جنح
جناح: بال پرنده. دو
طرف شىء دو جناح آن (دو طرف) گويند. فعل جنح به معنى ميل كردن است، گناهى كه انسان
را از حق به باطل مايل مىكند جناح گويند. از اين ماده، 26 مورد در «نهج» آمده است.
در رابطه با جنگ صفين به شهرها نوشت: اختلاف فقط در خون عثمان بود گفتيم: بيائيد
آنچه را كه امروز تدارك نمىشود، با آرامش مداوا كنيم: «فابوا حتى جنحت الحرب و
ركدت و قدت نيرانها...» نامه 58، 448، ولى آنها امتناع كردند تا جنگ به طرف وقوع
متمايل شد و استقرار يافت و آتشش شعلهور گرديد. درباره دنيا فرموده: «لا ينال
امرء... و لا يمسى منها فى جناح امن الّا اصبح على قوادم خوف» خ 111، 165، جناح به
معنى طرف است.
به محمد بن ابى بكر
مىنويسد: «فاخفض لهم جناحك و الن لهم جانبك و ابسط لهم وجهك» نامه 27، 383، بال
خويش را براى رعيت فرود آور (با آنها مهربان باش) پهلوى خويش براى آنها نرم گردان
(در حضور تو بودن براى آنها آسان باشد) و با آنها گشادهرو باش.
درباره برادرش جعفر
طيّار به معاويه مىنويسد: چون كارى مانند كار ديگران به سر ما آيد ما با مكرمت و
بزرگوارى ياد مىشويم چنانكه رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) درباره شهادت برادرم جعفر از او با لقب «الطيار ذو الجناحين»
نام بردند. نامه 28، 386. بالكنها و قسمتهاى اضافى كه از ديوار خانه بيرون
آمدهاند در عرب «رواشن» و «اجنحه» ناميده مىشوند، آنحضرت راجع به خرابى بصره با
آمدن صاحب زنج فرموده: «ويل لسكككم العامرة و الدور المزخرفة التى لها اجنحة كاجنحة
النّسور» خ 128، 185، واى براى راههاى آباد و خانههاى زرنگارتان كه بالهائى مانند
بالهاى عقابها دارند. در رابطه با جناح (بال) ملائكه در خطبه اول و خطبه 91 آمده كه
ملائكه بالها دارند، در جائى فرموده: «و أنشأهم على صور مختلفات و اقدار متفاوتات
اولى اجنحة تسبّح جلال عزّته» خ 91، 129 و در جاى ديگرى آمده: «و منهم الثّابتة فى
الارضين السفلى اقدامهم... ناكسة دونه ابصارهم متلفعون تحته باجنحتهم» خ 1، 410،
ظهور اوّلى در آنستكه جناحهاى ملائكه ابعاد قدرت و توانائى آنهاست چنانكه در «قاموس
قرآن» ذيل جناح گفتهايم ولى ظهور دوّمى در وجود جناح است مگر آنكه منظور از پيچيده
شدن به بال، پيچيده شدن به ابعاد قدرت يعنى توانائىهاى گوناگونى است كه خدا به
آنها داده است.
جوانح
جمع جانحه و آن دنده
زير استخوان سينه است چنانكه ضلع قسمت پشت ظهر دنده است، جوانح دو بار در «نهج»
آمده است خطبه 34 و 128.
«الجوانح: الاضلاع تحت الترائب ممّا يلى الصدر».
جند
لشكر. جمع آن جنود و
اجناد است. «جنيد» لشكر كوچك چنانكه در خ 39، 82، از اين مادّه بيست و شش مورد در
«نهج» آمده است كه به بعضى اشاره مىشود آنحضرت پس از شكست آشوب بصره به مردم آنجا
چنين فرمود: «كنتم جند المرأة و اتباع البهيمه. رغا فاجبتم و عقر فهربتم» خ 13، 55،
لشكريان زن (عائشه) بوديد، پيروان حيوان زبان بسته (شتر) بوديد، صدا كرد به دورش
جمع شديد، كشته شد فرار كرديد.
به مالك اشتر مىنويسد:
«فالجنود باذن اللّه حصون الرعيّة و زين الولاة و عزّ الدين و سبل الامن و ليس تقوم
الرعية الّا بهم» نامه 53، 432، لشكريان به اذن خداوند، قلعههاى رعيّت و زينت و
اليان و عزّت دين و راههاى امنيّت هستند، رعيت جز با لشكريان، استوار و منظم
نمىشوند. به محمد بن ابى بكر مىنويسد: «و اعلم- يا محمد بن ابى بكر- انّى قد
وليّتك اعظم اجنادى فى نفسى اهل مصر» نامه 27، 384، اجناد فقط يكبار در «نهج» آمده
است.
جندل
سنگ. جمع آن جنادل است
كه فقط يك مورد در «نهج» ديده مىشود درباره مردگان فرموده: «و قد طحنهم بكلكله
البلى و اكلتهم الجنادل و الثرى» خ 226، 349، پوسيدگى با سينهاش آنها را آرد كرده،
و سنگها و خاك آنها را خورده است، آنحضرت پوسيدگى را به سينه شتر تشبيه كرده كه
چيزى را زير سينهاش خرد مىكند.
جنس
نوع شىء:
«الجنس: الضرب من كلّ شىء و الجمع: الاجناس»
از اين ماده چهار مورد
به صورت جمع در «نهج» ديده مىشود: «و لو اجتمع جميع حيوانها... و اصناف اسناخها و
اجناسها... على احداث بعوضة ما قدرت» خ 186، 275، اگر همه حيوانهاى زمين و اصناف
سنخهاى آن و انواع آن براى خلقت پشه ريزى جمع شوند نتوانند: «و قدّر اقواتها و احصى
اجناسها» خ 185، 272.
