زمينه ها و عوامل اصلاحات

بدون ترديد يك سلسله زمينه ها و عوامل معنوى و مادى ، در بسترسازى و تحقق اصلاحات نقش دارد كه بيشتر آنها را در نهج البلاغه مى يابيم ، از جمله :
1 - تقوا
تقوا نيرويى است مقدس كه سبب كشش به سوى ارزشهاى معنوى و عالى و گريز از پستى ها و آلودگى هاى مادى مى شود، و آدمى را بر خويشتن مسلط نموده ، از اسارت هواهاى نفسانى آزاد مى كند. و در واقع به انسان مصونيت مى بخشد نه محدوديت . داشتن تقوا در انديشه و عمل اصلاح طلب موثر مى باشد. امام المتقين على عليه السلام پيوسته بر تحقق تقوا و تعميق و توسعه آن خاصه نسبت به خواص ، تاكيد داشت ، حتى در وصيتنامه خود، قبل از هر چيز به تقوا و پروا پيشگى توصيه مى فرمايد:
شما را و تمام فرزندانم و هر كس اين پيام به او مى رسد در هر زمان و هر به تقوا و نظم در امور و ايجاد صلح و صلاح بين خود سفارش مى كنم ... . ⁽⁵¹⁾
و در خطابى ديگر به بيان آثار تقوا پرداخته ، مى فرمايد:
به راستى تقوا داروى بيمارى دلها و قلب هاى شما... و به صلاح و سامان رساننده فساد درون جان و جامعه ) شماست . ⁽⁵²⁾
اى بندگان خدا بدانيد تقوا دژى بلند و شكست ناپذير است و بى تقوايى و هرزه گى خانه اى پست و در حال فرو ريختن كه حافظ ساكنان خود نمى باشد و كسى كه به ان پناه برد در امان نخواهد بود، آگاه باشيد، باتقوا مى توان ريشه و نيش گزنده گناهان را قطع كرد.))⁽⁵³⁾
((همانا تقوا كليد هر در بسته و توشه قيامت و عامل آزادى از هر گونه بردگى و نجات از هر تباهى است . و در پرتو تقوا طالب هر چيز پيروز خواهد و پروا كنندگان از گناه ، رستگارند و با تقوا به هر آرزويى مى توان رسيد⁽⁵⁴⁾))
2- قدردانى از نعمت ها
يعنى انچه داريم از آن خدا بدانيم و همراه با سپاس و شكر او، با برنامه ريزى صحيح و به دور از اسراف و تبذير، در مسير رضاى او و خدمت به بندگان او استفاده و صرف كنيم . كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
هر نعمتى كه خداوند به تو بخشيده نيكو دار و در راه صلاح و اصلاح بكار گير و هرگز نعمت هايى را كه در اختيار دارى تباه مكن . ⁽⁵⁵⁾
3 - تامين زندگى كارمندان
رسيدگى به معيشت كارمندان نه تنها اميد بخش و انگيزه كار بهتر و بيشتر مى شود بلكه سبب آرامش خاطر آنان بوده ، و مانع تجاوز به اموال مردم و بيت المال مى گردد. امام على عليه السلام در اين زمينه مى فرمايد:
سپس روزى فراوان و امكانات مورد نياز كارمندان را بر آنان ارزانى دار كه با حقوق و در آمد كافى در اصلاح خود بهتر مى كوشند و با بى نيازى دست به اموال بيت المال نمى زنند و اتمام حجت است بر آنها. ⁽⁵⁶⁾
4 - استفاده از تجربه صالحان
بهره گيرى از تجربه موفق مصلحان هم علم است و هم صرفه جويى در زمان و دورى از زيان هاى آزمون و خطا، كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
آنچه نيكان و صالحان خاندانت به آن عمل كرده اند، انتخاب كن و انجام بده ⁽⁵⁷⁾
5 - دورى از شعار و ريا
اسلام پيوسته آدمى را از تنگ نظرى هاى مادى و خودنمايى و خود بينى هاى بيرون آورده ، او را به خدا و كمال نامتناهى متوجه مى كند تا نه تنها به جاى حرف و شعار، عملگرا گردد بلكه در اجراء و عمل هم گرفتار توقف يا انحراف نشود، حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
و عمل صالح زراعت آخرت و ارزشمند است ... و كارها (نيكى ها و اصلاحات ) را بدون ريا و خود نمايى و شهرت طلبى ، انجام دهيد. ⁽⁵⁸⁾
