مقدمه

اصلاحات ، اصلى كه ريشه در فطرت كمال جويى و كمال خواهى انسان دارد و رسالت بلند انبياى الهى هم اصلاح مادى و معنوى زندگى بشر بوده است . اسلام دين ناظر به فطرت آدمى و مكمل اديان آسمانى گذشته ، اصلاحات ⁽¹⁾ واقعى را در انجام دستورهاى خالق هستى و تحقق عدالت و عبوديت حق مى داند كه متناسب با شرايط زمان بر محور ولايت اجرا مى گردد. و به گفته شهيد استاد مطهرى (ره ):
اصلاح طلبى يك روحيه اسلامى است ، هر مسلمانى به حكم اين كه مسلمان است ، خواه ناخواه اصلاح طلب است و لااقل طرفدار اصلاح طلبى است ، زيرا اصلاح طلبى هم به عنوان يك شاءن پيامبرى در قرآن مطرح و هم مصداق امر به معروف و نهى از منكر است كه از اركان تعليمات اجتماعى اسلام است . ⁽²⁾
بعلاوه منتظر مصلح حقيقى و عدالت جهانى حضرت مهدى (عج ) و لزوم مراقبت و محاسبه نقش ، اصلاح طلبى و پالايش مستمر خود و جامعه را به همراه دارد، در واقع موضوع اصلاحات در همه زمينه ها و زمانها به عنوان يك اصل ارزشى ريشه در دين داشته و نه نتها در كلام امامان معصوم عليه السلام آمده كه حتى در طول حيات خود براى تحقق آن تا پاى فدا شدن پيش رفتند و امام حسين عليه السلام مى فرمايد:
قيام من براى كامجويى يا جاه طلبى و آشوبگرى و ستم نبوده بلكه براى ايجاد اصلاحات در امت جدم قيام كردم ... ⁽³⁾
و انقلاب اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى (ره ) نهضتى اصلاح طلبانه عليه رژيم ستمشاهى بود. ⁽⁴⁾
اكنون اين حقيقت را به اختصار از كتاب و كلام شهيد عدالت ، امام على عليه السلام (نهج البلاغه ) كه ترجمان وحى است جويا مى شويم .

ضرورت اصلاحات

در اين بخش از بيانات حضرت على عليه السلام نه تنها اصلاح طلبى و انجام اصلاحات راستين در همه ابعاد زندگى توصيه شده و كارشكنان و كوتاهى كنندگان را سرزنش نموده ، بلكه استفاده مى شود وظيفه حاكم و رهبرى پرداختن به اصلاح امور ملت است .
كوشش در صلاح و سامان دهى جامعه و امور مردم از كمال سعادت و نيكبختى است . ⁽⁵⁾
در آنچه صلاح است و اصلاحات بشمار مى آيد كوتاهى و سستى مكنيد ⁽⁶⁾
كدورتها و مسائل (شخصى و جناحى ) بين خود را اصلاح كنيد. ⁽⁷⁾
وظيفه من جز تلاش و كوشش در اصلاح امور شما نيست . ⁽⁸⁾

