زندگى و شهادت مالك
مالك اشتر در عصر جاهليت متولد شد و با ظهور اسلام، به آن با تمام وجود
ايمان آورد. در غالب جنگ هاى بين اسلام و كفر شركت فعالانه داشت. همچنين بعد از
وفات رسول خدا در جنگ هاى بين اسلام و دولت جبار ساسانى و بين اسلام و روم شركت
كرد.
در عصر خلافت عدالت پرور اميرالمومنين، از بهترين و والاترين فرماندهان ارتش
على عليه السلام بود و در جنگ هاى فتنه انگيز با پيمان شكنان "ناكثين" و در
آشوب خوارج نهروان "مارقين" و بر ضد از دين خارج شدگان و جائران شام "قاسطين"،
بطور فعال شركت داشت و بزرگترين خدمات را براى لشكر حق انجام داد.
مالك اشتر، اهل يمن و از قبيله ى 'مذحج' و از خاندان 'نخع' بود كه از يمن به
مدينه و از آنجا به كوفه كوچ نمود.
در زمان خلافت عثمان، مورد غضب خليفه قرار گرفت و پس از ضرب و شتم بسيار،
تبعيد شد. مالك، افتخار مصاحبت با رسول خدا را داشت و از اصحاب بزرگ على بن ابى
طالب بود. در سال سى و هشتم هجرى، زمانى كه كشور مصر بوسيله عمال خبيث اموى به
آشوب كشيده شد، حضرت امير او را بجاى محمد بن ابى بكر استاندار كرد، اما قبل از
اينكه مالك به مصر برسد در دهكده اى به نام 'قلزم' در نزديكى مصر، بوسيله ى
جنايتكاران اموى مسموم شد و به درجه ى شهادت نائل آمد.
در مورد مالك اشتر و شرح حال و مبارزات او، هم كتاب مستقل نگاشته شده و هم
در تواريخ بطور مبسوط از او ياد شده است، كه از آن جمله اند:
1- 'حيات مالك اشتر'، تاليف سيد محمد تقى حكيم، چاپ نجف، سال 1365. [
الذريعه، جلد 7، ص 123. ]
2- 'حيات مالك اشتر'، تاليف محمد رضا الحكيم، چاپ تهران، شركت سهامى طبع سال
1365. در قسمت آخر آن نيز شرح مختصرى در مورد ابراهيم ابن مالك آمده است. [
الذريعه، جلد 7، ص 123. ]
3- 'فائد القوات العلويه'، تاليف شيخ عبدالواحد مظفرى، طبع سال 1370. [
الذريعه، جلد 17، ص 1، شماره 1. ]
4- 'الغدير'، تاليف علامه امينى، جلد 9، ص 38 به بعد. و در همين جلد، صفحه
141. و نيز مترجم اين جلد به نام جلد هفدهم، ص 81 به بعد "ترجمه جلال الدين
فارسى".
5- 'شرح نهج البلاغه'، ابن ابى الحديد، بخصوص جلد 5 و 6.
6- 'منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه'، معروف به شرح خوئى، جلد بيستم، ص
162.
7- 'سماى مالك اشتر'، تاليف محمدى اشتهاردى، چاپ ايران، قم.
8- 'منتهى الامال'، تاليف شيخ عباس قمى، قسمت سوم، ص 102.
9- 'تاريخ طبرى'، تالف محمد طبرى، جلد 6، صفحه 3390 به بعد.
10- 'الغارات'، تاليف محمد ثقفى كوفى، متوفى 283، اول ص 205.
11- 'بحارالانوار'، چاپ كمپانى، جلد 8، به نام 'الفتن و المحن'، ص 593.
12- 'نهج البلاغه'، تاليف سيدرضى، نامه هاى 62 -53 -38 -34 -13 و حكمت 435.
تحقيق در مدارك عهدنامه
منشور جاودانه ى حكومت امام على عليه السلام كه به مالك اشتر نوشته است، يكى
از معروفترين احاديث آن حضرت در ميان فرق اسلامى است كه در كتب حديث و تاريخ و
اخلاق و فقه و رجال برادران اهل تشيع و تسنن يافت مى شود.
در اين بخش، سعى شده از اولين سالهاى صدور اين منشور گرانبها، مدارك آن را
جستجو كرده و تقديم امت اسلامى نمائيم.