جنّ
(به فتح اول) پوشيدن:
«جنّه جنّا و جنونا: ستره»
فعل آن لازم و متعدى
بنفسه و متعدى بغير آمده است، به قلب انسان جنان گويند كه در ميان بدن پوشيده است،
باغ و مزرعه را جنت و جنّات گويند كه روى زمين را مىپوشانند، بچه را در شكم مادر
جنين گويند كه شكم مادر او را پوشانده است. ديوانه را مجنون گويند كه عقلش پوشانده
شده است، از اين ماده به طور بىشمار در «نهج» آمده است، آنحضرت در رابطه با حق
تعالى فرموده: «لا يلهيه صوت عن صوت... و لا يشغله غضب عن رحمة و لا تولهه رحمة عن
عقاب و لا يجنّه البطون عن الظهور و لا يقطعه الظهور عن البطون» خ 195، 309، خدا را
صدائى از صدائى مشغول نمىكند، و او را از ظاهر بودن مستور نمىكند، و ظاهر بودن از
باطنها قطع نمىنمايد. درباره غضب فرموده: «الحدّة ضرب من الجنون لانّ صاحبها يندم
فان لم يندم فجنونه مستحكم» حكمت
255. قبر را جنن (بر وزن شرف) گويند كه انسان را مستور مىكند، جمع آن اجنان است
چنانكه درباره مردگان فرموده: «و جعل لهم من الصفيح اجنان و من التراب اكفان و من
الرّفات جيران» خ 111، 166، براى آنها از روى زمين قبرها قرار داده شد و از خاك
كفنها و از استخوانهاى پوسيده همسايگان معين گرديد، در «نهج» عبده آمده: كفن بودن
خاك آنست كه كفنها مىپوسد بعد خاك كفن آنها مىگردد كه مانند كفن آنها را
مىپوشاند. سپر را جنّة و مجنّ گويند كه انسان را به وقت جنگ مستور مىكند، درباره
جهاد فرموده: «و هو لباس التقوى و درع اللّه الحصينة و جنّته الوثيقة» خ 27، 69 و
در نامهاى به يكى از عموزادگانش مىنويسد: «قلبت لابن عمّك ظهر المجنّ ففارقته مع
المفارقين» نامه 41، 413 براى عموزادهات پشت سپر را رو كردى و با جدا شدگان از او
جدا شدى. جمع جنّة، جنن (به ضم جيم و فتح نون) است چنانكه در خ 118، 175 آمده است و
جمع مجنّ، مجانّ (به فتح ميم) آيد چنانكه درباره مغول فرموده: كانّى اراهم قوما
كانّ وجوههم المجانّ المطرقه» خ 128، 186 گويا مىبينم آنها را گوئى صورتشان سپرهاى
پوست چسبيده است، محمد عبده گويد: طراق پوستى است كه بر سپر از روى پوست آن
مىچسبانند تا محكم شود
جنّ
(به كسر اول) موجودى است غير مادّى (نيمه مادى) با شعور و اراده، مكلّف، در آخرت
مانند انسان مبعوث مىشود، و نيز مانند انسان، مؤمن، مشرك، مطيع، عاص و... مىباشد،
اين كلمه دو بار در «نهج» آمده است يكى آنجا كه درباره سليمان فرموده: «الذى سخرّ
له ملك الجن و الانس مع النبوّة و عظيم الزلفة» خ 182، 262، ديگرى آنجا كه فرموده:
«و هو الذى اسكن الدنيا خلقه و بعث الى الجنّ و الانس رسله» خ 183، 265، تفصيل مطلب
را در «قاموس قرآن» (جنّ) مطالعه فرمائيد.
جانّ
اين لفظ دو بار در
«نهج» آمده است از آيات قرآن و نهج البلاغه معلوم مىشود كه جانّ و جنّ
يكى است كه هر دو با «انس» مقابل آمدهاند، و
آنچه در مجمع و كشاف
گفته: جانّ پدر جنّ است
و آنچه راغب گفته: جانّ
نوعى از جنّ است
مدرك صحيحى ندارد.
امام (صلوات اللّه عليه) فرمايد: «الحمد لله الكائن قبل ان يكون كرسىّ او عرش او سماء او
ارض او جانّ او انس» خ 182، 262 و درباره خدا فرموده «و انّه لبكل مكان و فى كلّ
حين و اوان و مع كل انس و جانّ» خ 195، 309
جنى
چيدن ميوه:
«جنى الثمرة: تناولها من شجرها»
مجتنى: چيننده ميوه:
«جنّى» چيده شده، گناه را جنايت گويند كه شخص گناه را به طرف خود مىكشد گوئى
مىچيند. راغب استعمال آن را در جنايت به طور استعاره دانسته است. از اين ماده
يازده مورد در «نهج» آمده است.
آنحضرت در توصيف
ميوههاى بهشتى فرموده: «تجنى من غير تكلّف فتأتى على منية مجتنيها» خ 165، 239 آن
ميوهها بدون زحمت چيده مىشوند و آنطور كه چيننده بخواهد پيش او مىآيند.
امام (عليه السلام) بابن زمعة كه از وى مال مىخواست فرمود: «انّ هذا المال ليس لى و
لالك و انّما هو فىء للمسلمين و جلب اسيافهم فان شركتهم فى حربهم كان لك مثل حظّهم
و الّا فجناة ايديهم لا تكون لغير افواههم» خ 232، 353 جناة (بفتح اول) چيزى است كه
چيده مىشود يعنى: اين مال نه مال من است و نه مال تو، بلكه غنيمت مسلمانان است و
فرآورده شمشيرشان، اگر در جنگ با آنها شركت كردهاى، براى تو مثل سهم آنهاست، و
گرنه آنچه دستهايشان چيده است فقط مال دهانتان مىشود. و در رابطه با اثبات خدا
فرموده: «و هل يكون بناء من غير بان او جناية من غير جان» خ 185، 271 «جفاة» (بضم
اوّل) جمع جافى است چنانكه به خوارج فرموده: «فأبيتم علىّ اباء المخالفين الجفاة و
المنابذين العصاة» خ 35، 80.