6 - امر به معروف و انتقاد سالم و خير خواهانه
براى شكل گير و پيشرفت اصلاحات ، دولت و ملت بايد ناظر و ناصح هم باشند، در نهج البلاغه مى خوانيم :
پس مرا با خير خواهى خالصانه و سالم يارى كنيد. ⁽⁵⁹⁾
و امر به معروف را براى اصلاح توده ها و جامعه قرار داد ⁽⁶⁰⁾
7 - قانون گرايى
عمل به وظيفه و حفظ حقوق يكديگر در مردم و كارگزاران بستر ساز اصلاحات مى باشد. على عليه السلام مى فرمايد:
و آنگاه كه مردم حق رهبرى و والى را ادا كنند و زمامدار جامعه ، حقوق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت يابد، راههاى دين پديدار و استوار گردد، نشانه هاى عدالت برقرار و سنت هاى صحيح ، در مسير خود به راه افتد پس بدين ترتيب روزگار اصلاح شود و مردم به استمرار دولت و حكومت اميدوار و توطئه و طمع هاى دشمنان به ياس انجاميد. ⁽⁶¹⁾
8 - مبارزه با فساد
همزمان با برنامه هاى اصلاحى ، شناسايى و جلوگيرى از رويش و رشد مفاسد (فردى ، اجتماعى ، اقتصادى و... از هر كس و در هر شكل ) يك ضرورت است تا اصلاحات به ثمر رسد همانگونه كه براى رشد نهال و گل ها، آفتها و خارهاى مزاحم را بايد دفع كرد و با روش صحيح از بين برد مصلحان بزرگ تاريخ يعنى انبياء اينگونه عمل كردند، و على عليه السلام مى فرمايد:
بدانيد خداوند مرا فرمان داده است تا با سركشان ، پيمان شكنان و كسانى كه فساد به راه مى اندازد مبارزه كنم . ⁽⁶²⁾
در حفظ خصلت هاى پسنديده تعصب به خرج دهيد... از ستم و فساد اجتناب و دورى كنيد. ⁽⁶³⁾
9 - تبيين آثار و فوايد
از جمله عوامل موثر در پذيرش و شكل گيرى اصلاحات بيان نتايج و فوايد ارزشى حركت اصلاحى و تجليل از عمل صالح و بها دادن به خوبان و خوبى ها مى باشد، امام صالحان على عليه السلام مى فرمايد:
هر گاه صلاح و شايستگى بر روزگار و مردم چيره شد، اگر كسى به ديگرى گمان بد برد كه گناهى از او ظاهر نشده ، ستمكار است . ⁽⁶⁴⁾
آگاه باشيد نام نيك و زبان صالح و خير كه خداوند براى آدمى ، در ميان مردم قرار دهد بهتر است از مال ارثى كه براى ديگران مى گذارد و او را سپاس هم نمى كند. ⁽⁶⁵⁾
هيچ تجارت و معامله اى همانند عمل صالح (پرسود) نيست ⁽⁶⁶⁾
البته خواستن و تلاش مردم در تحقق اصلاحات قابل ترديد نيست (همانند زمين آماده و پذيراى بذر صالح ) و شايد ذكر محاسن برنامه اصلاحى ، عامل ايجاد و افزايش تقاضا و خواست ملت گردد. و لذا على عليه السلام (به فساد پرداختن و اميد اصلاح داشتن را) توبيخ مى كند:
آنها (دشمنان )... در شهرها ومناطق خود به صلاح و اصلاح مشغولند و شما به فساد و خرابى مى پردازيد! ⁽⁶⁷⁾
10 - شايسته سالارى
گزينش و انتخاب كارگزاران صالح و كاردان ، نقش اساسى در اجراى اصلاحات دارد، به عكس گماشتن افراد ناصالح و ناكار آمد، وابستگان قومى و حزبى ناتوان ، عامل ظلم ، بدبينى ، نارضايتى و خشم مردم و موجب فساد و بحران خواهد شد. در اين رابطه امام على عليه السلام مى فرمايد:
كارگزاران خود را از ميان افراد با تجربه ، با حيا و از خاندان هاى شايسته و با صلاحيت و پيشگام در اسلام انتخاب كن ... ⁽⁶⁸⁾
11 - برخورد قاطع با كارگزاران متخلف
حضرت على عليه السلام در عين آنكه مظهر محبت و تبلور عطوفت بود اما با خائنان و مسئولان متخلف نظام ، بدون ملاحظه كارى و تساهل و تسامح برخورد مى نمود و قاطعانه قوانين الهى را در حق آنها اجرا مى كرد
در نامه خود به والى مصر مى نويسد:
