علاوه بر همراهى جمعى از برادران، بانوانى نيز، حضرت فاطمه معصومه(س) را همراهى مى‏كردند. اسامى اين خواهران كه ممكن است‏خواهران كنيزهاى حضرت بوده باشند، عبارتند از: ميمونه، فاطمه صغرى و خديجه خاتون (دختران امام كاظم(ع))، خواهر حضرت معصومه(س) و «سلطان موصليه‏» خادمه آن حضرت.

عباس فيض گويد: برخى از مورخان از محدث قمى مؤلف «حاشيه انساب المجدى‏» نقل كرده‏اند كه:

«ميمونه‏» بنت موسى بن‏جعفر با فاطمه معصومه(س) است و مى‏خواهند اينطور استفاده كنند كه، فاطمه با خواهر خود ميمونه همسفر بوده‏اند، در صورتى‏كه اين عبارت از دفن وى در جوار فاطمه حكايت مى‏كند.

البته بايد گفت كه در متن «المجدى‏» كه اخيرا به چاپ رسيده، از «ميمونه‏» دخت امام كاظم(ع) نامى به ميان نيامده است. با اين حال باز هم، همراهى آن بانوى مكرمه با حضرت معصومه(س) منافاتى ندارد. چه اين كاروان شامل همه و يا قسمت عمده‏اى از خاندان موسوى، پس از يك سال تاخير مى‏خواست‏به امام رضا(ع) بپيوندد. در مورد فاطمه صغرى بايد گفت كه امام كاظم(ع) دو دختر به نام فاطمه داشتند;

1. فاطمه كبرى (حضرت فاطمه معصومه(س))

2. فاطمه صغرى

فاطمه صغرى، كودكى خردسال بود و در مسير كاروان از دنيا رفت و در روستايى از توابع آشتيان به خاك سپرده شد.

خديجه خاتون، نزديك مزار «طيب‏» و «طاهر» وفات يافت و در همانجا مدفون گرديد.

سلطان موصليه نيز در نائين دفن شده است.

البته غير از افراد مذكور، آقاى بلاغى از شخصى به نام «سيد مرتضى طبيب حضرت معصومه(س)» نام مى‏برد. او پس از ذكر نام پزشكى در نائين، نسبش را به «سيد مرتضى‏» مى رساند و مى‏گويد:

«ميرزا محمد طبيب; فرزندش ميرزا محمد على است كه نسبشان به سيد مرتضى طبيب حضرت معصومه(س) منتهى مى‏شود كه در قم مدفون است‏».

با توجه به نظريه‏هاى مذكور، برخى از شخصيتهاى همراه حضرت فاطمه معصومه(س) عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، ميمونه، فاطمه صغرى، خديجه خاتون (كه همه از فرزندان امام كاظم(ع) هستند) و خواهر حضرت معصومه(س) كه نامش معلوم نيست و سلطان موصليه خادمه حضرت معصومه(س).

با كاروان نور; از مدينه تا قم

هجرت امام رضا(ع) از مسير بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت; در حالى كه، هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) يك سال پس از آن، از مسير ديگرى انجام شد.

حسن بن‏محمد بن‏حسن قمى مى‏نويسد:

«از سادات حسينيه از فرزندان موسى بن‏جعفر(عليهما السلام) كه به قم آمدند فاطمه دختر موسى بن‏جعفر(عليهما السلام) بود. چنين گويند بعضى از مشايخ قم كه چون امام على بن‏موسى الرضا(عليهما السلام) را از مدينه بيرون كردند تا به مرو رود از براى عقد بيعت‏به ولايت عهد براى او فى سنة ماتين،خواهر او فاطمه بنت موسى بن‏جعفر(عليهم السلام) در سنه احدى و ماتين به طلب بيرون آمد چون به ساوه رسيد، بيمار شد. پرسيد كه ميان من و ميان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند كه ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد...»

حبيب پورمظاهر مى‏نويسد:

«ستى فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسى كاظم(ع) علو مرتبه‏اش زياده از حد بيان است. در سال دويست و يك هجرى زمان ولايت عهد حضرت امام رضا(ع) با برادران خود فضل على و جعفر و هادى و قاسم و زيد با بعضى از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم ديدار برادر عازم خراسان شدند...»

از مجموع اين سخنان چنين برمى‏آيد كه كاروان حضرت فاطمه معصومه(س) از شهرهاى مدينه، بغداد، ساوه و قم عبور كرده است.

در صورتى كه، حضرت بيمار نمى‏شدند، مى‏بايست از طريق «رى‏» به «مرو» مى‏رفت. اما بيمارى ايشان موجب شد تا در قم اقامت نمايد و در همانجا به ديدار خدا بشتابد.(نقشه شماره 12)

اگر گفته مؤلف «بحر الانساب‏» را ناديده انگاريم و تنها به نوشته حسن بن‏محمد بن حسن قمى بسنده كنيم، شهر ساوه ما را از مسير هجرت معصومه(س) از مدينه به قم آگاه‏مى‏سازد. چه اينكه شهر ساوه در مسير مدينه، كوفه و بغداد به خراسان قرار دارد; بر خلاف مدينه، بصره و اهواز به خراسان كه حضرت امام رضا(ع) از اين مسير عبور كردند.

لسترنج گويد:

«در زمان عباسيان البته بغداد بزرگترين شهر عراق بود، ولى يك قرن پيش از آنكه اين سلسله روى كار بيايد، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند كه واسط و كوفه و بصره باشد. اين سه شهر تا چندين قرن آبادى و رونق داشت و با انبار (از شهرها دوره ساسانيان) كه در ساحل فرات و با بغداد در يك عرض جغرافيايى بود، بزرگترين شهرهاى پرجمعيت عراق را در دوره عباسيان تشكيل مى‏دادند.»

