هجرت و انتقال به پايگاه مركزى

آنگاه مصعب بن عمير در موسم حج‏سال بعد به مكه بازگشت و گروهى‏بسيار از مسلمانان مدينه با او همراه بودند كه با حج گذاران مشرك قوم خودبيرون آمده بودند.

مصعب زان پيش كه به مكه در آيد،بين رسول الله و مسلمين يثرب پس ازپايان موسم حج، اجتماعى تشكيل داد و در آن از كارها و فعاليتهاى خود واز پيشرفتهاى دعوت اسلامى سخن گفت.از آن وقت بر عده مسلمانان افزوده‏شده بود و جو عمومى مدينه براى آمدن رسول الله آمادگى داشت.

محمد بن اسحاق از كعب بن مالك روايت كرده است كه:«رسول الله با مادر عقبه در اواسط ايام تشريق ⁽¹⁾ وعده گذاشت هنگامى كه از بجاى آوردن حج فارغ شديم،شبى بود كه رسول خدا با ما وعده گذاشته بود،در آن شب با قوم‏خود در كاروان خويش خفتيم تا ثلثى از شب گذشت.آنگاه از كاروان خودبه سوى وعده‏گاهى كه با رسول الله داشتيم بيرون شديم و مانند كبك،بيمناك‏و آرام آرام حركت مى‏كرديم تا در دره‏اى كه نزديك عقبه بود فراهم آمديم‏و ما هفتاد و سه تن مرد و دو تن زن بوديم‏».

محمد بن اسحاق چنين ادامه داد:«در دره فراهم آمديم و به انتظاررسول الله مانديم تا نزد ما آمد و عموى او عباس بن عبد المطلب نيز با او(ص)

بود.آنگاه آن قوم با او سخن گفتند و اظهار داشتند از ما هر يك را مى‏پسندى‏براى خود برگزين.سپس رسول الله با آنان سخن گفت و قرآن تلاوت كرد ودر پيشگاه خدا دعا نمود و آنان را به اسلام ترغيب فرمود.آنگاه گفت:باشما پيمان مى‏بندم به شرطى كه از آنچه همسران و فرزندان خود را از آن منع‏مى‏كنيد،مرا نيز از آن بر حذر داريد ⁽²⁾ »و از آنان پرسيد كه آيا براى پشتيبانى‏از او و يارى دادن به او در راه دين و تحمل كردن همه گرفتارى‏هائى كه از اين‏كار بر مى‏آيد آماده‏اند يا نه؟

ابن هشام گفت:«رسول الله در عقبه آخر با آن‏ها بيعت كرد كه در جنگ‏سرخ و سياه يعنى در هر پيشامد با او باشند».

«با خود عهد كرد و با قوم در پيشگاه خدا پيمان بست و آنان را به پاداش‏وفاى به عهد وعده بهشت داد.همه موافقت كردند و به پشتيبانى او تا سر حدپيروزى يا مرگ سوگند ياد كردند ⁽³⁾ »

عبادة بن صامت گويد:«با رسول الله پيمان جنگ بستيم كه در سختى وآسانى و در رفاه و فعاليت و در ناخوشى‏ها،در همه كار از جان و دل با اوباشيم و هر نتيجه كه آن پيمان داشت بر عهده گرفتيم و قول داديم كه در هيچ كاربا كسان او نبرد نكنيم و هر كجا كه باشيم سخن به حق گوئيم و از سرزنش هيچ‏سرزنش كننده نهراسيم.

نخستين آيه‏اى كه در آن اجازه جنگ بر رسول گرامى نازل گرديد،اين‏قول حق بود:

اذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا و ان الله على نصرهم لقدير،الذين اخرجوامن ديارهم بغير حق الا ان يقولوا ربنا الله

حج-39،

(به آنان كه مورد جنگ قرار مى‏گيرند و به آنان ستم مى‏شود اجازت داده شده‏است و خداى به يارى آن‏ها تواناست،آنان كه از ديار خود بر خلاف حق‏بيرون رانده شدند و تقصيرى نداشتند جز آنكه مى‏گويند الله خداى ما است).

پس از همه آن كوشش‏ها،خداوند براى فرستاده خود(ص)چنين مقدرفرموده بود كه هدف خود را كه در پى آن بود در ميان حاميان يثرب بيابد.