اصلاحات و حكومت اسلامى

امام على عليه السلام در بيانات متعدد تصريح مى فرمايد كه ايجاد اصلاحات همه جانبه از اهداف بلند فعاليتها و دستيابى ما، به امارت و حكومت مى باشد؛ از جمله مى فرمايد:
پروردگار!تو مى توانى آنچه انجام داديم نه براى كسب سلطنت و نه جهت تحصيل متاع پست دنيا بود، بلكه بدان خاطر بود كه معيارها و نشانه هاى از بين رفته دين دنيا را بازگردانيم و اصلاحات را در شهرها و سرزمين هايت آشكار و محقق نماييم تا بندگان ستمديده ات در امنيت (سياسى ، اقتصادى ، قضايى ، بهداشتى و...) و آسايش قرار گيرند (روابط اجتماعى و عدالت زندگى عمومى مردم از نظر مسكن ، تغذيه ، آموزش و پرورش ‍ و...بهبود آشكار يابد) و قوانين و مقرراتى كه به فراموشى سپرده و احكام تعطيل مانده خدا، اقامه و اجرا گردد. ⁽⁹⁾
و نيز در دستور العمل خود به مالك اشتر (استاندار بزرگ مصر) مى نويسد:
به آن سرزمين مامور و اعزام شدى تا خراج و ماليات هاى آنجا را جمع آورى نمود و با دشمنانش جهاد كنى و به اصلاحات جامعه و اهل مصر همت گمارى ، به عمران و آبادى شهرها و مناطق آن بپردازى ...))⁽¹⁰⁾

اصلاحات و آگاهى

از آنجا كه در هر كار و راهى ، موفقيت ها، مرهون ميزان معرفت و آگاهى است ، حركت اصلاحى هم نيازمند شناخت لازم و علم و اطلاع مصلح نسبت به ابعاد و اهداف آن به طور شفاف و تبيين حدودش براى جامعه مى باشد.
و لذا در نهج البلاغه غير از توصيه هاى مكر به كسب دانش و تجربه و فرهيختگى و اينكه راس و سر آغاز تمام فضائل ، علم است ، در خصوص ‍ اصلاحات نيز امام على عليه السلام به عنوان مصلحى يگانه ، مى فرمايد:
به راستى من به آنچه شما را به اصلاح مى رساند و كاستى و كژى هايتان را بر طرف مى نمايد آگاهى كامل دارم و مى دانم چگونه شما و جامعه را اصلاح كنم . ⁽¹¹⁾ و همچنين در عهد نامه خود به مالك اشتر رسما مى كند تا آگاهى و شناخت خود را در زمينه سامان دادن كشور و اصلاحات (در بخش هاى مختلف ) با بحث و گفتمان و مشاوره با متخصصان و عالمان متعهد تكميل و تقويت نمايد:
... و با كارشناسان و دانشمندان بسيار به بحث و مشورت پرداز و اين بررسى و بحث ها در باره امورى كه وضع مملكت را در همه زمينه ها اصلاح مى كند... ⁽¹²⁾و در نامه خود به امام حسن عليه السلام مى نويسد:
پس بايد خواست ها و برنامه هايت از روى درك قوى و آگاهى باشد نه و نه ورود در شبهات ... ⁽¹³⁾

جهت اصلاحات

اصلاحات وقتى مفيد، فراگير و ماندگار خواهد بود كه با انگيزه و در جهت ارزش هاى الهى ، ايمان و باورهاى دينى جامعه و سنت هاى ملى صالح مردم باشد و بطور كلى آنچه در راستاى بسط عدالت ، ديانت و زندگى جاويد عالم آخرت قرار دارد (نه فقط در جهت هواهاى نفسانى و تمايلات حيوانى و لذت هاى زود گذر و محدود دنيا) تا انسان را به كمال لايق به حال خود برساند و نظام و كشور را استقلال ، عزت و اقتدار بخشد و از اين رو سرور آزادگان و عارفان ، امام على عليه السلام مى فرمايد:
مبادا اصلاحات دنيويت را به بهاى نابودى دينت انجام دهى . ⁽¹⁴⁾
و نيز به مالك اشتر كارگزار بزرگ خود مى نويسد:
هرگز آداب و سنت هاى پسنديده اى كه بزرگان اين امت به آن عمل كرده اند و عامل وحدت و انسجام بوده و ملت به وسيله آن به صلاح سامان رسيده است مشكن و از بين مبر و هيچگاه آداب و مقرراتى پديد نياور كه به سنت هاى خوب گذشته زيان وارد كند چرا كه پاداش براى آورنده و كيفر و بدبختى براى تو خواهد بود كه آنرا شكستى . ⁽¹⁵⁾ مردم چيزى از امور دينشان را براى اصلاح دنياى خود ترك نمى كنند مگر آنكه خدا زيانبارتر از آنان پيش خواهد آورد. ⁽¹⁶⁾
حتى از منظر نهج البلاغه ، تباه نمودن آخرت (زندگى ابدى انسان كه بعد از مرگ آغاز مى شود) فساد به شمار آمده و اصلاح طلبان بايد در برنامه ريزهاى خود از اين حدود و جهت را بشناسند و رعايت كنند، كه امام على عليه السلام مى فرمايد:
از موارد فساد، ضايع نمودن زاد و توشه انديشه نيك و عمل صالح ) و تباه ساختن آخرت و معاد است ⁽¹⁷⁾
و در اينكه اصلاحات بايد در جهت حق و عدل باشد، حضرت على عليه السلام به عبدالله بن عباس (وقتى از او پرسيد اين كفش وصله دار من چقدر ارزش دارد و ابن عباس پاسخ داد بهايى ندارد) مى فرمايد:
بخدا سوگند همين كفش بى ارزش ، برايم از حكومت بر شما محبوب تر است مگر اينكه با آن حقى را به پا دارم و يا باطلى را دفع كنم ⁽¹⁸⁾

