به قتل ناميده شده است به ناصر و چون جماعتى زبان اعتراض گشوده بودند بر آن حضرت و بر اكابر صحابه در عدم نصرت عثمان از اين جهت در معرض جواب در آمده مى‏فرمايد.

(غير انّ من نصره) الّا آن است كه كسى يارى داد او را از دشمن.

(لا يستطيع ان يقول) توانائى ندارد كه گويد: (خذله من انا خير منه) فرو گذاشت او را كسى كه من بهترم از او. (و من خذله) و كسى كه فرو گذاشت او را در دست دشمن.

(لا يستطيع ان يقول) استطاعت آن ندارد كه گويد: (نصره من هو خير منّي) يارى داد او را كسى كه بهتر است از من.

محصول اين هر دو قضيّه آن است كه: اگر من مسلّم دارم كه فرو گذارنده عثمان بوده باشم پس فرو گذارندگان او افضل بودند از يارى دهندگان از جهت آن كه فرو گذارندگان اكابر صحابه بودند و بزرگان ايشان و يارى دهندگان او معدودى بودند از خويشان او يعنى بنى‏اميّه كه به افعال ذميمه در ساخته بودند و ناصر وى بودند و هيچ فضيلتى و حقيقتى نداشتند و نمى‏رسد ايشان را كه افضليّت جويند بر خاذلان و نيست مر خاذلان را كه اعتراف كنند به مفضوليّت خود و تقدير كبرى آن است كه: هر گاه خذلان او افضل باشند از ناصران او جايز نيست كه خاذلان او در معرض ملامت باشند بلكه واجب است كه خاذلان متبوع باشند و ناصران تابع بنابراين صغرى و كبرى من در معرض اعتراض و ملامت نباشم بعد از آن تنبيه مى‏فرمايد بر منشاء قتل عثمان و سرعت قاتلان در قتل او و مى‏گويد كه: (و انا جامع لكم امره) و من جمع كننده‏ام از براى شما كار عثمان را يعنى بيان كننده‏ام از براى شما منشاء قتل او را. (استأثر) به سر خود كرد امور عظيمه را بى‏صلاح مسلمانان و اصلا التفات ننمود در آن امور به مشورت كردن با ايشان.

(فاساء الاثرة) پس بد كرد آن استقلال را و غير معقول بود التفات نكردن او به صلاح شما. (و جزعتم) و بى‏صبرى كرديد شما.

(فاسأتم الجزع) پس بد كرديد ناشكيبائى را زيرا كه انسب آن بود كه صبر كنيد و در اصلاح كار كوشيد و آن فتنه نينگيزيد. (و للّه حكم واقع) و مر خداى را حكمتى است كه واقع است.

(فى المستأثر) در حق تنها كننده كارهاى بى‏مشورت به مردمان يعنى عثمان بن عفّان (و الجازع) و در حق مردم ناشكيبا يعنى آن چه ارتكاب كرديد از خطا يا صواب حكم آن بر خداى تعالى است از ثواب و عقاب و خداى تعالى نيك و بد را فرا خور آن جزا خواهد داد در روز حساب. (و اللّه اعلم) بالصّواب و اليه المرجع و المآب.