بعد از عذاب‏ها و بلاها كه بر مسلمانان فرود آمد به يثرب مهاجرت فرمودو در آنجا نخستين سراى اسلام به صفحه خاك به وجود آمد و همانا كه اين رويداد براى ظهور دولت اسلامى ⁽⁴⁾ اذن و اجازتى بود و رسول الله نخستين‏كس بود كه آن را بوجود آورد.

ابن سعد در طبقات گويد:«وقتى آن هفتاد تن از محضر رسول الله بيرون‏رفتند،خشنودى در چهره روشنش پديدار بود و خداى ورا قدرت و قومى مهيافرمود كه هم مردان كارزار بودند، هم تعدادشان بسيار بود،هم مردمى بودندكمك رسان.وقتى مشركان دانستند كه مسلمين مى‏خواهند از آن ديار بيرون‏روند،درباره آنان چنان آزار و شكنجه‏اى روا داشتند كه تا آن روز هيچكس‏مانند آن را نديده بود پس،اصحاب ازين واقعه بر حضرت(ص)شكايت‏بردند و رخصت طلبيدند تا از آن ديار هجرت اختيار كنند.

آنگاه حضرت رسالت(ص)فرمود:«شما را از سرائى كه به آنجاهجرت خواهيد كرد آگاهى دهم و آن يثرب است.پس هر كس بر آنست كه‏ازين ديار بيرون رود به سوى آنجا حركت كند».و قوم آگاه گرديدند و موافقت‏كردند و با يكديگر تبادل نظر نمودند و از شهر بيرون رفتند و آن كار را پنهان‏داشتند ⁽⁵⁾

رسول اكرم(ص)به سوى امام على بن ابى طالب رفت و به او فرمان‏داد كه پس از عزيمت او به مكه برود و وديعه‏هاى مردم را كه نزد رسول اكرم‏مى‏باشد به صاحبان آن بازگرداند ⁽⁶⁾

آن شب كه نبى اكرم(ص)مهاجرت فرمود،شبى تاريك بود و مشركان‏بر در خانه رسول الله اجتماع كردند و در صدد قتل آن رسول مكرم برآمدند.

رسول خدا زان پس كه على در بستر او خفت ازو جدا گرديد و از ميان مشركان‏بيرون رفت و خداى،خوابى موقت بر آنان چيره ساخته بود و رسول خود را اطمينان داده بود كه هيچ شرى از مشركان به او نرسد ⁽⁷⁾ .

همينكه رسول اكرم به يثرب رسيد و در آنجا اقامت گزيد،استوار وپاى بر جا به تشكيل مجتمع اسلامى روى آورد و در آن مجتمع جديد،به عنوان‏نخستين قائد،زمام شئون سياسى و اقتصادى و ادارى و داورى را كه به‏فرمانروائى بر آن جمع ارتباط داشت در دست گرفت.

پس از آنكه اسلام در مدينه ريشه دوانيد،به روياروئى با مشركان و جهادمبادرت فرمود تا نيروى جاهليت را كه در قريش تجسم يافته بود مورد هجوم‏قرار دهد و خطر و تاثير آن را از دعوت اسلامى دور كند و از ميان بردارد.

همانا كه رسول خدا(ص)وقتى با مشركان و يهود روبرو مى‏گرديد،-درين مرحله-بسى قاطع و استوار بود و مساله حكومت بين اسلام و جاهليت،موضوع كشاكش و جنگ بود.و هر جا كه امر ايجاب مى‏كرد،زور و فشار وسختگيرى بكار مى‏رفت.

موضع رسول اكرم در مورد آينده دعوت

درين مبحث بايد،مساله‏اى بزرگ و مهم را كه مسلمانان در آن اختلاف‏كرده‏اند،بررسى كنيم. اين مساله،جانشينى نبى اكرم(ص)و آينده دعوت ورهبرى آن پس ازو مى‏باشد.بايد موضع رسول اعظم را كه درين بحث به تحقيق‏آن مى‏پردازيم،طورى باشد كه نتيجه از آن بدست آوريم و مساله دعوت راكه او(ص)رهبرى آن را عهده دار بود،بايد رسيدگى كرد و از شكل گيرى آن‏اجتماع و نوع و شرايطى كه مردم در جو آن مى‏زيستند،نتيجه منطقى گرفت.