لازم به تذكر است كه گاهى متن مدارك ياد شده، از نظر الفاظ با هم مشترك
نيستند، البته در الفاظ جزئى، ولى از نظر مطالب و محتوى و جهات بسيار ديگر
يكسانند.
مدارك عهدنامه به ترتيب زمانى
قرن اول:
مولاى متقيان اميرالمومنين در اواخر حكومت خويش، مالك اشتر را قبل از شهادت
محمد بن ابى بكر به استاندارى مصر منصوب كرده و نامه هاى متعددى خطاب به ملت
مصر انشاء فرمودند و همراه مالك اشتر اين فرمان را به عنوان دستورالعمل حكومتى
صادر كردند. امام على عليه السلام در سال 40 هجرى به شهادت نائل آمدند.
2- اصبغ ابن نباته، از اصحاب بزرگ و معروف امام على عليه السلام، رساله هاى
متعددى از احاديث اميرالمومنين تدوين كرده است كه دو رساله ى آن معروف بين همه
ى اهل رجال و حديث مى باشد و آن دو رساله عبارتند از:
1- عهدنامه ى امام على عليه السلام به مالك اشتر.
2- وصيت نمه ى "نسبه مفصل" امام على عليه السلام به پسرش محمد بن حنفيه. [
فهرست شيخ طوسى، ص 62. رجال كشى، ص 68. فهرست نجاشى، ص 6. ]
اصبغ ابن نباته در سال صد هجرى وفات يافت.
قرن دوم:
عده اى معاصران و اصحاب ائمه ى اطهار صلوات الله عليهم اجمعين، در اين قرن،
عهدنامه را نقل كرده اند كه عبارتند از:
1- سعد بن طريف، از اصحاب حضرت سجاد عليه السلام "متوفى 95 ه." و امام باقر
عليه السلام "متوفى 114 ه.".
2- حسين ابن علوان، كه از معاصران امام باقر و امام صادق عليهماالسلام است.
امام صادق در سال 148 به شهادت نائل آمده اند.
3- حسن بن طريف از معاصران امام موسى بن جعفر و حضرت على بن موسى الرضا سلام
الله عليهم است. اين سه نفر از مولفان محسوب مى شوند و داراى كتاب و رساله
هستند.
سفيان ثورى و مهاجر علوى و زبيد اليامى نيز از محدثان و راويانى هستند كه در
اين قرن به طرق مختلف اين عهدنامه را نقل كرده اند. [ در اين مرود به فصل
'تحقيق در اسناد و رجال عهدنامه' مراجعه كنيد. ]
قرن سوم:
چند نفر از اصحاب امام و محدثان، عهدنامه را نقل و ضبط كرده اند، كه عبارتند
از:
1- هارون بن مسلم، از اصحاب امام هادى عليه السلام، داراى تاليفات متعدد و
متنوع. امام هادى در سال 254 به شهادت رسيده اند.
2- عبدالله بن جعفر حميرى، از اصحاب امام هادى و امام حسن عسكرى "شهادت
260".
3- ابن مروان.
4- محمد بن غالب.
5- حذيفه نهدى.
قرن چهارم:
محدثان و بزرگان بسيارى از رجال عاليقدر اسلام در كتب معتبر خود، متن
عهدنامه را آورده اند كه برخى از اين كتب در عصر ما مكرر در ممالك اسلامى چاپ
شده است. برخى از آن بزرگان عبارتند از:
1- على بن همام، متوفى 336 ه.
2- محمد بن حسن، از رجال عاليقدر شيعه، متوفى 343 ه.
3- ابن ابى جيد، از رجال معروف، متوفى 356 ه.
4- ابن جندى، از رجال معروف، متوفى 369 ه.
اين چهار نفر از محدثان و مولفان بزرگ شيعه مى باشند كه هر كدام داراى
تاليفات ذيقيمتى هستند.
از اين قسمت به بعد، ما به كتبى كه عهدنامه ى امام عليه السلام در آنها آمده
است بعنوان محور مدركى تكيه مى كنيم، آنهم به ترتيب تقديم وفات مولفان:
1- دعائم الاسلام فى الحلال و الحرام، تاليف نعمان بن محمد بن منصور مصرى.
اين شخصيت معروف و مهم داراى تاليفات عمده و مهمى است و در سال 363 هجرى
وفات يافته است. كتاب مذكور در ايران، لبنان، مصر و چند كشور اسلامى ديگر منتشر
شده است. عهدنامه ى امام على عليه السلام را در جلد اول، ص 350، در باب جهاد
ذكر كرده است. اين كتاب در 2 مجلد مى باشد.