سپس رفتارشان را مورد برسى قرار ده و بازرسان مخفى از افراد راستگو و وفادار بر آنان بگمار زيرا بازرسى سرى تو سبب مى شود تا آنها امانت دارى كنند و با مردم به ملاطفت رفتار نمايند و از اعوان خائن دور نگهدارند. و اگر يكى از آنها (كارگزاران ) آلوده به خيانت شد و گزارش ماموران مخفى عليه او جمع گرديد و آن اخبار را حجت دانستى ، خائن را تنبيه بدنى كن و به كيفر عملش برسان ، و او را خوار نموده و داغ خيانت و ننگ بر گردنش بينداز. ⁽⁶⁹⁾
آرى تاريخ گواه است كه آن حضرت ، شريح قاضى را به خاطر خانه اى كه تهيه كرده بود، احضار و توبيخ كرد. ⁽⁷⁰⁾ جانشينى فرماندار بصره را براى كوتاهى در حفظ بيت المال به شدت تهديد نمود. ⁽⁷¹⁾ و كميل بن زياد نخعى را به جهت بى كفايتى در فرماندهى لشكر، نكوهش و بركنار كرد. ⁽⁷²⁾
و در نامه بى يكى از مسئولان خائن حكومتش نوشت :
از خدا بترس و پرهيزكار باشد و اموال آنان را باز گردان و اگر چنين نكنى و خدا مرا فرصت دهد تا به تو دست يابم تو را كيفر خواهم كرد كه نزد خدا عذر خواه من باشد. و با شمشيرى تو را مى زنم كه به هر كس زدم وارد دوزخ گرديد. به خدا سوگند اگر حسن و حسين عليه السلام (دو فرزند آن حضر) چنان مى كردند كه تو انجام دادى ، از من روى خوش نمى ديدند و به آرزويى نمى رسيدند جز آنكه حق را از آنان بگيرم . ⁽⁷³⁾
و در كلامى ديگر مى فرمايد:
در انجام آنچه صلاح به شمار مى آيد سستى مكنيد و براى رسيدن به حق تلاش نماييد و اگر بر حق و صلاح پايدارى نكنيد، بدانيد خوارترين افراد نزد من ، انسان كج رفتار است كه به سختى كيفر خواهم داد و هيچ راه گريزى نخواهد يافت . ⁽⁷⁴⁾
12 - صداقت و صراحت
در سيره سياسى امام عدالت خواهان حضرت على عليه السلام به وضوح صداقت و صريح گويى با مردم ، ديده مى شود كه نقش فراوان در جلب اعتماد و پذيرش برنامه اصلاحات دارد، به طورى كه مى فرمود:
آنچه مى گويم بعهده مى گيرم و بدان پاى بندم ... بخدا سوگند هرگز سر سوزنى حقيقت را از شما پنهان نكردم و هيچگونه دروغى نگفته ام . ⁽⁷⁵⁾
و همچنين مى فرمايد:
هرگاه رعيت و ملت بر تو بدگمان گردد، عذر و دليل خود را آشكارا با آنان در ميان بگذار و با اين كار بدگمانى را (و در نتيجه زير سئوال رفتن خود و برنامه هايت ) از آنان برطرف كن ، كه اين دفاع ، رياضتى براى خود سازى تو و مهربانى و مدارا نسبت به مردم است و آنان را به حق و قانون مدارى و مى دارد. ⁽⁷⁶⁾
13 - حفظ كرامت انسانها
در نهج البلاغه بارها محبت به ملت و حفظ كرامت انسانها توصيه شده است كه اين خوى پسنديده عامل پذيرش و پيشرفت طرح هاى اصلاحى و سبب رشد و شكوفايى ملت ، اجراى قانون ، اعتماد و امنيت خواهد بود. و امام على عليه السلام مى فرمايد:
اى مالك رافت و رحمت را پوشش دل خود قرار بده و با همه مردم دوست و مهربان باش چرا كه دو دسته اند، يا برادر دينى تو اند و يا افرادى همانند تو در آفرينش ... بر آنان سخن مگير و ببخشاى ... و بايد محبوب ترين چيزها نزد تو، تعميم عدل و جلب خوشنودى و رضاى توده مردم باشد.⁽⁷⁷⁾
و در پيامى ديگر مى فرمايد:
با مردم متواضع و فروتن ، مهربان و گشاده روباش و در نگاه و نيم نگاهت به مردم نيز، با تساوى رفتار كن . ⁽⁷⁸⁾
چرا كه تبعيض هاى ناروا، جامعه را به فساد و تفرقه ، تباهى و طغيان مى كشاند و مانع شكل گيرى و استمرار اصلاحات مى باشد. و لذا پيشواى اصلاح طلبان راستين ، على عليه السلام اجازه برترى خواهى به كارگزارانش ‍ نمى داد.