جهد
جهد (به فتح اول و ضمّ
آن) و جهاد: تلاش توأم با رنج
به نظر بعضى جهاد (بفتح
اول) تلاش در عمل و به ضم آن تلاش در رابطه با قوت و طعام است،
جهاد كه به معنى تلاش
است به معنى جنگ هم آيد، اجتهاد: تلاش شديد در تحصيل امرى. مجاهده:
تلاش و جنگ «مجهود»: تلاش شده و نيز به معنى طاقت و قدرت است «جهد الجهيد» ظاهرا به
معنى جهد جميل است.
از اين مادّه شصت و نه
مورد در «نهج» آمده است. كه به بعضى از آنها اشاره مىشود، درباره جهاد فرموده:
«امّا بعد فانّ الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه الله لخاصّة اوليائه» خ 27، 69 و
درباره عفّت فرموده: «ما المجاهد الشهيد فى سبيل الله باعظم اجرا ممّن قدر فعفّ:
لكاد العفيف ان يكون ملكا من الملائكة» حكمت 474. و در رابطه با عبرت از ضلالت
شيطان فرموده: «فاعتبروا بما كان من فعل الله بابليس اذا حبط عمله الطويل و جهده
الجهيد» خ 192، 287. در خطبه 149، 207 بعد از سفارش به توحيد و نبوت فرموده: «حمّل
كلّ امرء منكم مجهوده و خفف عن الجهلة» در نسخه صبحى صالح هر دو فعل از باب تفعيل و
مجهول است يعنى تلاش و عمل هر كس بر خودش تحميل شده و بر جاهلان تخفيف داده شده است
زيرا كه: «ربّ رحيم و دين قويم» ابن ميثم هر دو را لازم گرفته و اولى را از باب
تفعيل دانسته است يعنى تكليف درباره تبليغ توحيد و نبوت متفاوت است هر يك از
دانايان حامل طاقت خويش در تبليغ آندوست و خدا بر جاهلان تخفيف قائل شده است.
درباره شتران صدقه
فرموده: «غير متعبات و لا مجهودات» نامه 25، 382 يعنى به زحمت افتاده و طاقت رفته
نباشند.
جهر
آشكار شدن و آشكار كردن
خواه به وسيله ديدن باشد يا شنيدن از اين ماده سه مورد در «نهج» يافته است، آنحضرت
در رابطه به اينكه مردم را به كمك محمد بن ابى بكر خوانده است به عبد الله بن عباس
مىنويسد: «و قد كنت حثثت الناس على لحاقه... و دعوتهم سرّا و جهرا و عودا و بدءا»
نامه 35، 408 و در مقام موعظه فرموده: «و بحقّ اقول لكم لقد جاهرتكم العبر و زجرتم
بما فيه مزدجر» خ 20، 62، بحق مىگويم: عبرتها با صداى بلند شما را خوانده و پند
داده شدهايد با آنچه در آن پند هست.
جهز
تجهيز: آماده كردن،
«الاجهاز على الجريح» يعنى تمام كردن قتل او. از اين ماده سه مورد در «نهج» يافته
است در رابطه با پايان خلافت و مرگ عثمان فرموده:
«الى ان انتكث عليه فتله و اجهز عليه عمله و كبت به بطنته» خ 3، 49، تا رشتهاش باز
شد و كارش قتل او را تمام كرد و شكم پرستىاش ساقطش نمود. در صفين به يارانش فرمود:
«فلا تقتلوا مدبرا و لا تصيبوا معورا و لا تجهزوا على جريح» نامه 14، 373 فرار
كنندهاى را نكشيد، تسليم شوندهاى را از بين نبريد، قتل زخمى را تمام نكنيد (يعنى
نكشيد) و در مقام موعظه فرموده: «تجهّزوا رحمكم الله فقد نودى فيكم بالرحيل» خ 204،
321
جهل
نادانى. بىاعتنائى و
سفاهت.
مرحوم طبرسى ذيل آيه 67
بقره فرموده به قولى آن ضدّ علم است (يعنى سفاهت)
اين سخن حق است زيرا كه
در بسيارى از موارد، جهل را عدم علم معنى كردن درست نيست مثلا در آيه (قالَ هَلْ
عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ) يوسف: 89، عدم علم
منظور نيست، بلكه منظور همان سفاهت و بىاعتنائى به مسئوليت است.
اين ماده به طور وفور
در «نهج» به كار رفته و در هر دو معنى استعمال شده است، طلحه و زبير آنحضرت را در
عدم مشورت با ايشان ملامت كردند، امام (عليه السلام)
در ضمن كلامى به آندو فرمود: «ام اىّ حق رفعه الىّ احد من المسلمين ضعفت عنه، ام
جهلته ام أخطأت بابه» خ 205، 322 يا كدام حقى را كسى از مسلمان پيش من آورد كه از
گرفتن آن عاجز شدم يا ندانستم و يا در آن خطا كردم
جاهليّت به معنى حالت
جهل است
ابن اثير در نهايه
گويد: مراد از آن صفت و حالتى است كه عرب قبل از اسلام داشتند از قبيل جهل به خدا و
رسول و افتخار به انساب و خود پسندى و ظلم و غيره.
«و لا تكونوا كجفاة الجاهليّة لا فى الدين يتفقّهون و لا عن الله يعقلون» خ 166،
240 در خ 95، 140 آمده «و استخفتهم الجاهليّة الجهلاء» آن بر وزن صحرا وصف است براى
مبالغه.
