از نظر دين و منطق مكاتب الهى ، انسان موجود و مخلوقى مركب از غرائز حيوانى و نيروى عقلانى است ؛ ولى نكته جالب توجه اين جاست كه ماديون با اين كه انسان را فقط از ديدگاه جسمانى او ملاحظه مى كنند، ولى در يك حقيقت با روحيّون اشتراك نظر دارند، كه انسان داراى يك سلسله گرايش ها و تعلقاتى است كه همه ارزش انسانى او در گرو آنهاست و اگر اين تعلقات از او گرفته شود با حيوانات هيچ تفاوتى نخواهد داشت . بنابراين از منظر معارف دين بايد گفت كه نفس انسانى ، منزلتى والاتر و بالاتر از جسم و تعلقات جسمانى او دارد؛ بنابراين شناخت آن مرتبه و منزلت براى ما ضرورى است .
ثمرات شناخت نفس
حضرت اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايند:
نال الفوز الاكبر من ظفر بمعرفة النفس ⁽¹¹¹⁾.
((بزرگترين رستگارى براى انسان شناخت نفس او است )).
و يا در سخن ديگرى مى فرمايند:
رحم اللّه امرءا عرف قدره ولم يتعد طوره ⁽¹¹²⁾.
((خداوند رحمت كند كسى كه قدر خود را بشناسد و از حدش تجاوز نكند)).
بنابراين ، از نظر اولياى دين خودشناسى و معرفت نفس ، امرى بسيار ارزشمند و قابل ملاحظه است . حال بايد پرسيد اين همه اهميت براى چيست ؟ در علت آن مى توان گفت : انسانى كه خود را مى شناسد و توانايى هاى خود را نيز به خوبى مى داند، به كيفيت بهره گيرى از اين همه توان و سرمايه در مسير سعادت آشنا است و هنگامى كه همه اين امكانات را به دست آورد، مى تواند زندگى دنيوى و اخروى سعادتمندى را براى خود فراهم كند و نقطه مقابل اين انسان انسانى كه به همه قدرت ها، امانت هاى الهى و سرمايه هاى فكرى ، و روحى و جسمانى خود آشناست كسى است كه خود را نشناخته و براى اين مهم ، هيچ تلاش و كوششى نيز نمى كند و بالطبع در مسير ظلالت و گمراهى قرار مى گيرد.
1 - خداشناسى و شناخت مسير هدايت
حضرت امير المومنين عليه السلام در سخن ديگرى ميفرمايند:
من لم يعرف نفسه بعد عن سبيل النجاة و خبط فى الظلال والجهالات ⁽¹¹³⁾.
((كسى كه خود را نشناسد، از راه استوار نجات و سعادت دور افتاده ، و در وادى گمراهى و نادانى سقوط مى كند)).
يا در بيانى از اميرالمومنين عليه السلام نقل شده است كه فرموده اند:
هلك امرء لم يعرف قدره ⁽¹¹⁴⁾.
((انسانى كه منزلت خود را نشناسد، نابود شده و از بين رفته است )).
در معارف دينى ، دقيق ترين و نزديك ترين راه خداشناسى ، معرفت به نفس ‍ معرفى شده است . در سخن معروفى از رسول بزرگوار اسلام صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم آمده است كه :
من عرف نفسه فقد عرف ربه ⁽¹¹⁵⁾.
((آن كس كه نفس خود را شناخت ؛ خدايش را شناخته است )).
در اين روايت ، ((فاء)) براى تفريغ و ((قد)) براى تحقيق است و اين بدان معناست كه شناخت خالق هستى فقط از طريق معرفت نفس ؛ امكان پذير است ، بنابراين اولين ثمره معرفت و شناخت نفس ، خداشناسى است .
2 - مصونيت از هلاكت و گمراهى
دومين ثمره آن در كلام اميرالمومنين عليه السلام اين چنين بيان شده است :
من عرف شرف معناه صانه عن دناءة شهوته وزور مناه ⁽¹¹⁶⁾.
((كسى كه گوهر ارزشمند رفعت و شرافت انسانى خود را بشناسد، از سقوط در وادى پست شهوات ، غرائز و ناكجاآباد اوهام و خيالات مصون مى ماند)).
