پيشگفتار

اقتصاد یكى از اركان مهم هر جامعه و حكومت است و از آن زمان كه جوامع انسانى پديد آمده و حكومتها و دولتها بر پا شده، نهادهاى اقتصادى جامعه از اهميت خاصى برخوردار بوده است. دست اندركاران برنامه هاى حكومتى، هر يك بر پايه انديشه ها و آراء خود، مبانى و اصولى را براى پى ريزى اقتصاد جامعه ى خويش در نظر گرفته و به اجراى طرحهاى اقتصادى خود مى پرداختند.

در اين ميان، اسلام به عنوان پديده اى دگرگون ساز در تاريخ بشريت ظهور كرد و طرحى نوين را در عرصه ى اجتماع درانداخت، و از جمله برنامه هاى اقتصادى پيشرفته اى را به جامعه انسانى هديه كرد، هر اصلى را كه نزد مردم به اسم قانون پذيرفته شده ولى در حقيقت به زيان حركت كلى جامعه بود مردود شمرد و انديشه هاى مترقى و خيرخواهانه ى خود را جايگزين آن ساخت. اما متاسفانه به جز چند سالى كه وجود پر بركت پيامبر اسلام "ص" در ميان امت بود، و دوران كوتاهى كه زمامدارى جامعه اسلامى را اميرالمومنين "ع" به عهده داشت، قوانين و اصول اسلامى كم و بيش دستخوش تحولات گوناگون گشت، و چه بسا كه در مواردى حاكمان به ظاهر اسلامى آشكارا آنها را زير پا گذاشته و مورد استهزاء و تمسخر قرار مى دادند.

يكى از عناصر مهم حوزه اقتصاد اسلامى كه همواره از ناحيه ى زمامداران جامعه نسبت به آن حساسيت ويژه اى ابراز مى شده، پديده ى بيت المال است كه از آن به 'مال الله' تعبير شده و متعلق به آحاد مسلمين است و بايد در ميان آنان تقسيم شده و به مصارف عمومى جامعه برسد. منابع مختلف ذخيره هاى بيت المال، مصارف گوناگون آن و تاريخچه ى تحولات و دگرگونى هائيكه بر آن عارض شده، بحثهائى است كه اين كتاب جهت تبيين آن نگارش يافته است.

در اين نوشتار نيز سعى بر اين است تا اين مطالب مورد كنكاش واقع شود كه بيت المال چه نقش مهمى را در ساختار اقتصادى جامعه به عهده دارد، و چگونه بايد آنرا مورد بهره بردارى سالم و صحيح قرار داد، و اينكه امام على "ع" در دوران حكومت خود چه عنايت خاصى نسبت به ذخيره ى بيت المال و بودجه مسلمين داشته و آن را همواره تحت اشراف عالى خود قرار داده است.

لازم به توضيح است كه مجموع اين كتاب سلسله بحثهائى از استاد معظم جناب آقاى حسين نورى دامت افاضاته مى باشد كه بخش دوم آن پيش از اين در يادنامه ى اول كنگره ى نهج البلاغه به چاپ رسيده و بخش نخست آن نيز توسط آقاى محمدى اشتهاردى تهيه و تنظيم شده است.

ضمن تشكر از ايشان، نظر به اينكه اينگونه بحث ها در اين مقطع خاص از انقلاب اسلامى داراى اهميت ويژه اى است و ديدگاههاى اقتصادى تاثير عميقى در بنياد اجتماعى جامعه دارد اينك اين دو بخش در يك مجموعه زير نظر مولف محترم، خدمت خوانندگان محترم ارائه مى شود، باشد كه مورد استفاده كامل قرار گرفته و همگان را به عنايت بيشتر بر حفظ بيت المال مسلمين و توجه بيشتر به نظريات اصيل اقتصادى رهنمون گردد. ان شاء الله تعالى.

بنياد نهج البلاغه

لزوم تشکيل حکومت در هر زمان

ترديدي نيست كه بشر اجتماعى است و براى پيشروى در راه تكامل همه جانبه در هر زمان نياز به تشكيل حكومت دارد تا در پرتو قانون و تعهد آن حكومت بتواند به پيش برود و از هرج و مرج و بى نظمى و عوامل ضد تكامل محفوظ گردد.