پيامبر بزرگوار پيش از وفات مى‏دانست كه اجل نزديك است و در«حجة الوداع‏»با وضوح اين مطلب را باز گفت ⁽⁸⁾ مرگ او را غافلگير نكردو وفات وى(ص)ناگهانى نبود.پس فرصت كافى داشت تا در مساله آينده‏دعوت پس از خود بينديشد.حتى اگر عامل ارتباط غيبى را هم در نظر نگريم‏و از رعايت الهى و آگاه شدن از طريق وحى نيز چشم بپوشيم،باز مى‏بينيم‏كه آن رسول قائد(ص)از نزديكى رحلت‏خويش آگاه بوده است.

در پرتو اين اطلاع مى‏توان دانست كه نبى اكرم آينده دعوت را به روشنى‏مى‏ديده و يكى از سه راه ممكن را در پيش روى داشته است.

راه نخست

رسول اكرم مى‏توانست در مورد آينده دعوت موضع منفى اتخاذ كند ودر رهبرى دعوت و توجيه آن به زمان زندگانى خود اكتفا ورزد و آينده را به‏اوضاع و احوال و تصادف واگذارد.

اين عمل منفى را نمى‏توان در مورد نبى اكرم(ص)فرض كرد زيرا چنين‏نحوه عمل از يكى از دو امر ناشى مى‏گردد كه هيچيك با حضرت تناسب‏نداشته است.

مساله اول:

اعتقاد به اين مطلب كه برخورد سلبى و منفى و اهمال در مورد آينده‏دعوت تاثيرى ندارد و امتى كه بزودى در محيطشان دعوت واقع مى‏گرددمى‏تواند از دعوت پشتيبانى كند و جلوگيرى از انحراف را تضمين نمايد.

به عبارت ديگر ممكن است چنين پنداشت كه از نظر رسول اكرم(ص)جاى‏نگرانى نبوده است كه دعوت پس از او از بين برود بلكه حضرتش يقين داشته است كه امت دعوت صحيح را ادامه خواهد داد و از انحراف جلوگيرى‏خواهد كرد.

بر واقعيت چنين اعتقادى دليلى در دست نيست،بلكه طبيعت اموربر خلاف آن دلالت دارد، چه دعوت به حكم اين بود كه در آغاز،عملى‏دگرگون كننده و انقلابى بوده است و هدفش ساختن امت و از بيخ و بن بركندن‏همه ريشه‏هاى دوران جاهليت بوده است.پس وقتى ساحت اجتماع از رهبرآن تهى ماند و قائد آن اجتماع را بدون هيچگونه برنامه ريزى ترك مى‏كردآن جامعه در معرض بزرگترين خطر قرار مى‏گرفت.

الف:در چنين وضع،خطرهائى ظاهر مى‏شد كه طبيعتا از روبروئى با خلاء،بدون هيچگونه برنامه ريزى سابق سرچشمه مى‏گرفت.به عبارت ديگر خطرى‏وجود مى‏يافت كه از طبيعت روبرو شدن با خلاء برنامه نداشتن از قبل حاصل‏مى‏گرديد و امت را وا مى‏داشت در سايه آن مصيبت بزرگ يعنى از دست دادن‏نبى اكرم موضعى فورى اتخاذ كند و هيچ مفهوم و روش قبلى براى اين كارنداشت و خلاصه وقتى امت بدون داشتن برنامه،با فوت نبى اكرم(ص) مواجه‏مى‏گرديد،دست و پاى خود را گم مى‏كرد و در كار خود فرو مى‏ماند.

ب:خطر ديگر اينكه در چنان مورد،مكتب به درجه‏اى نرسيده بود كه روشى‏را كه بايد براى حفظ دعوت اتخاذ كرد براى رسول اكرم(ص)تضمين كند ودر چهار چوب مكتب براى دعوت، هماهنگى تامين شود و بر تناقضاتى كه‏بر اساس تقسيم مهاجران و انصار يا قريش و ساير عرب يا مكه و مدينه درزواياى نفوس مسلمين كمين كرده بود،غلبه يابد.