جهائل
جمع جهل يا مجهول است
درباره صفت فسّاق فرموده: «و آخر قد تسمّى عالما و ليس به فاقتبس جهائل من جهّال و
اضاليل من ضلّال» خ 87، 119، و
ديگرى خود را عالم
ناميده با آنكه عالم نيست بلكه مجهولاتى از نادانان و ضلالتهائى از گمراهان اقتباس
كرده است.
جهم
(بر وزن عقل) ترشروئى. جهام (به فتح اول) ابريكه باران ندارد، از اين ماده فقط دو
مورد در «نهج» يافته است در رابطه با دعاى استسقاء فرموده: «اللهم... و انزل علينا
سماء مخضلة... غير خلّب برقها و لا جهام عارضها» خ 115، 172، خدايا بر ما باران پر
آبى بفرست بىآنكه برقش طمع آورنده و بىباران باشد و بىآنكه ابرش خالى از آب باشد
«خلّب» برق و ابرى است كه انسان فكر مىكند، باران دارد ولى بارانى در آن نيست. در
رابطه با زمان قبل از بعثت فرموده: «قد درست منار الهدى و ظهرت اعلام الرّدى فهى
متجّهمة لاهلها عابسة فى وجه طالبها خ 89، 122. محلهاى نور هدايت در آن مندرس گشته
و علامتهاى هلاكت آشكار شده بود، دنيا بر اهلش عبوس و بر طالبانش ترشرو بود.
جهّنم
خانه عذاب.
در اقرب الموارد
مىگويد: ابو البقاء گفته گويند: آن اسم عجمى و گويند فارسى و بقولى عبرى است و اصل
آن كهنّام است
در قاموس گويد: «ركيّة
جهنّام و جهنّم» يعنى چاه عميق و جهنم به علت عميق بودن جهنم ناميده شده است.
به هر حال اين لفظ فقط
سه بار در «نهج» آمده است درباره پيشواى ظالم خطاب به عثمان فرموده: «و انى سمعت
رسول الله ص يقول يؤتى يوم القيامة بالامام الجائر و ليس معه نصير و لا عاذر فيلقى
فى نار جهنّم» خ 164، 235 روز قيامت پيشواى ظالم را مىآورند در حاليكه نه يارى
دارد و نه عذر آورى و او در آتش جهنّم انداخته مىشود. ايضا در خطبه 193 و نامه 17،
اين كلمه آمده است.
جوب
بريدن.
«جاب الثوب جوبا: قطعه»
جواب كلام را از آنجهت
جواب گويند كه سخن گوينده با آن قطع و تمام مىشود (اقرب الموارد) يعنى جواب دهنده
سخن او را قطع مىكند. اين ماده به صورت مصدر و فعل بطور مفصل در «نهج» آمده است
چنانكه فرموده: «اذا ازدحم الجواب خفى الصواب» حكمت 243.
اجابت: جواب دادن به
سئوال خواه به طور ردّ جواب باشد و يا به طور عمل مثل: «دعوا للجهاد فاجابوا» خ
182، 264 كه اجابت عملى است. تجاوب: جواب دادن بهمديگر و محاوره است، «استجابت»:
مثل اجابت به معنى ردّ جواب است: «يا نوف... انّها لساعة لا يد عوفيها عبد الّا
استجيب له» حكمت 104، اى نوف (اين ساعت شب) وقتى است كه هيچ بندهاى در آن دعا
نمىكند مگر آنكه اجابت مىشود. «جوبات» جمع جوبه به معنى حفره است درباره خلقت
زمين فرموده: «فسكنت من الميدان لرسوب الجبال... فى جوبات خياشيمها» خ 91، 132 زمين
از بالا و پائين رفتن آرام گرفت در اثر رسوب كوهها... در حفرههاى بينىهاى آن.
جوح
هلاك كردن. مستأصل
كردن:
«جاج الشىء جوحا، استأصله»
از اين ماده فقط دو
مورد در «نهج» ديده مىشود انحضرت به معاويه مىنويسد: «فاراد قومنا قتل نبيّنا و
اجتياح اصلنا» نامه 9، 368، قوم قريش خواست پيامبر ما را بكشد و ريشه ما را
بخشكاند: «ثم قد نسينا كلّ واعظ و واعظة و رمينا بكل فادح و جائحة» حكمت 122
«جائحه» آفت هلاك كننده.
جود
(به ضمّ اوّل) بذل مال. جودة: خوب و عالى شدن.
«جاد بالمال: بذله»
و نيز آمده:
«جاد جودة: صار جيّدا»
از اين ماده بيست و يك
مورد در كلام امام آمده است.
در رابطه با احسان
فرموده است: «من ايقن بالخلف جاد بالعطيّة» حكمت 138 هر كس به ثواب يقين كند، بذل
عطا نمايد از آنحضرت (صلوات اللّه عليه)
پرسيدند عدالت افضل است يا جود و بذل فرمود: «العدل يضع الامور مواضعها و الجود
يخرجها من جهتها و العدل سائس عامّ و الجود عارض خاصّ فالعدل اشرفهما و افضلهما»
حكمت 437. يعنى: عدل اشرف و افضل است زيرا كه عدالت كارها را در جاى خود قرار
مىدهد ولى بذل آنها را از جهت خود خارج مىكند، عدالت اداره كننده عمومى است و اما
جود پيشامد خاصّى است كه درد كسى را دوا مىكند. «جود» به معنى باران شديد نيز آمده
است چنانكه درباره اموات فرموده است:
«فهم جيرة لا يجيبون داعيا... ان جيدوا لم يفرحوا و ان قحطوا لم يقنطوا، جميع و هم
آحاد» خ 111، 166، آنها همسايگانند ولى دعوت كنندهاى را جواب نمىدهند، اگر باران
داده شوند شاد نمىگردند و اگر به قطحى افتند نا اميد نمىشوند. مجتمعند ولى تنها
تنها. «جيدوا» ماضى مجهول از جود به معنى باران است. «يجود بنفسه» خودش را يا روحش
را بذل مىكند يعنى مىميرد، درباره مردم دنيا فرموده: «يصبحون و يمسون على احوال
شّتى فميّت يبكى و آخر يعزّى و صريع مبتلى و عائد يعود و آخر بنفسه يجود» خ 99، 145
صبح و شام مىكنند در احوال مختلف مردهايكه بر آن گريه مىشود، ديگرى را تسليت
مىگويند. يكى نقش بر زمين و گرفتار، و عيادت كنندهاى كه مريض را عيادت مىكند و
ديگرى كه روح خودش را بذل مىكند. «جيّد» خوب. ضدّ ردّى، جمع آن جياد است، در باره
آزاد بودن انسانها فرموده: «و خلّوا لمضمار الجياد و روّية الارتياد» خ 83، 109 ترك
شدهاند براى ميدان اسبان اصيل و اعمال فكر براى رسيدن به مراد و نيز در نامه 29
آمده است.