و براى همه ملت آنچه براى خود و خاندانت دوست دارى ، دوست بدار و براى آنها آنچه براى خود و خاندانت نمى پسندى مپسند. ⁽⁷⁹⁾
حتى منت گذارى ، بزرگنمايى كار خود و آمار زياد دادن را نهى مى فرمايد:
از منت بر رعيت به هنگام احسان بپرهيز و بيش از آنچه انجام داده اى كارت را بزرگ مشمار و هرگز خلاف وعده عمل مكن ... و از امتياز خواهى براى خود در آنچه مردم مساويند بر حذر باشد. ⁽⁸⁰⁾
14 - دعا
به دنبال برنامه ريزى و مديريت صحيح ،⁽⁸¹⁾ هر طرح و حركت اصلاحى ، توجه قلبى به قدرت نامتناهى خدا نمودن و دعا كردن ، نه تنها يك اصل مكتبى و معنوى مى باشد كه توفيق و تداوم كار و مصونيت از تهديدهاى نامرئى را نويد مى دهد و به طور كلى دعا عبادت بوده و آثار تربيتى و روحى فراوان به همراه دارد. امام على عليه السلام مى فرمايد:
اگر مردم هنگام نزول بلاها و گرفتاريها و زوال نعمت ها، با نيت هاى درست و صادقانه به درگاه خدا زارى كنند و با قلب هاى سرشار از محبت ، از خدا بخواهند، آنچه از دستشان رفته ، باز خواهد گشت و هر گونه فسادى اصلاح گردد. ⁽⁸²⁾
و در كلامى ديگر مى فرمايد:
خداى بين ما و آنان اصلاح فرما و صلاح و صواب را حاكم كن . ⁽⁸³⁾
پروردگارت تو مرا به اصلاح امورم راهنمايى فرما و قلبم را به آنچه سبب رستگاريم شود هدايت نما. ⁽⁸⁴⁾
ممماا رى ! على عليه السلام به عنوان رئيس حكومت اسلامى و يك مصلح اسوه ، خدا را مى خواند و دعا مى كند و به ما مى آموزد.

اصلاح طلبان راستين

امام على عليه السلام در نهج البلاغه ضمن كوتاهى به سه ويژگى برجسته مصلحان و اصلاح طلبان واقعى اشاره مى فرمايد:
امر و فرمان خداى سبحان (حاكميت دينى و اصلاحات واقعى ) را برپا ندارد جز آنكه :
1. اهل ملاحظه كارى و سازش و سياسى كارى (در اجراى حق ) نباشد.
2. همرنگ مردم ناصالح و مشابه مفسدان و در جهت خواست آنها حركت و موضعگيرى نكند.