«معروفترين شاهراه‏ها، جاده بزرگ خراسان بود كه به شرق مى‏رفت و پايتخت را به شهرهاى ماوراء النهر در حدود چين متصل مى‏ساخت.

اين جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع مى‏شد و از صحرا گذشته از پلهاى مستحكمى كه بر روى رودخانه‏ها ساخته بودند، عبور مى‏كرد تا به «حلوان‏» پاى گردنه‏اى كه از آنجا به كوههاى ايران مى‏رسيد، منتهى مى‏گرديد، و در اينجا به ايالت جبال وارد مى‏شد و پس از عبور از يك سربالايى تند به كرمانشاه مركز استان كردستان مى‏رسيد و ايالت جبال را با خطى مورب درنورديده به سمت‏شمال خاورى مى‏رفت و از همدان نيز مى‏گذشت تا به «رى‏» مى‏رسيد، پس از عبور از رى به سمت‏خاور متوجه مى‏شد و از «قومس‏» عبور نموده، كوههاى طبرستان را در سمت چپ و كوير لوت را در جنوب خود مى‏گذاشت، تا نزديك بسطام به ايالت‏خراسان وارد مى‏گرديد و از نيشابور عبور نموده از طوس مى‏گذشت و به مرو مى‏رسيد».

«باز برمى‏گرديم به بغداد مركز جاده‏ها. شاهراه بزرگى براى زيارت مكه و مدينه از سمت‏باختر بغداد به جنوب متوجه گرديده به كوفه، در حاشيه باديه عربستان، مى‏رفت و به خط تقريبا مستقيم از آنجا گذشته به حجاز مى‏رسيد. يك جاده ديگر براى زيارت مكه از بصره تقريبا به موازات جاده اول شروع مى‏شد و در دو منزلى شمال مكه به جاده قبلى مى‏پيوست‏».

شرح منازل مدينه تا بغداد

ترتيب منازل و راههايى كه در قرون اوليه مورد استفاده مسلمانان بود در كتابهاى جغرافيايى ثبت‏شده است.

قديم‏ترين جغرافى‏دانان اسلامى «ابن‏خردادبه‏»، «قدامه‏»، «يعقوبى‏» و «ابن‏رسته‏» هستند كه در قرن سوم هجرى به تاليف كتب جغرافيايى و شناسايى جغرافيايى جهان اسلام همت گمارده‏اند.

«ابن‏رسته‏» در «الاعلاق النفيسة‏» منازل بغداد تا مدينه را مشخص كرد. چون تاليف كتاب در دوره حكومت عباسيان انجام گرفته، منازل هر يك از شهرهاى مهم از بغداد معين شد. چون عباسيان پس از بناى بغداد در سال 145 هجرى، آن شهر را تا انقراض نظام حكومتى به دست هلاكو، ايلخان مغول در سال‏656 هجرى، پايتخت و مركز خلافت رژيم عباسى قرار داده بودند.

بنابراين، حضرت معصومه(س) از مدينه، راه كوفه و بغداد را انتخاب كرده است. شرح منازل اين مسير به اين ترتيب است.

1. مدينه تا طرف،27 ميل.

2. طرف تا سقره،7 ميل.

3. سقره تا بطن‏النخل، 15 ميل. (از طرف تا بطن‏النخل 22 ميل مى‏شود)

4. بطن‏النخل تا مكحولين.

5. مكحولين تا حصين.

6. حصين تا عسيله،13 ميل. (از عسيله تا بطن‏النخل‏36 ميل است)

7. عسيله تا محدث، 28 ميل.

8. عسيله تا معدن نقره،43 ميل. (معدن نقره، محل تلاقى راه بصره، كوفه و مدينه است).

9. معدن نقره تا حاجر، 34 ميل. (قرورى، استراحتگاه شبانه اين منزل است).

10. حاجر تا سميراء، 34 ميل. (استراحتگاه شبانه آن عباسه است).

11. سميراء تا توز، 20 ميل (استراحتگاه شبانه آن محقية است).

12. توز تا فيد، 31 ميل. (استراحتگاه شبانه آن قرنتين است).

13. فيد تا الاجفر،36 ميل. (در آنجا مسجد جامعى است، قرائن استراحتگاه شبانه آن است).

14. الاجفر تا خزيمية، 24 ميل. (استراحتگاه شبانه آن اغر).

15. خزمية تا ثعلبية، 32 ميل. (استراحتگاه آن عين است).

16. ثعلبية تا بطانية، 11 ميل. (استراحتگاه آن بهينة است).

17. بطانية تا شقوق،29 ميل (استراحتگاه آن بدرين است).

18. شقوق تا زباله، 21 ميل. (استراحتگاه آن تنانير است).

19. زباله تا قاع، 24 ميل. (استراحتگاه آن جريسى است).

20. قاع تا عقبه، 24 ميل (استراحتگاه شبانه آن جلحاء است).

21. عقبه تا واقصه، 20 ميل (استراحتگاه شبانه آن سماء است).

22. واقصه تا قرعاء، 24 ميل. (طرف استراحتگاه آن است).

23. قرعاء تا مغيثه، 32 ميل. (مسجد سعد استراحتگاه آن است).

24. مغيثه تا قادسيه، 30 ميل.

25. قادسيه تا كوفه، 15 ميل.

26. كوفه تا ساهى،7 ميل.

27. ساهى تا بازار اسد،7 فرسخ.

28. بازار اسد تا قصر ابن‏هبيره،6 فرسخ.

29. قصر ابن‏هبيره تا پل كوثى، 5 فرسخ.