اسلام كه آئين مترقى جهانى است تنها دين اخلاقيات و عبادات و فروعات زندگى نيست، بلكه كاملا به اصول و تكامل و نيازهاى افراد جامعه توجه دارد، و بر همين اساس تشكيل حكومت سالم و عادلانه از اركان اساسى آن است.

از اينرو هنگامى كه رهبر بزرگ اسلام پيامبر 'ص' به مدينه آمد به محض اينكه اسلام نضج گرفت و طرفدارانى پيدا كرد، به تشكيل حكومت مبادرت نمود، تا نظام اجتماع تحت نظارت دقيق حكومت كنترل و رهبرى گردد.

نقش اقتصاد در پايداري حکومت

باز ترديدى نيست كه از اصول اساسى حكومت سالم، تامين نيازمنديها و پر كردن خلاهاى اقتصادى انسانها است، و حفظ و پايدارى حكومت سالم كه هدفش حفظ نظم و پيشروى همه جانبه ملت است، رابطه مستقيم با اقتصاد خوب و درآمدهاى مستمر دارد، بگونه اى كه اقتصاد در سرنوشت حكومت دخالت بنيادى دارد و از پايه ها آن است.

و از بحثهائى كه از دير زمان ادامه دارد و امروز از مسائل پيچيده قرار گرفته و منشا اختلافات عقيدتى و كشمكشهاى گسترده شده مساله اقتصاد، و حل مسائل اقتصادى، مخصوصا حل مشكل طبقاتى است.

امروز همه متفكران و انديشمندان با وجدان برآنند، كه حكومت سالم و مردمى، حكومتى است كه داراى سيستم اقتصادى خوب باشد، و انسانها را از فقر و بيكارى و شكاف عميق طبقاتى نجات بخشد.

اسلام در همان بدو تشكيل حكومت خود، كاملا به اين مساله توجه داشت و براى پر كردن اين خلا، و زدودن فقر و طبقه بندى و خلاصه به وجود آوردن برابرى و مساوات، تشكيل بيت المال رادر متن حكومت خود قرار داد، تا در پرتو اين قانون مهم، همه ى مشكلات اقتصادى حل گردد و به همه نيازهاى فردى و اجتماعى، پاسخ عملى مثبت داده شود.

بررسى چگونگى 'بيت المال' و آشنائى با تاريخچه و منابع آن و همچنين شناخت چگونگى تقسيم آن بين مسلمين، از اساسى ترين مباحث اقتصادى اسلام است كه هر مسلمان آگاهى علاقمند است پيرامون آن به تحقيق و مطالعه بنشيند، و براستى بخصوص در اين عصر از ضرورى ترين مباحث اسلامى است كه بايد بطور گسترده اى طرح و در اختيار همه مسلمين بويژه نسل جوان قرار گيرد.

متاسفانه تا كنون كتاب مستقلى كه نمايشگر همه ى ابعاد و جوانب 'بيت المال' بطور جامع باشد، تدوين نشده است.

گرچه 'ابويوسف' در كتاب 'الخراج' مطالبى را پيرامون 'فيئى' و 'جزيه' و 'خراج' "كه سهم عمده اى از درآمد بيت المال بشمار مى روند. و بعدا به شرح آنها مى پردازيم" و پاره اى از مسائل ديگر خاطر نشان ساخته و نيز در دو كتاب 'عصر الانطلاق' و 'دائره المعارف الاسلاميه' فصلى درباره ى سير تاريخى بيت المال، طرح گرديده، اما بحث مستقل و گسترده اى در زمينه همه ى مسائل بيت المال تحرير نشده است.

اميد آنكه اين كتاب در عين اختصار راهگشا و طليعه اى براى بحثهاى گسترده ترى در آينده گردد.

بيت المال چيست ؟

بيت به معنى خانه است، از آنجا به دستور حكومت، اموالى از درآمد منابع بيت المال در خانه هاى امنى قرار مى گرفت تا به موقع در راه نيازهاى مردم و اجتماع صرف گردد، نام آن درآمدها به مناسبت محل امن آنها به عنوان 'بيت المال' خوانده شد. [ 1 ] مثلا به خانه اى كه از آن دانشمندانى برخاسته اند، 'بيت العلم' گويند، اشاره به اينكه در اين خانه علم و كمال به ساير خانه ها مى رسد، نيز از اينرو به درآمدهاى منابع بيت المال گفته مى شود، چون آن درآمدها بر اساس عدل و احسان به نيازمندان مى رسد و در مسير نيازهاى اجتماع مصرف مى گردد، نيازهاى واقعى و طبيعى "نه نيازهاى مصنوعى" در سر حد خودكفائى و استقلال كامل.