3. پيرو آرزوها (تمايلات نفسانى ، طمع مال و مقام و مفاسد حزبى و جناحى ) نگردد. ⁽⁸⁵⁾
و اين همه ريشه در زهد و دورى از دنيا گرايى دارد. زهد حالتى است كه زاهد به خاطر دلبستگى هاى معنوى و اخروى نسبت به مظاهر مادى زندگى (در انديشه و عمل ) بى اعتنايى مى كند و در نتيجه نه تنها ساده زيستى و قناعت دارد كه از رفاه طلبى ، طمع ، تحمل و لذت گرايى گريزان مى شود و اصلاحات او همراه با عدالت اجتماعى و دورى از ظلم و گناه مى گردد. و لذا انبياء كه سر آمد مصلحان راستين اند، هم زاهد بودند و به فرموده على عليه السلام پيامبر صلى الله عليه و آله برترين زاهدان و حضرتش در دورى از دنيا به او تاسى نموده ، مى فرمايد:
به خدا سوگند كه اين دنيا شما در ديده من از استخوان خوكى در دست شخص مبتلا به جذام پست تر است . ⁽⁸⁶⁾
و در مورد ترغيب به زهد مى فرمايد:
خوشا به حال آنان كه از دنيا (مظاهر مادى و لذتهاى زودگذر و فريبنده ) دل بريدند و به آخرت رغبت و دلبستگى پيدا كردند. ⁽⁸⁷⁾
و در تبيين معنا و آثار زهد مى فرمايد:
اى مردم زهد عبارت است از كوتاه كردن آرزو، سپاس گزارى در برابر نعمت و پارسايى نسبت به محرمات و نبايستنى ها ⁽⁸⁸⁾
و كسى كه در دنيا زاهد باشد، مصيبت ها را ناچيز شمرد و گرفتاريها بر او سبك نمايد. ⁽⁸⁹⁾
متاسفانه اصلاح طلبان دروغين نه تنها در صدر اسلام ( همانند بنى اميه و بنى عباس ) حتى امامان معصوم و مصلحان راستنى امت را با تبليغات گسترده ، منزوى كردند، بلكه در مشروطيت و عصر حاضر نيز همان نوع اصلاحات وارداتى و اصلاح طلبان مورد حمايت دشمنان و رسانه هاى خبرى استكبار جهانى به چشم مى خورند، آنه كه نفى ارزشهاى اسلامى و انقلابى و محورهاى وحدت و اصيل نظام (قانون اساسى ، ولايت فقيه و مديريت دينى و...) را هدف قرار داده اند و با نقاب شعارهاى فريبنده ، جامعه و جوانان را به سوى ليبراليسم ، سكولاريزم و نظام لائيك سوق مى دهند. با آنكه اصلاح طلبان واقعى پيش از همه و بيش از ديكران ، خود اهل عمل صالح اند، امام على عليه السلام مى فرمايد:
هر آن كسى كه مردم را (به هر كار و حركت اصلاحى ) دعوت كند و فراخواند ولى خود عمل ننمايد، همانند تير اندرز بدون كمان است ⁽⁹⁰⁾
و در ضمن خطابه اى مى فرمايد:
كجايند خوبان و صالحان شما، كجايند آزاد مردان و سخاوتمندان شما... مفاسد (فردى و اجتماعى ) آشكار و فراگير شده ، نه انكار كننده و تغير دهنده اى ديده مى شود و نه بازدارنده اى ، عمل كننده پيدا مى شود... نفرين خدا بر آنان خدا بر آنان باد كه امر به معروف (و خوبيها و اصلاحات ) مى كنند و خود آنرا ترك مى نمايد، نهى از منكر و فساد مى كنند و خود مرتكب مى شوند. ⁽⁹¹⁾

اسوه اصلاحات

الگو خواهى و الگوپذيرى انسان و نقش آن در رشد و تكامل فرد و جامعه ، غير قابل ترديد است و در امر اصلاح طلبى و طرح و تحقق اصلاحات وجود مدل و اسوه صالحان ، يك ضرورت به شمار مى رود، تا كار با آگاهى آغاز و راه نزديكتر شود و همچنين در مواجهه با مشكلات ، حركت متوقف نگردد و يا الگوهاى وارداتى ، امت را به انحراف نكشاند. بر اين اساس است كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
به راستى كه پيروى از روش پيامبر و اسوه قرار دادن او براى شما كافى است ... پسى از پيامبر نيكوتر و برتر پيروى كن زيرا راه و رسم او اسوه مى باشد (در همه زمينه هاى زندگى ) براى آنكه به او تاسى كند. و محبوبترين بندگان خدا كسى است كه از پيامبرش تبعيت نمايد. ⁽⁹²⁾
و در جاى ديگر مى فرمايد:
به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله (امامان معصوم و مصلحان واقعى انسانها) بنگريد و پيوسته ملازم آنان باشيد از جهتى كه مى روند منحرف نشويد و قدم جاى قدمشان بگذاريد، چرا كه آنان هرگز شما را از راه هدايت و تكامل منحرف نمى كنند و بيرون نمى برند. ⁽⁹³⁾
و در بيانى اتمام حجت نموده ، مى فرمايد:
خدايا هر يك از بندگانت كه سخن و برنامه عادلانه و اصلاح طالبانه دور از فساد ما را نسبت به دين و دنيا بشنود و از يارى آيين تو و دين تو سرباز زند ما تو را بر ضد او به شهادت مى طلبيم ... و او را به كيفر گناهانش خواهى گرفت . ⁽⁹⁴⁾
در خاتمه با اطمينان هر چه بيشتر بايد گفت كدامين اصلاح طلب و كدامين طرح اصلاحى جامع تر و موفق تر در اجراى عدالت ، امنيت و معنويت و رفع محروميتها، از الگوى حكومتى امام على عليه السلام بوده و هست ؟!