دقت در اصلاحات

هر كار و امرى اگر بعد از تحقق مقدماتش انجام گيرد به نتيجه مطلوب خواهد رسيد و انجام آن قبل از حصول شرايط و زمان مناسب غير خردمندانه و نا موفق خواهد بود، و همچنين با وجود مقدمات و فرصت لازم ، تاخير و سستى در آن ، تنبلى و زيانبار مى باشد، در واقع اين خود نوعى زمان شناسى و پاسخ به نياز زمان است .
بر اين اساس ، امام على عليه السلام در عهد نامه مشهور خود به مالك اشتر نوشته است :
از تعجيل در كارهايى كه وقت انجام داد نشان نرسيده بپرهيز و از درنگ نمودن در اموريكه وقت آن رسيده دورى كن و لجاجت مكن در چيزى كه مبهم است (حقيقت آن روشن نيست ) و سستى و كوتاهى در كارهاى روشن ، پس هر كارى را در جاى خود و زمان خاص خود انجام بده ⁽¹⁹⁾
و در بيانى ديگر مى فرمايد:
شتاب كردن پيش از توانايى بر كار و سستى و درنگ ورزيدن بعد از بدست آوردن فرصت ، از بى خردى است ⁽²⁰⁾

اصلاحات در همگان

اصلاحات بخشى ، فصلى و انحصارى ، غير مفيد و ناپايدار است و بايد در همه ابعاد و گروهها و به نفع اصناف جامعه خاصه فرودستان و اقشار آسيب پذير انجام گيرد، چرا كه حق و عدل و ارتباط نزديك انسان ها و زندگى اجتماعى و تاثير پذيرى آنها و... همه گوياى اين حقيقت است كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
و بدان و آگاه باش ، ملت و مردم از گروهها و اقشار مختلف اند كه اصلاح هر يك جز با ديگرى ناممكن است و هيچ يك از گروهها و سازمانها از يكديگر بى نياز نمى باشند ⁽²¹⁾
و در مقام و بيانى ديگر اصلاحات را در صلح و آشتى بين اصناف امت دانسته مى فرمايد:
اميد آنكه در اين مدت صلح ، خداوند امور امت را اصلاح كند ⁽²²⁾
و نيز از امتياز خواهى خويشان و خواص زمامدار كشور بشدت انتقاد نموده ، مى فرمايد:
همانا زمامدار را خواص و نزديكانى است كه امتياز خواه و چپاولگرند و در معاملات كم انصافند، پس ريشه اينها را با بريدن اسباب آن بخشكان و بركن و به هيچيك از اطرافيان و خويشانت زمين وا مگذار و... ⁽²³⁾
و آنگاه على عليه السلام در همين نامه با بيانى خاص در اهتمام به امور محرومان مى فرمايد:
خدا را خدا را در خصوص طبقات پائين و محروم جامعه كه هيچ چاره اى ندارند، زمين گيران ، نيازمندان ، گرفتاران و دردمندان ... ⁽²⁴⁾