2- تحف العقول عن آل الرسول، تاليف ابومحمد الحسن ابن شعبه الحرانى، معاصر
شيخ صدوق، متوفى 381 ه. اين شخصيت، عهدنامه ى امام را در فصل دوم كه مربوط به
احاديث منقول از اميرالمومنين مى باشد، آورده است. كتاب تحف العقول، مكرر در
ايران، لبنان و مصر چاپ شده است.
در متن هاى عربى، ص 90 و در ترجمه ى فارسى، ص 121، اين عهدنامه موجود است.
متن عهدنامه ى منقول در دو كتاب فوق، با متن نهج البلاغه فرق مى كند، مخصوصا
در تحف العقول كه بطور كاملتر و جامعتر از نهج البلاغه آورده شده است.
3- السعاده و الاسعاد، تاليف ابوالحسن محمد بن ابى ذر يوسف عامرى نيشابورى،
متوفى 381 ه. كه قسمتى از عهدنامه را در ص 166 نقل كرده است. [ به نقل از مقدمه
ى فرمان مالك اشتر، ترجمه حسين علوى آوى، با مقدمه ى محمد تقى دانش پژوه. ]
قرن پنجم:
4- دستور المعالم و ماثور المكارم الشيم من كلام اميرالمومنين
على بن ابى طالب، تاليف قاضى القضاعى، فقيه شافعى، متوفى 404 ه. اين كتاب
مجموعه اى است كه از خطبه ها، نامه ها، حكمت ها، دعاها، شعرها و مناجات امام
على عليه السلام كه به سال 1332 ه. ق در مصر چاپ شده است. در باب هفتم، صفحه ى
150 آن شواهدى از اين عهدنامه ذكر شده است. [ نهج السعاده فى مستدرك نهج
البلاغه، جزء دوم از باب نامه ها، ص 125. ]
5- نهج البلاغه، تاليف سيد رضى، متوفى 406 ه. كه عهدنامه را در قسمت دوم،
بخش نامه ها و فرمانهاى آن حضرت ذكر كرده است كه بعنوان نامه ى 53 معروف است.
6- فهرست اسماء مصنفى الشيعه، از ابوالعباس احمد بن على الاهوازى معروف به
نجاشى "450 -372 ه. ق". اين كتاب نيز در هندوستان "بمبئى" و در ايران "تهران"
چاپ شده است. در صفحه ى 6 ذيل شرح حال 'اصبغ ابن نباته'، سند عهدنامه را نقل
كرده و از عهدنامه ذكرى به ميان آورده است.
7- الفهرست، تاليف شيخ طوسى "460 -380 ه. ق". اين كتاب نيز در ص 62، شماره ى
119 در شرح حال 'اصبغ بن نباته' با ذكر سند عهدنامه از فرمان امام ياد مى كند.
قرن ششم:
8- غررالحكم و دررالحكم، تاليف عبدالواحد التميمى الامدى، از محدثان معروف
شيعه كه گويا تقريبا در اواخر قرن 40 و اوائل قرن 500 هجرى زندگى مى كرده است.
در كتب رجال، تولد و وفات او را ذكر نكرده اند. مرحوم خيابانى در 'ريحانه
الادب' وفات او را 510 هجرى ذكر كرده است. بعضى او را معاصر سيد رضى و عده اى
او
را معاصر ابن شهر آشوب و شيخ طوسى مى دانند.
اين كتاب كه مجموعه ى كلمات قصار اميرالمومنين است، در اكثر ابواب، جملات
مقطع عهدنامه را ذكر كرده است و از لحاظ الفاظ نيز با نهج البلاغه فرق دارد، و
اين خود نشان دهنده ى مدارك متعدد براى عهدنامه است.
9- التذكره الحمدونيه فى السياسه و الاداب الملكيه، تاليف ابن حمدون كافى
الكفاه ابوالمعالى بهاءالدين محمد بغدادى، نويسنده و دبير ديوان بغداد "562 -
495 ه. ق". در جزء چهارم، باب 15 كه از عهود مختلف ياد كرده، من جمله عهدنامه
را نيز نقل كرده است. [ به نقل از مقدمه ى محمد تقى دانش پژوه بر فرمان مالك
اشتر، ترجمه حسين علوى آوى، ص 43، او به نقل از الذريعه، جلد 4، ص 26.