تاريخچة بيت المال

تا آنجا كه قرائن و شواهد تاريخى نشان مى دهد، در هر عصرى كه حكومتى بويژه حكومت الهى و پيامبران به وجود آمده است، در آن مساله تعاون و همكارى اقتصادى مطرح بوده و قوانينى در مورد رفع نيازمنديهاى اقتصادى به عناوين مختلف تصويب مى شده است، گرچه بصورت بيت المال كه در اسلام بطور گسترده مورد توجه است نبوده.

مثلا در آيه 73 سوره ى انبياء مى خوانيم خداوند مى فرمايد:

'ما ايشان "اسحاق و يعقوب" را پيشوايانى ساختيم كه به امر ما هدايت مى كنند و به آنها انجام كارهاى نيك و بر داشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنها پرستنده و مطيع ما بودند' [ 2 ]

از اين آيه استفاده مى شود كه زكات "كه يكى از درآمدهاى منابع بيت المال در اسلام است" قبل از اسلام نيز بوده است.

و يا در مورد حضرت اسماعيل در قرآن آمده كه: 'او كسان خويش را به نماز و زكات فرمان مى داد' [ 3 ] و در مورد حضرت عيسى آمده كه گفت: 'خداوند مرا به نماز و زكات تا وقتى كه زنده ام توصيه فرمود' [ 4 ]

در روايات نيز اشاره اى به اين مطلب شده از جمله حديث معروفى است كه 'خداوند به حضرت داود پيامبر، وحى كرد تو نيكو بنده اى بودى اگر از بيت المال ارتزاق نمى كردى...' [ 5 ] و همچنين در روايات آمده: 'نخستين كسى كه خمس اموال خود را به مصرفش رساند، حضرت ابراهيم خليل بود' [ 6 ]

از اين دو حديث استفاده مى شود كه بيت المال و خمس در زمان حضرت داود و حضرت ابراهيم بوده است. [ 7 ]

نتيجه اينكه طبق شواهد و قرائن تاريخى، از همان آغاز عصر حضرت آدم 'ع' يك نوع تعاون هائى به عنوان زكات يا خمس يا عناوين ديگر بوده است، و اصولا اين نوع تعاونها همانگونه كه گفتيم لازمه هر حكومت سالمى است و در اسلام، همانگونه كه همه ى دستوراتش در حد كمال با بينش جهانى و جاودانى پى ريزى شده، در مورد بيت المال نيز بطور گسترده و كامل و همه جانبه توجه شده است.

در اسلام نخستين كسى كه 'بيت المال' را تاسيس كرد، شخص رهبر عاليقدر اسلام حضرت محمد 'ص' بود. [ 8 ]

بيت المال نخست به صورت ابتدائى در خانه ى رسول اكرم 'ص' و بدست آن حضرت تشكيل يافت، و هر چه بر وسعت تشكيلات مسلمين و قلمرو حكومت اسلامى مى افزود، به تدريج دائره بيت المال نيز توسعه مى يافت.

به دستور شخص رسول اكرم 'ص' دفتر ويژه اى ترتيب يافت كه در آن اسامى نظاميان و شركت كنندگان در ميدان جنگ، ثبت مى گرديد و به فرمان آن حضرت به هر يك از مجردين يك سهم و به افراد متاهل دو سهم مقرر شد، نيز به اشخاص عائله مند كه نياز بيشترى داشتند، سهم زيادترى تعلق گرفت.

رسول اكرم 'ص' به افرادى ماموريت مى داد تا به ميان قبائل مختلف بروند و از حيوانات و نباتات و زراعت آنان ماليات بگيرند. [ 9 ]

بنابراين همانگونه كه 'محمد اسعد' در كتاب خود 'عصر الانطلاق' مى گويد و تاريخ بر اين مطلب گواه است، بيت المال را در اسلام براى اولين بار شخص پيامبر 'ص' پى ريزى كرد و تدريجا با گسترش جامعه ى اسلامى، بر شعاع آن افزوده شد و تشكيلات منظم ترى پيدا كرد.