جور
اصل جور به معنى انحراف
از اعتدال است:
«جار جورا: مال عن القصد»
ظلم را بدان علت جور
گفتهاند كه انحراف از عدل است. «جار» همسايه:
«الجار: المجاور فى السكن»
«جوار» به معنى عهد و امان و نيز به معنى آب كثير است. از اين ماده حدود شصت مورد
در «نهج» آمده است در رابطه با تيولها و حاتم بخشيهاى عثمان فرموده: «و الله لو
وجدته قد تزوّج به النساء و ملك به الاماء لرددته فانّ فى العدل سعة و من ضاق عليه
العدل فالجور عليه اضيق» خ 15، 57 به خدا قسم اگر آن تيول را پيدا كنم كه با آن
زنان تزويج شده و كنيزان خريدارى گشته است به بيت المال بر مىگردانم، چون در عدالت
وسعت است، هر كس عدالت بر او تنگ آيد، ظلم بر وى تنگتر خواهد بو.
جائر
منحرف از عدل. (ظالم)
آنحضرت به عثمان در حاليكه در محاصره بود فرمود: «و انّ شرّ الناس عند الله امام
جائر ضلّ و ضلّ به» خ 163، 235 بعد از ضربت خوردن در وصيت خويش فرمود: «و انّما كنت
جارا جاوركم بدنى
بدنى ايّاما» خ 149،
207 جمع جار، جيران و جيره است.
جوز
گذشتن از محلّ با سير
در آن و نيز به معنى عدم منع و مباح بودن آيد: «جاز الامر جوازا: كان جائزا و لم
يمنع» از اين ماده به اين دو معنى نوزده مورد در «نهج» يافته است درباره قرآن
فرموده: «فهو... اعلام لا يعمى عنها السّائرون و آكام لا يجوز عنها القاصدون» خ
198، 316، قرآن علامتهائى است كه رهروان از آنها گمراه نمىشوند و بلنديهايى است كه
قاصدان حقائق از آنها تجاوز نمىكنند. آنگاه كه به آنحضرت خبر دادند كه انصار
گفتهاند از ما اميرى و از شما (مهاجران) اميرى. حضرت فرمود: چرا بر آنها دليل
نياوردند كه رسول خدا ص وصيت كرده كه به نيكوكاران انصار نيكى شود و از بدكارانشان
اغماض گردد. «وصىّ بان يحسن الى محسنهم و يتجاوز عن مسيئهم» گفتند: در اين سخن چه
دليلى بر عليه آنهاست فرمود: اگر امامت در آنها مىبود دربارهشان توصيه نمىشد.
مجاز
راه، طريق، اسم مكان
است محل عبور و گذشتن و آن سه بار در «نهج» آمده است: «و لئن امهل الله الظالم فلن
يفوت اخذه و هو له بالمرصاد على مجاز طريقه و بموضع الشجا من مساغ ريقه» خ 97، 141،
اگر خدا ظالم را مهلت دهد مؤاخذهاش از خدا فوت نمىشود خدا در كمين اوست بر گذرگاه
راهش و در محل ماندن استخوان از حلقش. و نيز فرموده: «ايها الناس انّما الدنيا دار
مجاز و الاخرة دار قرار» خ 203، 320 و نيز در خ 132 آمده است.
جوع
گرسنگى: «احذروا صولة
الكريم اذا جاع و اللئيم اذا شبع» حكمت: 49، حذر كنيد از حمله كريم وقتى كه گرسنه
شود و از حمله لئيم وقتى كه سير گردد «جوعة» براى دفعه، «مجاعة» نيز به معنى گرسنگى
چنانكه در نامه 60 و 67 آمده است و نيز فرمايد: «انّ الله سبحانه فرض فى اموال
الاغنياء أقوات الفقراء فما جاع فقير الّا بما متعّ به غنّى و الله تعالى سائلهم عن
ذلك» حكمت 328، از اين ماده ده مورد در «نهج» آمده است.
جوف
درون.
«الجوف من الانسان: بطنه و من البيت و غيره: داخله»
از اين ماده فقط دو مورد در «نهج»
يافته است: «مثل الدنيا كمثل الحيّه ليّن مسّها و السّم الناقع فى جوفها» حكمت 119
و نيز در خ 185 در وصف مورچه آمده است «فى الجوف من شراسيف بطنها».
جول
جولان و جولة: سير و
رفتن:
«جال فى البلاد جولانا: طاف غير مستّقر فيها. جال الفرس فى الميدان: قطع جوانبه»
چهارده مورد از اين
ماده در «نهج» آمده است.