المخطوطات المصور، جلد 1، ص 425. بروكلمن، جلد 1، ص 280. ]
10- تاريخ الشام، تاليف ابن عساكر دمشقى، متوفى 571 ه. جلد 38، ص 187. اين
كتاب قسمتى از عهدنامه را با سلسله سندى از برادران اهل تسنن آورده است.
در جلد دوازدهم همين كتاب كه به صورت خطى در كتابخانه ى ظاهريه دمشق مى
باشد، قسمتى از عهدنامه نقل شده است. [ نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه، جزء
دوم از باب نامه ها، ص 54. مصادر نهج البلاغه و اسانيده، جلد سوم، ص 431. ]
قرن هفتم:
11- دمغ الباطل و حتف المناطل، تاليف داعى پنجم قاطمى، على بن محمد ابن
الوليد الانف عبشمى قرشى، متوفى 612 "عكس بردارى شده از نسخه ى نوشته 1351". در
ص 308 -282 جلد دوم، از عهدنامه و قسمتهاى آن ياد كرده است. [ به نقل از مقدمه
ى محمد تقى دانش پژوه...، ص 41. ]
قرن هشتم:
12- نهايه الارب فى فنونه الادب، تاليف شهاب الدين احمد بن عبدالوهاب
النويرى "732 -677 ه. ق". در ابواب سياست و تعيين وزراء، تمام عهدنامه ى امام
را ذكر كرده است كه با متن نهج البلاغه و تحف العقول فرق مى كند.
اين دوازده مدارك مهم، نشان دهنده ى اهميت عهدنامه ى امام على عليه السلام
به مالك اشتر است كه همه ى فرق اسلامى در حفظ و نقل آن به نسل هاى آينده اهتمام
داشته اند. ما سعى داشته ايم كه اين مدارك طورى انتخاب شوند كه مورد استناد
يكديگر نباشند و الا اگر بخواهيم كتبى كه از قرون گذشته تا كنون كه قرن پانزدهم
هجرى مى باشد و عهدنامه را نقل كرده اند يا بدان استناد جسته اند بياوريم،
يقينا خود يك كتابنامه ى مفصل خواهد شد.
جدول مختصر سير نقل عهدنامه
قرن اول:
1- امام على بن ابى طالب عليه السلام.
2- اصبغ ابن نباته.
قرن دوم:
3- سعد بن طريف.
4- حسين ابن علوان.
5- حسن بن طريف.
6- مهاجر علوى.
7- سفيان ثورى.
8- زبيد اليامى.
قرن سوم:
9- هارون بن مسلم.
10- عبدالله بن جعفر حميرى.
11- ابوحذيفه نهدى.
12- محمد بن غالب تمتمام.
13- ابن مروان.
قرن چهارم:
14- على بن همام.
15- محمد بن حسن بن وليد قمى.
16- ابن ابى جيد.
17- ابن جندى.
18- قاضى نعمان مصرى.
19- حسن بن شعبه الحرانى.
20- ابوالحسن محمد عامرى نيشابورى.
قرن پنجم:
21- قاضى القضاعى شافعى.
22- سيد رضى.
23- ابوالعباس معروف به نجاشى.
24- شيخ طوسى.
قرن ششم:
25- عبدالواحد آمدى.
26- ابن حمدون.
27- ابن عساكر دمشقى. قرن هفتم:
28- على بن محمد ابن الوليد الانف معروف به داعى پنجم از فاطميان.
قرن هشتم:
29- شهاب الدين احمد بن عبدالوهاب النويرى. [در مورد اين رجال و شخصيت ها به
كتب زير مراجعه كنيد:
اعيان الشيعه- الكنى و الالقاب- معجم المولفين- معجم المطبوعات- الغدير-
الانساب- سفينه البحار- الاعلام زركلى- فهرست بروكلمن- دائره المعارف
الاسلاميه- لغت نامه ى دهخدا- راهنماى دانشوران- طبقات ابن سعد- تهذيب التهذيب
ابن حجر- ميزان الاعتدال- روضات الجنات- طبقات اعلام الشيعه- تاريخ بغداد-
فهرست ابن نديم- و فيات الاعيان- ريحانه الادب- آثار الشيعه الاماميه- تاسيس
الشيعه- رجال كشى- رجال نجاشى.]