ج:خطر ديگر از وجود گروهى ناشى مى‏شد كه تظاهر به اسلام مى‏كردندو در پشت نقاب اسلامى پنهان شده بودند و در حيات نبى بزرگوار،پيوسته‏با اسلام دشمنى مى‏ورزيدند.

وقتى تعداد بسيارى از كسانى را كه پس از پيروزى اسلام تسليم شدند و از ناچارى اسلام آوردند،بر آن دشمنان بيفزائيم مى‏توان خطرى را كه‏اين گروهها توانستند ايجاد كنند تخمين زد.زيرا پس از فوت نبى اكرم ناگهان‏فرصتى يافتند تا به فعاليتى گسترده دست زنند و مى‏توانستند در جامعه‏اى كه ازرهبرى و رهبر خالى مانده بود و در ساحتى از قائد تهى،به فراغ بال‏تركتازى كنند.

بعلاوه خطرهائى مثل قدرتها و كشورهاى دور و نزديك از خارج دعوت‏را تهديد مى‏كرد.لذا خطرناك بودن وضعيت پس از وفات نبى اكرم(ص)

چيزى نبود كه از نظر رهبرى كه كار عقيدتى انجام مى‏داد پنهان باشد،چه رسداز نظر خاتم الانبياء.

اگر ابو بكر به اين معنى كه پس از او امت و جامعه اسلامى در باب‏جانشينى خلافت در تفرقه نيفتد مستمسك نمى‏شد،مردم به سوى عمر هجوم‏نمى‏كردند و امير المؤمنين گويان نمى‏گفتند:از عدم وجود جانشين و خليفه‏در ميان امت-عليرغم مركزيت‏سياسى و اجتماعى كه امت اسلام پس ازوفات نبى اكرم تا حدودى بدست آورده بود.بينديش و خلافت را بپذير. واز طرفى عمر نيز با وجودى كه خطر را احساس مى‏كرد،شش نفر را تعيين‏نمى‏كرد كه خلافت را بين خود به مصالحه گذراند.

ابو بكر شخصا و وجدانا از شتابى كه از پذيرفتن خلافت بظهور رسانيده‏بود پوزش مى‏خواست و عمر نيز در باب بيعت با ابوبكر گفت:بيعت با اواشتباهى بود كه خداوند ما را از شر آن محفوظ داشت ⁽⁹⁾ .

با اينهمه بديهى است كه رهبر دعوت و پيغامبر اكرم،طبيعت موضع‏و خواستهاى عمل و دگرگون سازى را كه امت بر عهده داشت كه بنا بر تعبيرابوبكر تازه از قيد جاهليت رسته بود، و خطر منفى مسئله را پيش از همه ادراك مى‏كرد،بهتر از همه مى‏فهميد و عميقتر از همه در مى‏يافت.

مسئله دوم:

ممكن است چنين تصور كرد كه رهبر در مقابل آينده دعوت و دگرگون‏سازى اجتماع پس از وفات خود اهميتى نمى‏داده است و روش منفى به كارمى‏برده است و با وجود توجه به خطر اين روش منفى،براى حفظ دعوت در مقابل‏خطر مزبور كوشش نمى‏كرده و سعى نمى‏نموده كه اين دعوت را استوار كند واز خطر مصون بدارد.چه،او به دعوت با نظر مصلح مى‏نگريست و جز اين‏نمى‏خواست كه فقط تا وقتى زنده است آنرا محافظت كند تا از آن مستفيدگردد و از دستاوردهاى آن سود جويد.جز اين چيزى را مهم نمى‏شناخت وبه پشتيبانى آينده دعوت پس از وفات خود عنايتى نداشت.خلاصه مى‏توان‏چنين تصور كرد كه او توجهى نمى‏فرمود كه روزگار آينده از دعوت او پشتيبانى‏مى‏كند يا نه و پس از وفات او بر سر دعوت چه خواهد آمد.