«اجاله» گرداندن
«اجال سيفه: اداره»
اجتيال: گردش و گردان
شخص از قصدش. از اين ماده سيزده مورد در «نهج» آمده است، آنحضرت به يارانش فرموده:
«و قد كرهت ان يكون جال فى ظنّكم انّى احبّ الاطراء و استماع الثناء و لست بحمد
الله كذلك» خ 216، 335 مكروه دارم از اينكه در ذهن شما خطور كند كه من دوست مىدارم
مبالغه در تعريف و شنيدن مداحّى را، حمد خدا را كه چنين نيستم. و در خ 1، 43
فرموده: «و اجتالتهم الشياطين عن معرفته» الشّياطين انسان را از معرفت خدا منحرف
كردند. و در رابطه با توحيد فرمايد: «أنشأ الخلق انشاء و ابتدئه ابتداءا بلا رويّة
اجالها و لا تجربة استفادها» 1، 40 مخلوق را به وجود آورد و خلقت را شروع فرمود،
بدون فكريكه گردانده باشد و بدون تجربهايكه به دست آورده باشد. تجوال مبالغه در
جولان است، آنحضرت به برادرش عقيل نوشته: «فدع عنك قريشا و تركاضهم فى الضلال و
تجوالهم فى الشّقاق» نامه 36، 409، رها كن قريش و به سرعت رقتنشان در گمراهى و
جولانشان را در دشمنى و تفرقه. جائل جولان كننده خ 89، 122، مجال: محلّ جولان خ
196، 311
جاه
قدر. منزلت. مقام. آن
فقط يكبار در «نهج» آمده است در مقام دعا فرموده: «اللهم صن وجهى باليسار و لا تبذل
جاهى بالاقتار» خ 225، 347 خدايا آبرويم را با وسعت معيشت حفظ فرما، منزلت و مقامم
را با فقر ساقط منما. بذل جاه اسقاط منزلت در قلوب است.
جوهر
باطن ماهيّت، آن فقط
يكبار در «نهج» يافته است: «فى تقلّب الاحوال علم جواهر الرجال» حكمت 217 «علم» در
اينجا مصدر است.
جوّ
هوا. جمع آن أجواء است
و يا آن به معنى فضا و ميان زمين و آسمان است، و آن هشت بار در كلام
امام (عليه السلام) به كار رفته است. «اللهم ربّ السقف المرفوع و الجوّ المكفوف... ان
اظهرتنا على عدوّنا فجنّبنا البغى و سدّدنا للحق و ان اظهرتهم علينا فارزقنا
الشهادة» خ 171، 245. خدايا اى پروردگار آسمان بلند و جوّ نگاه داشته شده، اگر ما
را بر دشمن پيروز كردى از ظلم دورمان دار و براى حق استوار گردان و اگر دشمن را بر
ما پيروز كردى ما را شهادت نصيب كن. «ثم انشأ سبحانه فتق الأجواء و شقّ الارجاء» خ
1، 40 پس خداوند شروع كرد به باز كردن جوّها و شكافتن اطرافها، اين كلام در خلقت
جهان است.
جاء
مجىء: آمدن. جائى:
آينده. «الرجاء مع الجائى و اليأس مع الماضى» خ 114، 171، «ان مع كل انسان ملكين
يحفظانه فاذا جاء القدر خلّيا بينه و بينه» حكمت 201.
جيب
قلب. سينه
در اقرب الموارد آمده:
«الجيب القلب و الصدر»
آنحضرت به مالك
مىنويسد: «فولّ من جنودك انصحهم فى نفسك لله و لرسوله و لامامك و أتقاهم جيبا»
نامه 53، 432، فرمانده كن از لشكريانت كسى را كه در نظر تو، به خدا و رسول
خيرخواهتر و پاك قلبتر است. در اينجا «جيب» به معنى قلب و سينه است. و در تعريف
صحابه فرموده: «اذا ذكر الله هملت أعينهم حتّى تبلّ جيوبهم» خ 97، 143، چون خدا ياد
مىشد، چشم آنها مىگريست تا گريبانشانتر مىشد، اينجا جيب به معنى «گريبان» است،
از اين ماده دو مورد بيشتر در «نهج» نيامده است.
جيش
جوشيدن. طوفانى شدن.
«جاشت القدر: غلت، جاش البحر: هاج و اضطرب»
گويا لشكر و لشكريان را
به علت تحركّ و جوشيدن «جيش» گفتهاند. از اين ماده سيزده مورد در «نهج» آمده است،
آنگاه كه از اهل كوفه خواست براى سركوبى آشوب بصره به ياريش بيايند، به آنها چنين
نوشت: «و اعلموا انّ دار الهجرة قد قلعت باهلها... و جاشت جيش المرجل» نامه 1، 363
بدانيد: مدينه اهل خود را از جا كنده (و به جنگ فرستاده) و مانند ديگ بجوش آمده
است» فويل لك يا بصرة عند ذلك من جيش من نقم
الله» خ 102، 148.
جيشه يكدفعه جوشيدن است
جمع آن جيشات آيد در وصف رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده: «المعلن الحقّ بالحقّ و الدافع جيشات الاباطيل و
الدّامغ صولات الاضاليل» خ 72، 101، آشكار كننده حق به وسيله حق دفع كننده جوششها و
طوفانهاى باطل، و شكافنده مغز صولتهاى گمراهيها.
جيف
گنديدن
«جافت الجثّه جيفا: انتنت»
جيفه: بدن گنديده ميّت،
اين لفظ شش بار در «نهج» يافته است در رابطه با مرگ انسان فرموده: «و خرجت الروح من
جسده فصار جيفة بين اهله قد اوحشوا من جانبه و تباعدوا من قربه» خ 109، 161 و نيز
فرموده: «ما لابن آدم و الفخر، اوّله نطفة و آخره جيفة و لا يرزق نفسه و لا يدفع
حتفه» حكمت 454.
جيل
صنفى از مردم:
«الجيل: الصنف من الناس»
آن لفظ يك مورد بيشتر
در «نهج» نيامده است، آنحضرت به معاويه مىنويسد: «و ارديت جيلا من الناس كثيرا.