او كه بر بخش وسيعى از كره خاكى نظام اصلاحى اسلام را پياده كرد و به نمايشگاه تاريخ آورد، در نامه اى به يكى از كار گزاران بزرگ حكومتى اش ‍ مى نويسد:
آگاه باش ! هر ماموم و رهروى را پيشوا و رهبرى است كه بايد به او اقتدا كند و از زانو نور دانش او (گفتار و رفتار و سيره اش ) بهره گيرد، بدان ، امام شما از دنيايش به اين دو جامعه و از غذاها به اين دو قرص نان اكتفا كرده .
آگاه باش ! شما توانايى اين گونه زيستن را نداريد و ليكن مرا با ورع و خدا پرستى ، # در همه زمينه هاى زندگى و برنامه هاى علمى و جامع ) و پاكى و پيمودن راه صحيح و درستكارى يارى دهيد... آيا به همين اكتفا و قناعت كنم كه گفته شود، من امير مومنانم اما با آنان در سختى هاى روزگار شركت نكنم و پيشوا و اسوه شان در تلخى هاى زندگى نباشم ؟... ⁽⁹⁵⁾
كجاى تاريخ بشر مى توان اسوه مقتداى صالح و عدل محور همچون حضرت على عليه السلام يافت كه بگويد:
بر شهرهاى شما وارد شدم (رياست و حكومت را در دست گرفتم ) با اين پوشاك و لباس اثاث و مركب و شتر سواريم پس اگر با غير اينها و بيش از آنچه با آنها وارد شدم ، بيرون روم (در پايان حكومت و عمرم ) به حق از خائنان باشم ؟؟. ⁽⁹⁶⁾
و نيز در باره وحدت حرف و عمل كه عامل جلب اعتماد مردم و تحقق اصلاحات است مى فرمايد:
اى مردم به خدا سوگند شما را به اطاعت و انجام كارى تشويق و وادار نمى كنم مگر آنكه خود در انجام آن بر شما سبقت مى گيرم و از انجام گناهى باز نمى دارم جز آنكه قبل از شما خودم آن را ترك مى كنم . ⁽⁹⁷⁾
حال با تمسك به كلام على عليه السلام در بيان شيوه اصلاحات مصلح كل (آخرين اسوه معصوم امام زمان حضرت مهدى (عج )) سخن را به پايان مى رسانيم :
او (حضرت مهدى (عج )) خواسته ها و هواهاى نفسانى را تابع هوس هاى خود قرار دهند و هنگامى كه قرآن را به راى و نظريه هاى مختلف خود تفسير كنند آن حضرت آراء و نظريه ها را تابع قرآن مى سازد. ⁽⁹⁸⁾يعنى به جاى كثرت گرايى و قرائت هاى متعدد و آزادى و ولنگارى فكرى و رفتارى ، بدعت ها و تحريف ها كه در طول تاريخ ، دشمنان و نا آگاهان وارد اسلام و نظام نمودند، مى آيد و بر خلاف نظر اصلاح طلبان غربى و ليبراليست ها، كه بر اساس اومانيسم (اصالت انسان ) و سكولاريزم (اصالت دنيا و جدايى دين از سياست ) عمل نمودند. او مقررات خداى حكيم را پياده مى كند، خدايى كه سراسر هستى را بر اساس حكت و مصلحت آفريده است . و از اين رهگذر در نهج البلاغه مى خوانيم :
آسمان و زمين ، بالا و پستى مامور رساندن منافع شما بوده ، اوامر خدا را اطاعت كردند و به آنها دستور داده شده كه براى مصالح شما قيام كنند و چنين كردند. ⁽⁹⁹⁾

معيار اصلاحات