از امورى كه اين مطلب را تائيد مى كند، مساله تشريع زكات و خمس و... است كه از مهمترين درآمدهاى بيت المال مى باشند، از ظاهر بعضى از آيات قرآن استفاده مى شود كه قانون زكات پيش از هجرت پيامبر 'ص' تشريع شده است، چنانكه در ضمن آيات سوره ى روم "آيه 39" و سوره ى مومنون "آيه 4" و سوره ى ماعون "آيه 7" كه هر سه سوره از سوره هائى است كه در مكه نازل شده اين مطلب به چشم مى خورد، ولى عملا اجراى آن در مدينه سالهاى آخر هجرت انجام شد.

و ابتداى دستور اجراى زكات فطره هيجده ماه پس از هجرت بود، پيش از آنكه دستور اجراى زكات اموال صادر گردد. [ 10 ] اما در مورد خمس، آيه ى شريفه ى 41 سوره انفال "و اعلموا انما غنمتم..." كه در مورد خمس آمده يا در غزوه ى بنى قينقاع نازل شده "چنانكه از تفسير طبرى جلد 2 صفحه 481 استفاده مى شود" و يا در جنگ احد نازل شده "چنانكه علامه طبرسى در تفسير خود مجمع البيان جلد 4 صفحه 518 از كلبى نقل كرده" و يا در جنگ بدر نازل شده كه بعضى ديگر گويند، به هر حال در سالهاى اول هجرت بوده است زيرا غزوه ى بنى قينقاع در سال دوم "ماه شوال" و غزوه ى بدر نيز سال دوم "ماه رمضان" و غزوه ى احد شوال سال سوم هجرت بوده است.@ و همچنين آيه اول سوره انفال كه درباره ى انفال "غنائم و اموال بى مالك" كه يكى از درآمدهاى بيت المال است پس از جنگ بدر يعنى در سال دوم هجرتنازل شده است. [ 11 ]

جزيه نيز كه يكى از درآمدهاى بيت المال است و مى توان آنرا مالياتسرانه سالانه كه از اهل كتاب "يهود ونصارى و مجوس" گرفته مى شد دانست از دستوراتى است كه در زمان پيامبر 'ص' "اواخر هجرت" در ضمن آيه ى 29 سوره ى توبه ابلاغ شد.

فرق بين ماليات و بيت المال

ماليات عبارت است از پول هايي که مأمورين وزارت دارايي هر کشوري طبق قانوني که دولت آن کشور تصويب کرده از کشاورزان و تجار و پيشه وران و ملاکين بر اساس برنامه خاصي سالانه مي گيرد و به مصرف نيازهاي عمومي مي رساند ، و اين قرارداد مالياتي يک قرارداد مالياتي يک قرارداد ثابتي نيست ، بلکه طبق شرايط ، تغيير و تبديل مي يابد .

اما بيت المال اموالي است که از منابع متعدد گردآوري مي شود ، از طريق زکات ، انفال ، خراج ، جزيه و …

گرچه به نظر کلي و وسيع ، مي توان همه اين منابع را يک نوع ماليات مخصوص ناميد ، ولي آنچه در ميان آنها شبيه تر به ماليات به نظر مي رسد «‌خراج » است ، زيرا « خراج » در اسلام چنانکه شرح آن خواهد آمد ، يک نوع مالياتي است که حاکم اسلام با در نظر گرفتن مصالح عمومي و نيازهاي اجتماعي ملت ، و با توجه به وضع و شرايط و درآمد خراج دهندگان از آنها طبق موازيني مي گيرد ، نهايت اينکه در خراج اسلامي کاملاً رعايت عدل و انصاف وتوجه به مصالح عمومي و فردي ملت خواهد شد ، و نيز مي توان جزيه را يک نوع ماليات سرانه سالانه نسبت به اهل کتاب دانست که طبق شرايطي از آنها گرفته مي شود .

در اينجا بايد توجه داشت كه بر اساس 'ولايت فقيه' كه در اسلام راستين وجود دارد، هرگاه شرائط طورى بود كه منابع بيت المال براى رفع نيازهاى فردى و اجتماعى، و براى جبران كمبودهاى اقتصادى كافى نبود [ 12 ] 'ولى امر' "حاكم شرع" طبق اختيارى كه از طرف مالك اصلى "خدا" دارد [ 13 ] مى تواند، مالياتهاى جديدى فراخوار امكانات افراد، و شرائط زمان براى عده اى قرار دهد.