خدعتهم بغيّك و القيتهم
فى موج بحرك» نامه 32، 406 گروه كثيرى از مردم را با ضلالت خودت فريفتى و آنها در
درياى گمراهى خودت افكندى. 10، 3، 1370
و الحمد لله و هو خير ختام.
حرف الحاء
حبذّا
به به (خوشا) اين لفظ
مركب است از «حبّ» فعل مدح و «ذا» كه اسم اشاره است، اين كلمه فقط يك بار در «نهج»
آمده است «كم من صائم ليس له من صيامه الّا الجوع و العطش و كم من قائم ليس له من
قيامه الّا السهر و العناء حبّذا نوم الاكياس و افطارهم» حكمت 145 اى بسا روزه
داريكه از روزهاش جز گرسنگى و عطش نصيب او نيست و اى بسا شب زندهداريكه فقط
بىخوابى و رنج عايد اوست، خوشا به خواب اهل كمال و افطارشان.
حبّ
دوست داشتن. فعل آن از
ثلاثى مجرد در قرآن مجيد و نهج البلاغه نيامده است همه از باب افعال و غيره آمده
است در اقرب الموارد گويد: استعمال شابع آن از باب افعال است «تحبّب» اظهار محبت و
دوستى «تحابب» بين الاثنين است (دوست داشتن يكديگر) از اين ماده به طور وفور در
«نهج» آمده است.
آنگاه كه سهل بن حنيف
در كوفه از دنيا رفت، و او از محبوبترين يارانش بود و در صفين در ركاب آنحضرت شمشير
زده بود، حضرت به دنبال مرگ وى چنين فرمود: «لو احبّنى جبل لتهافت» حكمت 111، اگر
كوهى مرا دوست دارد منفجر شده مىريزد. سيد رضى «ره» در شرح آن فرموده: يعنى
گرفتارى براى او بيشتر مىشود مصائب بر وى حمله مىكند و آنها فقط بر اتقياء و
نيكوكاران روى مىآورند ابن ميثم فرموده: آن اشاره به كثرت مصائب و بلاياى او (عليه السلام) و دوستانش مىباشد،
ابن ابى الحديد آنرا با
روايات اثبات كرده است.
محبّ محل حبّ، جمع آن
محّاب است چنانكه فرموده: «و انهى اليكم (على لسانه) محابّه من الاعمال و مكارهه» خ
86، 117، خدا بر زبان آنحضرت تا آخر رسانده محلهاى دوست داشتن از اعمال صالحه و
مكروههايش را.
حبّه
دانه و آن فقط شش بار
در «نهج» آمده است در رابطه با فتنه بنى اميه فرموده: «و تستخلص المؤمن من بينكم
استخلاص الطير الحبة البطينة من بين هزيل الحبّ» خ 108، 157 و مىگيرد آن فتنه مؤمن
را از ميان شما مانند گرفتن پرنده دانه بزرگ را از ميان دانه لاغر و كوچك (چنانكه
هجر بن عدىها و ديگران را گرفت).
و نيز درباره مورچه
فرموده است: «تنقل الحبّة الى جحرها» خ 185.
حبر
(بر وزن شرف) شادى و سرور. فعل آن از علم بعلم است:
«حبر الرجل حبرا و حبورا: سرّ»
و بر وزن علم: زينت
دادن
«حبره حبرا: زيّنة»
از اين ماده سه مورد در
«نهج» آمده است در رابطه با دنيا فرموده: «فانى احذركم الدنيا فانها... تحلّت
بالامال و تزنيّت بالغرور لا تدوم حبرتها و لا تؤمن فجعتها» خ 111، 164، و دنيا با
آرزوها زينت شده و با فريفتن مزيّن گشته است، سرورش دائمى نيست و از پشامد ناگهانيش
در امان نمىشود، و در ذيل همان كلام فرموده: «لم يكن امرء منها فى حبرة الّا
اعقبته بعدها عبرة، «عبره» با فتح، اشك چشم است.
تحبير زينت دادن،
آنحضرت به معاويه مىنويسد: «فقد اتتنى منك موعظة موصلة و رسالة محبرة نمّقتها
بظلالك...» نامه 7، 367 از تو به من موعظهاى آمد كه مطالب مختلف و متباين در آن به
هم وصل شده بود و نامه مزيّنى كه با گمراهى خودت آنرا زينت داده بودى.
حبس
بازداشتن، ضدّ رها
كردن، «
حبسه عنه: منعه عنه،
حبسه: ضبطه»
ز اين ماده هشت مورد در
«نهج» آمده است، در رابطه با طلحه و زبير كه عائشه را به بصره بردند فرمود: «فحبسا
نسائهما فى بيوتهما و أبرزا حبيس رسول اللّه- ص- لهما و لغير هما» ج 172، 247، زنان
خويش را در خانههايشان نگاه داشتند و زن رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) را بر خود و ديگران خارج و آشكار
كردند، به عايشه «حبيس» گفتن اشاره به آيه «وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ» است.
احتباس
قبول حبس است درباره
بصره فرموده: «المحتبس فيها بذنبه و الخارج بعفو اللّه» ج 13، 56 قبول حبس كننده
(ماندگار) در آن گرفتار گناه خويش و خارج شونده مورد عفو خدا قرار گرفته است
حبط
بطلان. (پوچ شدن).
«حبط العمل حبطا، بطل»
و نيز:
«حبط العمل حبطا: فسد و هدر»
از اين ماده فقط دو
مورد در «نهج» يافته است در حكمت 144 فرموده: «ينزل الصبر على قدر المصيبة و من ضرب
يده على فخذه عند مصيبته حبط عمله» صبر به قدر بلا نازل مىشود، هر كس در وقت بلا
بر زانويش بكوبد، عملش باطل مىشود ز ثواب بلا محروم مىگردد).