بنابراين ، ثمره دوم معرفت نفس اين است كه انسان را از سقوط در وادى گمراهى و يا آنچه كه غرائز حيوانى او را به سوى آن مى خوانند، نگه مى دارد. كليد همه خزائن و گنجينه هاى علوم بشرى ، معرفت نفس قلمداد شده است ؛ امام صادق عليه السلام در اين باره فرموده اند:
وجدت علم الناس كُلَّه فى اءربع اءوَّلها اءَن تعرف ربك و الثانى اءَن تعرف ما صنع بك والثالث اءَن تعرف ما اءراد منك و الرابع اءَن تعرف ما يُخرجك من دينك ⁽¹¹⁷⁾.
((من همه علوم بشرى را در چهار چيز يافتم : اول اين كه خداى خود را بشناسى ؛ دو اين كه بدانى خالق هستى ، ساختمان بدن تو را چگونه آفريده است ؛ سوم اين كه بدانى براى سعادت او چه دستورهايى را بيان كرده است و چهارم اين كه بدانى چه چيزى تو را از مسير سعادت خارج مى كند و تو را از آن نهى مى نمايد)).
در اين روايت به علوم مختلف اشاره شده است : حكمت و عرفان ، ساختمان بدن انسان ، طبيعت و توحيد، فروع دين و موازين فقهى و اخلاق .
حال كه سخن از راز و رمز آفرينش نفس انسان است ، بايد ديد چگونه مى توان اين سر مجهول را كشف و اسرار و رموز نهفته در اين مخلوق عظيم عالم هستى را شناسايى كرد؟ معضلى كه از روزگاران دور مورد فحص و جستجوى همه صاحبان انديشه و خرد بوده است .
 

از ديرزمان بسيارى از انديشمندان و حتى شاعران دريافته اند، راه شناخت و كشف ابعاد وجودى اين موجود فقط از زبان آفريدگار آن ، ميسر است . لذا در قرآن كريم 65 مورد از كلمه انسان ياد شده و جالب اين است كه همه مواردى كه اين كلمه به كار رفته به صورت ((الانسان )) همراه با الف و لام است ؛ مگر يك جا كه آن هم با كلمه ((كل )) همراه شده است . خداوند مى فرمايد:
و كل انسان اءَلزَمنَاهُ طَائِرُهُ فى عُنُقِهِ⁽¹¹⁸⁾.
((و ما مقدرات و نتيجه اعمال نيك و بد هر انسان را طوق گردن او ساختيم )).
اسرار آفرينش
با تدبر در قرآن مى توان همه اسرار آفرينش اين مخلوق را با بلاغت و زيبايى يافت ؛ مثلا:
اءَوَ لا يذكُر الانسان اءَنَّا خلقناه من قبل و لم يك شيئا⁽¹¹⁹⁾.
((آيا انسان نمى داند كه ما او را آفريديم و قبل از آن ، او هيچ بود)).
هل اءتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا⁽¹²⁰⁾.
((آيا زمان طولانى بر انسان گذشت كه چيز قابل ذكرى نبود؟)).
بعد از اين كه در اين دو آيه و امثال آن ، عدم و نبود انسان را يادآورى مى كند، آفرينش او را اينگونه ذكر مى فرمايد كه :
و لَقَد خَلَقنَا الاِنسَان مِن صَلصَال مِن حَمَاء مَسنُون ⁽¹²¹⁾.
((ما انسان را از گِل خشكيده ريخته شده آفريديم )).
و بَدَاءَ خَلق الاِنسان مِن طين # ثمَّ جَعَلَ نَسلُه مِن سُلالة من مَاء مَهين ⁽¹²²⁾.
((و آفرينش انسان را از گل آغاز كرد؛ سپس نسل او را از عصاره آب ناچيز و فى قدر آفريد)).
يا در سوره مباركه علق مى فرمايد:
اِقرَاء بِاسمِ ربِّك الَّذى خَلَق # خَلَقَ الانسان مِن عَلق ⁽¹²³⁾.
((قرآن را به نام پروردگارت بر خلق قرائت كن ؛ آن خدايى كه آدمى را از خون بسته خلق كرد)).