منابع درآمد بيت المال در اسلام

بيت المال اسلامي از منابع متعددي گردآوري مي شود که مي توان موارد ذيل را منابع اصلي آن دانست :

1) از راه زکات

2) از راه خمس

3) از راه انفال

4) از راه فيئي

5) از راه جزيه

6) از راه خراج

جزيه هاي مالي ( کفارات ) و اموال پيدا شده ( لقطه ) و مجهول المالک و تعاون هاي مستجبي و قرض الحسنه و … را نيز مي توان پشتوانه اي براي رفع نيازهاي اقتصادي ملت اسلامي قلمداد کرد .

اکنون بطور فشرده به شرح هر يک از منابع مذکور پرداخته ،تا با دانستن اين امور ، به بحث هاي ديگر بپردازيم .

1- زکات

زکات در اسلام يک دستور تعاوني مؤکد و لازمي است ، اسلام آن را بر ثروتمندان واجب کرده تا بدين وسيله ضعف مالي و اقتصادي تهيدستان جبران گردد ، تا حدي که کاملاً از احتياج بيرون آيند و غني گردند .

امام صادق 'ع' فرمود: 'اگر مردم زكات مال خود را مى دادند، هيچ فرد مسلمانى فقير نمى شد و تمام تهيدستان در پرتو اين فريضه ى حقوق الهى بى نياز مى شدند و مردم، فقير و نيازمند و گرسنه و برهنه نمى گردند مگر بخاطر گناه "و عدم اطاعت" ثروتمندان "از قانون زكات" [ 14 ] تا آنجا كه آن حضرت فرمود، فقير مى تواند زكات بگيرد و با آن به مكه رود، و حتى اگر داراى خدمتكار و خانه باشد، در صورت داشتن خانه و خدمتكار، مى تواند بر ساير احتياجات خود زكات بگيرد. [ 15 ]

نيز فرمود: خداوند از اموال ثروتمندان، براى فقرا حقى قرار داد، كه اگر ادا شود، نيازهاى فقرا تامين مى گردد، اگر تامين نمى شد، آن حق را زيادتر مى كرد. [ 16 ]

از اين روايت استفاده مى شود كه قانون زكات كه يكى از منابع عظيم بيت المال اسلامى است، اگر درست اجرا شود، براى همه ى نيازهاى مستمندان و فقرا كافى است، و به آنها استقلال مالى مى دهد و آنها را از مشكلات اقتصادى رهائى مى بخشد.

زكات در اسلام به نه چيز تعلق مى گيرد، كه در واقع اين نه چيز اصول و محور داد و ستد و ارتزاق و قوام زندگى اقتصادى اجتماع است كه عبارتند از:

1- گندم 2- جو 3- خرما 4- كشمش 5- طلا 6- نقره 7- شتر 8- گاو 9- گوسفند.

كه با شرائطى مخصوص و عادلانه بى آنكه به دارندگان اين مواد، ستم و بى انصافى شده باشد پرداخته مى شود، زكات گندم و جو و خرما و كشمش يكدهم و گاهى يك بيستم، زكات طلا و نقره يك چهلم، زكات گوسفند و شتر و گاو نيز با شرائطى با در نظر گرفتن حد نصابهاى آن تفاوت مى كند كه شرح مفصل همه ى آنها در رساله هاى علميه آمده است.

اسلام علاوه بر زكات واجب، زكات متسحبى و تعاونهاى بشر دوستانه ديگر از نفاقات و صدقات مستحبى اطعامها و... نيز دارد كه هر يك از آنها نقش موثرى در بهبود بحران اقتصادى خواهند داشت كه اينجا جاى شرح آن نيست. [ 17 ]

نكته قابل توجه اينكه زكات بايد كاملا محترمانه به فقرا داده شود، تا شخصيت آنها بطور كامل حفظ گردد.