نقش دولت و ملت

شكل گيرى اصلاحات و اين حركت سازنده ، همت و حمايت همگانى و مشاركت دولت و ملت را مى طلبد، تا جايى كه امام على عليه السلام مى فرمايد:
رعيت و ملت اصلاح نمى شود جز آنكه دولت و زمامداران اصلاح گردند و زمامداران نيز جز با درستكارى و استقامت رعيت اصلاح نشوند⁽²⁵⁾
تقدم واژه ولاة گوياى اولويت اصلاحات در كارگزاران و ساختار نظام و حاكمان جامعه است . زيرا از اين رهگذر است كه توده مردم به رفاه و صلاح مى رسند و به زمامداران خود اقتدا نموده به رنگ آنان در مى آيند. و در بيانى ديگر نيز مى فرمايند:
همه اقشار جامعه به ميزانى كه امورشان اصلاح شود (اعم از امور اقتصادى ، سياسى ، فرهنگى و اجتماعى ) به زمامدار و والى حق معين و مشخصى دارند. ⁽²⁶⁾
و نيز در موارد متعدد حقوق متقابل مردم مردم و والى را بيان داشته است . ⁽²⁷⁾
بهر حال رهبر و حاكم جامعه بايد به ميزان قدرت و توانها و امكانات موجود و با توكل به خدا در انجام اصلاحات بكوشد و وظيفه ملت ، اطاعت و اجراى اصلاحات همراه با نقد بموقع و خير خواهانه و نصيحت مناسب است . ⁽²⁸⁾

اصلاحات فرهنگى

به دنبال بحث ضرورت اصلاحات ، اين سئوال مطرح مى شود كه از كدامين نقطه حركت اصلاحى آغاز شود؟ بديهى است تا فرد و جامعه از درون و ريشه اصلاح نشوند، بيرون زندگى و وضعيت رفتارى آن سامان نخواهد يافت ، چرا كه :

مى آورند و اصلاحات توسعه و تعميق مى بخشند. اين اصلاحات درون سازمان و نظام است كه عامل اقتدار و عزت ملى گردد. و در مباحث مديريتى ، بسيارى معتقدند آنكه نتواند خويشتن را مديريت كند، نمى تواند گروه و سطوح فرا سازمانى را رهبرى نمايد و سامان دهد.
و بزرگترين امتياز نهضت اصلاح طلبانه انبياء در تحول فكرى و فرهنگى بوده و امروز هم دشمن با تهاجم و شبيخون فرهنگى مى خواهد آنرا منزوى سازد!
بر اين اساس در نهج البلاغه مى خوانيم كه از وظايف اصلى رهبرى ، نصيحت و تعليم تربيت ملت است و امام على عليه السلام مى فرمايد:
خوشا به حال آنكه (فرد و جامعه ).... جان و درونش صالح و پاك بوده و اخلاقش نيكوست . ⁽²⁹⁾
هر كس نهان و درون خود را اصلاح كند، خدا آشكار و ظاهر او را نيكو گرداند. ⁽³⁰⁾
آنكه بين خود و خدا اصلاح نمايد خداوند ميان او و مردم را اصلاح مى كند. ⁽³¹⁾
و در عهد نامه امام على عليه السلام به استاندار مصر نيز آمده است :
بهترين ساعات شب و روزت را براى خود و خدا قرار بده ، گر چه اگر نيت صالح و درست باشد و ملت در امنيت و آسايش واقع شوند، تمام وقت ها خدايى است . ⁽³²⁾
در نهايت از مطالب گذشته ، تقدم اصلاحات در نيت و فكر، فرهنگ ، اعتقاد و خلقيات فرد و جامعه را مى توان نتيجه گرفت .