در اين آيه ، آغاز آفرينش انسان را همان آب معروف ذكر مى كند يا:
خُلِقَ مِن مَاء دافِق # يخرج مِن بين الصُّلب و التَّرائب ⁽¹²⁴⁾.
((انسان از آب (نطفه ) جهنده اى خلق گرديده كه از ميان صلب پدر و سينه مادر بيرون آمده است )).
در سوره مؤ منون ، همه مراتب تكوين انسان را كه در آيات ديگر به صورت جداگانه اى ذكر شده ، به ترتيب و پشت سر هم بيان مى فرمايد:
و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين # ثم جعلناه نطفة فى قرار مكين# ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مُضغَة فخلقنا المُضغَة عِظاما فَكَسَونَا العِظَام لَحما ثم اءَنشَاءنَاه خَلقا آخر فتبارك اللّه اءَحسَنَ الخالقين ⁽¹²⁵⁾.
((و ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم ؛ سپس او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن رحم قرار داديم ؛ سپس نطفه را به صورت خون بسته ، و آن را به صورت چيزى شبيه گوشت جويده شده ، و آن را به صورت استخوان هايى درآورديم ؛ و بر استخوانها گوشت پوشانديم ؛ سپس آن را آفرينش تازه اى داديم ؛ پس بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است )).
در سوره مباركه الرحمن مى فرمايد:
الرَّحمن # علَّمَ القرآن # خَلَقَ الانسان # علَّمَه البيان ⁽¹²⁶⁾.
خدا بعد از خلقت انسان ، به يك نكته خاص در اين مخلوق اشاره مى كند:
انسان را خلق كرديم و بيان را به او آموختيم . اين بيان نه به معناى گفتن و حرف زدن است ، بلكه قوه ناطقه است كه انسان مى تواند با استفاده از آن مراتب كمال را طى كند. در سوره مباركه تين مى فرمايد:
والتِّين و الزَّيتون # و طورِ سِينينَ # و هَذَا البَلَدِ الاَمين # لَقَد خَلَقنَا الانسان فى اءَحسَنِ تَقويم # ثمَّ رَدَدنَاهُ فى اءَسفَلِ سَافِلِين # اءِلا الَّذين آمنوا و عَمِلوا الصَّالحات فَلَهُم اءَجر غير ممنون ⁽¹²⁷⁾.
((قسم به انجير و زيتون . و سوگند به طور سينين . و قسم به اين شهر امن . كه ما انسان را در زيباترين و بهترين سازمان خلق كرديم . سپس او را به پايين ترين مرحله بازگردانديم . مگر آنان كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام دادند كه براى آنها پاداش تمام نشدنى است )).
انسانى كه در بهترين ميزان و سازمان آفريده شده ، يك سير نزول دارد كه به اسفل السافلين سقوط مى كند و يك سير صعود كه راهى به سوى رشد و كمال او است .
در سوره مباركه دهر (انسان ) كه از سوره هاى معروف قرآن است هر دو مسير بيان شده است :
هل اءَتى على الانسان حينَ مِنَ الدَّهرِ لَم يَكُن شيئا مَذكورا# انَّا خَلَقنَا الانسان مِن نُطفة اءمشَاج نَبتَلِيه فَجَعَلنَاهُ سميعا بصيرا # انَّا هَدَينَاهُ السَّبيل اءِمَّا شاكرا و اءِمَّا كَفورا # انَّا اَعتَدنَا لِلكَافِرِينَ سَلاسِلا و اءَغلالا و سَعيرا # انَّ الاَبرارَ يَشرِبون مِن كَاءس كانَ مِزاجُها كَافورا⁽¹²⁸⁾.
((آيا زمان طولانى بر انسان گذ شت كه چيز قابل ذكرى نبود؟ ما انسان را از نطفه مختلطى آفريديم و او را مى آزماييم ، بدين جهت او را شنوا و بينا قرار داديم . ما راه را به او نشان داديم خواه شاكر باشد يا ناسپاس . ما براى كافران زنجيرها و غل ها و شعله هاى سوزان آتش آماده كرده ايم . به يقين ابرار از جامى مى نوشند كه با عطر خوشى آميخته است )).