در قرآن مى خوانيم خداوند مى فرمايد: 'اى كسانى كه ايمان آورده ايد بخششهاى خود را با منت و آزار باطل نسازيد' [ 18 ]

اسحاق بن عمار يكى از ياران امام صادق 'ع' گويد: امام به من فرمود: زكات مالت را چگونه مى پردازى؟ گفتم: فقرا به در خانه ى من مى آيند و از من زكات مى گيرند، فرمود: اى اسحاق تو با اين عمل خود مومنين را خوار و ذليل گرداندى، حتما از اين كار بپرهيز "زكات را محترمانه در خانه ى آنها بفرست" زيرا خداوند مى فرمايد: هر كسى يكى از دوستان مرا خوار كند مانند آنست كه خود را براى جنگ با من آماده ساخته است. [ 19 ]

مصرف زکات

قرآن در آيه 60 سوره توبه در مورد مصرف زکات مي فرمايد : « إنَّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراءِ وَ المَساکينِ وَ العامِلينَ عَلَيها وَ المُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُم وَ في الرِّقابِ وَ الغارِمينَ وَ في سَبيل الله وَ ابنِ السَّبيل » : «جز اين نيست که صدقات (زکات ) براي فقيران و مستمندان و مامورين گردآوري زکات ، و آنانکه به وسيله زکات دل هايشان به اسلام متمايل مي شود ، و براي آزاد کردن بندگان و اداي قرضبدهکاران و در راه خدا و براي درماندگان راه است » .

از اين آيه استفاده مي شود که زکات بايد در هشت مورد مصرف گردد :

1) نيازمنداني که در تأمين مخارج زندگي کمبود دارند .

2) مستمنداني که حتي مخارج روزانه خود را دارا نيستند .

3) مأموريني که براي گردآوري و حفظ زکات مي کوشند .

4) براي متمايل کردن بيگانگان به آيين اسلام .

5) آزاد کردن بردگان .

6) دادن قرض بدهکاران .

7) هر کاري که براي خشنودي خدا باشد مانند ساختن مسجد ، پل ، کتابخانه و کارهاي عام المنفعه .

8) براي درماندگان راه ، يعني کساني که از وطن دورمانده و براي رسيدن به طون نياز به کمک دارند .

مردم مي توانند بدون هيچ واسطه اي ، شخصاً زکات خود را در موارد مذکور مصرف کنند ، ولي اگر امام وقت حضور داشته باشد و از مردمدرخواست زکات کند ، بر مردم واجب است زکات را به امام پرداخت کنند و لازم نيست امام مستقيماً درخواست زکات نمايد ، بلکه اگر ماموريني هم بفرستد ، بر مردم واجب است که زکات خود را به وسيله مامورين امام به امام برسانند ، چنانکه پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم ماموريني داشت که براي گردآوري زکات ، ميان قبيله هاي اطراف مي فرستاد .

ولى اكنون كه امام از ديده ها پنهان است و به جاى وى فقيه جامع الشرائط بايد عهده دار امور گردد. اگر درخواست زكات از مردم كند، در اينكه آيا بر مردم واجب است آنرا به امام بدهند، يا در اين مورد نيز مى توانند مستقيما به مصرف برسانند. در اين مساله بين فقهاى شيعه اختلاف نظر است. بعضى گويند واجب است و بعضى مانند مرحوم صاحب جواهر آنرا مستحب مى دانند [ 20 ] ولى بى ترديد بر اساس 'ولايت فقيه' در شرائط خاصى، اطاعت از حكم و فرمان فقيه جامع الشرائط، واجب است.

2- خمس

خمس که عبارت از يک پنجم اموال باشد نيز از مهمترين منابع درآمد بيت المال است که در قرآن در ضمن آيه 41 سوره انفال چنين بيان شده است :

وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمتُم مِن شَيي ءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسولِ وَلِذي القُربي وَ اليَتامي وَ المَساکينِ وَ ابنِ السَّبيلِ : « بدانيد هر غنيمتي که تصحيل کنيد يک پيجم آن براي خدا و پيغمبر و اهل بيت او و يتيمان و مستمندان و درماندگان راه مي باشد » .

منظور از غنيمت در اين آيه تنها غنائم جنگي نيست بلکه هر گونه درآمد را شامل مي شود ، چنانکه هم کتب معروف لغت شاهد اين مطلب است و هم روايات .