در نهج البلاغه امام على عليه السلام براى بستر سازى اصلاحات ، غير از گزينش صالحان و ايجاد تقواى سازمانى و توصيه به ساده زيستى ، ترك تجملگرايى ، حذف بوروكراسى و چاپلوسى ⁽⁴³⁾، ديدگاه خاصى به كارگزاران مى دهد كه ساختار ادارى را عملا سامان مى دهد، از جمله مى فرمايد:
به راستى كار حكومتى و پست فرماندارى براى تو طعمه و وسيله آب و نان نبوده بلكه امانتى (امانت خدا و مردم ) در گردن تو است ... ⁽⁴⁴⁾
و در خطبه ديگر مى فرمايد:
خداوند بر پيشوايان حق و عدل واجب كرده كه خود را در زندگى ، با محرومان همسو سازند تا فقر و نادانى ، تنگدست را به هيجان نياورد و به طغيان و فساد نكشاند ⁽⁴⁵⁾
و همچنين بر رفع موانع ، و رسيدگى حضور به امور مراجعين تاكيد مى كند:
بخشى از وقت خود را به كسانى اختصاص ده كه به تو نياز و كار دارند، در مجلس عمومى با آنان بنشين و بخاطر خدايى كه تو را آفريده فروتن باش و سربازان و نگهبانان خود را زا سر راهشان دور كن تا سخنگوى آنان با تو بدون اضطراب سخن بگويد... ⁽⁴⁶⁾
و نيز به كار گزاران خود توصيه مى فرمود:
و نيازهاى مردم را در همان روز كه به تو عرضه مى دارند و ياران و اطرافيانت از پاسخگويى و حل مشكل آنان ناتوانند برآورده كن و كار هر روز را در همان روز انجام ده ، زيرا هر روزى ، كار مخصوص خود را دارد. ⁽⁴⁷⁾
اين كلام به وضوح دلالت بر پاسخگويى و تاءمين نياز و رضايت مراجعين در كوتاه ترين زمان ممكن دارد و سادگى سير ادارى و منفى بودن بوروكراسى را ديكته مى كند. و همچنين در دورى از تشريفات آمده است وقتى مردم شهر انبار به احترام آن حضرت ، از مركب ها پياده مى شوند و پيشاپيش امام عليه السلام مى دوند و مى گويند ما اين گونه اميران خود را تعظيم مى كرديم ! حضرت على عليه السلام رسما اين حركت را تقبيح كردند. ⁽⁴⁸⁾
و در نفى هرگونه چاپلوسى ، مى فرمود:
من از شما مى خواهم تا مرا با سخنان زيبا مستاييد... بامن چنانكه با جباران سخن مى گوئيد، حرف نزنيد و آن گونه كه از افراد خشمگين دورى مى كنند و با مستبدان محافظه كارى مى كنند، از من كناره مجوئيد و با ظاهر سازى رفتار مكنيد من و شما بندگان پروردگار يكتائيم . ⁽⁴⁹⁾
و نسبت به دقت در استفاده از امكانات دولتى و اموال عموم ، كارگزاران خود را توصيه مى فرمود:
قلم هاى خود را نازك بتراشيد و فاصله ميان سطرها را كاهش بپرهيزيد و مقصود را هر چه كوتاهتر بيان كنيد، مبادا پر چرخ كنيد، چرا كه نبايد كمترين زيارتى به اموال مسلمانان برسد. ⁽⁵⁰⁾
آيا يك روز اينگونه بوده ايم !؟
آيا ضعف از مكتب علوى است يا از ما!؟
آيا نبايد بيانديشيم و درس هاى عدل و عزت را از على عليه السلام بياموزيم !؟