در چنين موردى،حتى اگر به كيفيت نبوت نبى اكرم و ارتباط او باخدا نيز توجه نكنيم و او را مانند ديگر رهبران مكتبى فرض كنيم،باز هم اين‏تفسير درباره آن بزرگوار صدق نمى‏كند.چه تاريخ رهبران مكتبى هيچكس‏را مانند رسول قائد(ص)از حيث اخلاص و از خود گذشتگى براى دعوت وفداكارى و قربانى كردن خويشتن در راه هدف تا واپسين دم زندگانى نمى‏شناسيم‏در حالى كه در بستر مرگ بود،در انديشه ميدان جنگ به سر مى‏برد و برنامه‏آن را تنظيم كرده بود و سپاه اسامه را براى داخل شدن در ميدان جنگ آماده‏فرموده بود ⁽¹⁰⁾ .

پس،وقتى رسول اكرم در قضيه‏اى از قضاياى جنگى كه به دعوت مرتبط بود،تا اين درجه صرف اهميت كرده باشد و در نفس‏هاى واپسين براى‏حفظ و گسترش دعوت در انديشه باشد، چگونه ممكن است تصور كرد كه ازآينده دعوت غمى نداشته است و براى حفظ و سلامت دعوت پس از درگذشت‏خود،از خطرهائى كه انتظار رويداد آن مى‏رفت،برنامه‏اى تنظيم نكرده باشد؟.

پس قائد اعظم دور از اين فرض است كه در مقابل آينده دعوت موضع‏منفى اتخاذ فرموده باشد.پيغمبر(ص)آنگاه كه ارتحال را احساس فرمود،حالى كه در سراى او مردانى از جمله عمر بن خطاب حاضر بودند فرمود:

«استخوان كتف و دوات براى من بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم تا پس ازمن گمراه نگرديد ⁽¹¹⁾ ».

اين كوشش پيامبر كه در نقل و صحت آن اتفاق حاصل است با كمال‏روشنى دلالت بر اين ميكند كه او(ص)به خطرهاى آينده مى‏انديشيد و عميقا به‏ضرورى بودن برنامه داشتن براى حفظ امت از انحراف و براى پشتيبانى دعوت‏از متلاشى شدن و نابودى توجه داشته است.

پى‏نوشتها:

1- حج گذاران روز دهم ماه ذو الحجة الحرام بايد در(منى)وارد شوند و در آنجا چندسنگ زدن به شيطان سوم(به ستون سوم كه نمودار شيطان است).سپس قربانى‏كردن و سوم تراشيدن سر در شب يازدهم مكلف‏اند در(منى)بيتوته كنند يعنى شب را بروز آوردند و جز اين كارى ندارند.فرداى آن شب كه روز يازدهم است فقط يك‏وظيفه دارند و آن سنگ زدن به هر سه شيطان است(هر سه علامت و نمودار شيطان‏كه در صورت ستونى كوچك نشان داده ميشوند).ديگر اينكه تا غروب آفتاب كارى‏ندارند.آن شب كه شب دوازدهم است نيز بايد از(منى)بگذرانند(البته روزمى‏توانند بيرون روند)فرداى آن شب روز دوازدهم است و باز وظيفه دارند كه‏به سوى سه شيطان سنگ پرتاب كنند و تا ظهر در(منى)باشند.آنروز تا ظهر در(منى)مى‏مانند و ظهر از آنجا بيرون مى‏روند. اين سه روز(دهم و يازدهم و دوازدهم ذى الحجه)ايام تشريق نام دارد. عقبه نيز مربوط به سنگ انداختن به شيطان است و(جمره عقبه) اصطلاح آن است‏و چنانكه گفتيم به سه نمودار شيطان سنگ پرتاب ميكنند و به آنها جمره اولى‏و جمره وسطى و جمره عقبه(شيطان سوم)گويند.(م)

2- در باب زندگانى مصعب بن عمير به كتاب فقه السيره از دكتر البوطى،ص 166 مراجعه شود.

3- سيره ابن هشام و طبرى.

4- سيره ابن هشام و طبرى.

5- سيره ابن هشام و طبرى.

6- ماخذ سابق.

7- فقه السيره،البوطى،ص 185 «

8- درين بحث به مطلبى در كتاب‏«بحث در ولايت‏»نوشته محمد باقر صدر ارجاع ميدهيم.

9- تاريخ طبرى،ج 3 ص 200 و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد،ج 6 ص 42.

10- به كامل ابن اثير و ديگر ماخذ مراجعه شود.