علامه طبرسى در تفسير مجمع البيان گويد: علماى شيعه گويند خمس به هر گونه درآمدى كه انسان به دست مى آورد واجب است، خواه از راه تجارت باشد يا از راه گنج و معدن و آنچه با غوص از درياها بيرون مى آورند و امور ديگرى كه در كتب فقهى آمده، مى توان براى همه ى اين امور به اين آيه استدلال كرد زيرا در عرف لغت به همه ى اين امور غنيمت گفته مى شود. [ 21 ]

آنگونه كه از روايات استفاده مى شود [ 22 ] در هفت چيز طبق شرائطى خمس است: 1- منفعت كسب 2- معدن 3- گنج 4- مال حلال مخلوط به حرام 5- جواهرى كه بواسطه فرورفتن در دريا بدست مى آيد 6- غنيمت 7- زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد. [ 23 ]

در زمان پيامبر "ص" و على "ع" خمس بعضى از امور فوق "مانند غنائم و معادن و گنجها" از مردم گرفته مى شد، اما خمس ساير امور در زمان ائمه اطهار "ع" گرفته مى شد، علتش اين بود كه در زمان پيامبر و على "ع" كه درآمدهاى زيادى از طريق غنائم و زمين هاى خراجى و... بدست مى آمد خزانه را پر مى ساخت با اين وصف "با توجه به وضع آشفته مسلمانان" ديگر خمس ساير امور از آنها گرفته نمى شد، ولى در عصر ائمه "ع" كه درآمدهاى سرشار از طريق غنائم و زمينهاى خراجى به جيب خلفاء غاصب مى ريخت، امامان مطالبه خمس ساير امور را از مردم مى كردند.

به هر حال با توجه به اين هفت چيز، بويژه در شرائط فعلى كه ترقيات صنعتى و علمى چشمگيرى همه جا را فراگرفته، به خوبى بدست مى آوريم كه چه رقم فوق العاده اى از اين منابع سرشار به خزانه حكومت اسلامى به عنوان بيت المال سرازير مى شود !

مصرف خمس

چنانکه در آيه 41 سوره انفال آمده ، مصرف خمس به شش مورد تقسيم مى گردد

1- خدا

2- رسول

3- ذى القربى "ائمه اطهار"

4- يتيمان

5- مستمندان

6- درماندگان راه.

به عبارت روشنتر خمس به دو قسمت مى شود، يك قسمت آن از آن خدا و رسول و ائمه اطهار است و يك قسمت آن از آن سادات يتيم و فقير و درمانده در راه مى باشد. [ 24 ]

در حقيقت قسمت اول متعلق به 'رهبر حكومت اسلامى' است كه در راه رهبرى امت مصرف مى كند و قسمت دوم به نيازمندان از خويشان پيامبر "ص" يعنى سادات تعلق مى گيرد.

محقق معروف صاحب جواهر گويد: خمس همانند انفال از آن امام "ع" است، ولى امام "ع" بايد هنگام تقسيم آن به سادات نيز به اندازه ى نيازشان بپردازد، و سادات هرگز مالك خمس نيستند، چون امام رهبر واقعى حكومت اسلامى است. [ 25 ]

اكنون كه زمان غيبت امام "ع" است، خمس به دو قسمت مى شود يك قسمت آن به نايب امام يعنى مجتهدى كه جامع شرائط فتوا باشد داده مى شود و قسمت ديگر آن به نيازمندان از سادات بطورى كه اگر سهم آنها از نيازمنديهايشان بيشتر باشد، آن را به بيت المال ملحق مى كنند همچنانكه اگر سهم آنها كفايت براى نيازمنديهاى آنان نكرد، از بيت المال يا از زكات جبران مى نمايند. [ 26 ] ولى به عقيده ى بعضى از علماء از جمله صاحب جواهر، سه سهم اول در زمان پيامبر مخصوص پيامبر و پس از او به ذى القربى "امامان واقعى بعد از او" داده مى شد. و سه سهم ديگر را امام و يا فقيه "نايب امام" به اندازه ى نياز طبقات سه گانه "ايتام و مساكين و درماندگان سفر از سادات" مى داد. [ 27 ]

ضمنا بايد توجه داشت كه سهم امام پس از تامين نيازهاى شخص امام "يا نايبش" صرف در رهبرى امت و توسعه ى حكومت اسلامى و شعائر دينى كه زير بناى عدالت فردى و اجتماعى و امنيت و سعادت اجتماع است مى گردد .