و نيز درباره شيطان
فرموده: «فاعتبروا بما كان من فعل الله بابليس اذا حبط عمله الطويل و جهده
الجهيد... عن كبر ساعة واحدة» خ 192، 287 (القاصعة) از كلام حضرت معلوم مىشود كه
دست زدن به زانو در وقت مصيبت و تكبّر از فرمان حق از عوامل حيط مىباشد.
حبل
ريسمان. و بر وزن شرف،
حامله شدن را گويند،
«حبلت المرأد حبلا: حملت»
احتبال: افتادن به دام.
گويند
«احتبل الصّيد: وقع فى الحبالة»
حباله (بكسر اوّل):
ريسمان صيد (تله، كمند، دام) جمع آن حبائل است، حبال جمع حبل آيد، به «رگ» نيز حبل
گويند از اين ماده بيست و هشت مورد در «نهج» آمده است، آنحضرت به خوارج فرمودند:
«فانى نذيركم ان تصبحوا صرعى باثناء هذا النهر... قد طوّحت بكم الدّار و احتبلكم
المقدار» خ 36، 80 من شما را مىترسانم از اينكه در اثناء اين نهر نعشتان به زمين
افتد... دنيا بضلالتتان انداخته، قضا و قدر به دامتان بكشد درباره قرآن فرموده:
«فانه حبل الله المتين و سببه الامين و فيه ربيع القلب و ينابيع العلم» خ 176، 254،
علت استعمال حبل در قرآن آنستكه: اين كتاب انسان را به خدا مربوط مىكند و در حقيقت
ريسمانى است ما بين خدا و خلق.
در رابطه با خودش
فرموده: «اليك عنّى يا دنيا فحبلك على غاربك قد انسللت من مخالبك و افلتّ من
حبائلك» نامه 45، 419، دور شو از من اى دنيا، از چنگالهاى تو كنار كشيدهام و از
دامهاى تو نجات يافتهام.
حباء
عطّيه. از اين ماده فقط
دو مورد در «نهج» آمده است.
در رابطه با خداوند
فرموده: «و انّه لبكل مكان و فى كلّ حين و اوان و مع كلّ انس و جانّ لا يثلمه
العطاء و لا ينقصه الحباء» خ 195، 309، او در هر مكان هست و در همه اوقات وجود
دارد، با هر انس و جن است، نعمت دادن او را نمىشكند، و بذل و بخشش چيزى از او ناقص
نمىكند.
آنحضرت به مالك اشتر
مىنويسد: «ثمّ انظر فى امور عمّالك فاستعملهم اختبارا و لا توّلهم محاباة... نامه
53، 435، يعنى كارمندان خود را از روى امتحان منصوب كن نه از روى ميل (دستهبندى)
به آنها و به فكر بارى دادن به تو
«حاباه: مال اليه».
حتّ
ساقط شدن و ساقط كردن.
لازم و متعدى هر دو آمده است و سه مورد از آن در «نهج» يافته است، آنحضرت به بعض از
يارانش كه مريض شده بود فرمود: خداوند اين مرض را سبب ريختن گناهان تو گرداند، مرض
خودش اجرى ندارد، (اجر در عمل است): «و لكنّه يحطّ السيئات و يحتّهاحتّ الأوراق»
حكمت 42 و ليكن مرض گناهان را مىريزد، آنها را مانند برگ درختان مىريزد. و درباره
نماز فرموده: «و انّها لتحت الذنوب حتّ الورق و تطلقها اطلاق الربق» خ 199، 316،
نماز گناهان را مىريزد مانند ريزش برگ، و آنها را باز مىكند، مانند باز كردن از
بندها. ناگفته نماند «حتّ» اول متعدّى و دوم لازم است، «الريق» ريسمانى است كه
دستگيرهها را در آن كنند، گوئى گناهان در گردن انسان است نماز آنها را باز كرده و
رها مىكند «ربق» جمع ربقه است.
انحتات: ريختن. پراكنده
شدن چنانكه در خ 165، 238 درباره طاووس آمده است.
حتف
مرگ. جمع آن حتوف است،
و از آن پنج مورد در «نهج» آمده است: «تذلّ الامور للمقادير حتّى يكون الحتف فى
التدبير» حكمت 15، كارها در مقابل قضا و قدر چنان ذليل هستند كه گاهى تدبير انسان
منجّر به مرگ و هلاكت مىشود.
و درباره انسان فرموده:
«فبينا هو يضحك الى الدنيا و تضحك اليه فى ظل عيش غفول، اذ وطىء الدهر به حسكه و
نقضت الايّام قواه و نظرت اليه الحتوف من كثب» خ 221، 341. يعنى: گاهى مىبينى كه
انسان به دنيا مىخندد و دنيا به انسان، و در عيش غافل كننده است كه دنيا خار خويش
را در او فرو برد و روزگار قوايش را شكست، و مرگها از نزديك او را زير نظر گرفتند،
سخنان امام (صلوات اللّه عليه) در اينجا و در
همه جا پر از بلاغت عجيب است حيف كه من در اين كتاب نه وقت بررسى آنها را دارم و نه
توانائى بيان آنها را.
حتم
واجب و قطعى. و آن فقط
يكبار در «نهج» يافته است مردى از امام (عليه السلام)
پرسيد: آيا رفتن ما به طرف شام از روى قضا و قدر الهى بود آنحضرت ضمن جواب مفصلى كه
به او داد فرمود: «ويحك لعلّك ظننت قضاء و قدرا حاتما و لو كان ذلك كذلك لبطل
الثّواب و العقاب و سقط الوعد و الوعيد» حكمت 78، يعنى قضاء و قدر حتمى و الزامى
نبود كه ما را مجبور كند، و اگر كارها و از جمله رفتن به شام حتمى و جبرى باشد ديگر
ثواب و عقاب باطل شده و وعد و وعيد ساقط ميگردد. با جبر، تكليف وجود ندارد رجوع شود
به «قضاء و قدر»