بعد از اين كه خداوند عدم وجود انسان را يادآور مى شود و بيان مى كند كه اول هيچ بود، بعد بود شد، بلافاصله قوس نزول و پستى او را يادآور مى شود كه از آب نجسى مخلوط از آب زن و مرد آفريده شده و بيان مى كند كه قواى چشم و گوش را به او داديم ، سپس راه صعود و كمال انسان را بيان مى كند.
انَّا هَدَينَاهُ السَّبيل اِمَّا شاكرا و اِمَّا كَفورا⁽¹²⁹⁾.
((ما راه را به او نشان داديم خواه شاكر باشد يا ناسپاس )).
تا پايان سوره مباركه ، هر دو مسير كمال و زوال انسان بيان شده است . آنها كه راه صحيح را نپيمايند به قعر وادى حضيض سقوط مى كنند. بندهايى كه خود تنيده اند به دست ، پا و گردن آنها خواهد افتاد، و آتشى كه خود افروخته اند آنها را خواهد سوزاند. اما آنها كه راه صحيح را بپيمايند، مى توانند به اوج و ذروه كمال انسانى صعود كنند و مشمول اين آيه مباركه شوند كه مى فرمايد:
انَّ الابرار يشربون من كاءس كان مزاجها كافورا⁽¹³⁰⁾.
((ابرار و نيكان از آن جامى مى نوشند كه با عطرى خاص آميخته است )).
خداوند چون مى خواهد در اين جا سر آفرينش انسان را بيان كرده و وجه مفاخره خود را در خلقت انسان بر همه عالميان نشان دهد، به اكمل مراتب انسانى و زيباترين منظره عالم هستى و جالب ترين نمونه آفرينش بشرى تمسك و تاكيد مى كند كه انسان مى تواند به آن مرتبه اعلا صعود كند.
بيان اين همه ظرافت در آفرينش انسان ، مستند به شان نزول آيه ذيل است كه در تفسير فخر رازى بيان شده است :
و يُطعِموُنَ الطَّعام عَلى حُبِّهِ مِسكِينا و يَتِيما و اءَسِيرا⁽¹³¹⁾.
((غذاى خود را با اين كه به آن علاقه و نياز دارند به مسكين و يتيم و اسير مى دهند)).
نمونه انسان كامل
ابن عباس روايت كرده است :
انَّ الحسن و الحسين عليهم السلام مَرِضا فَعادِهما رسول اللّه صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم فى اءُناس مَعَهُ، فقالوا يا اءَبَاالحسن لَو نَذَرت على ولدك ، فنَذَر عَلِىّ عليه السلام و فاطمة عليهاالسلام و فضَّةُ - جارية لهما - ان شَفاهُما اللّه تعالى اءن يصوموا ثلاثة اءيام ، فشفيا و ما معهم شى ء، فاستقرض ‍ علىّ عليه السلام من شمعون الخيبرى اليهودى ثلاثة اءصوع من شعير، فطحنت فاطمة عليها السلام صاعا، واختبزت خمسة اءقراص على عددهم ، و وضعوها بين اءيديهم ليفطروا، فوقف عليهم سائل فقال : السلام عليكم اهل بيت محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم ، مسكين مِن مَساكين المُسلمين اَطعِمونى اَطعَمَكُمُ اللّه مِن مَوائِدِ الجَنَّة ، فآثَروهُ و باتوا و لم يَذوقوا الا الماء واصبحوا صائِمين ، فلمَّا اءمسَوا و وَضَعوا الطَّعام بينَ اءَيديهم ، وَقَفَ عليهم يَتيم فآثروه ، و جاءَهم اءَسير فى الثَّالثة ، فَفعلوا مثل ذلك ، فلمَّااصبَحوا اَخذَ علىّ عليه السلام بِيَدِ الحَسَن و الحسين عليهم السلام و دَخَلوا على الرَّسول عليه الصلاة و السلام ، فلمَّا اءَبصَرَهم و هم يَرتَعِشون كالفراخ مِن شِدَّةِ الجوع قال : ما اءَشدُّ ما يَسوءنى مَا اءَرَى بِكم ، و قامَ فَانطَلَقَ مَعَهم فراءى فاطمة عليهاالسلام فى مِحرابها قدِالتَصَقَ بَطنِها بِظَهرها و غَارت عَيناها فَساءَه ذلك ، فنَزَلَ جبرئيل عليه السلام و قال : خُذها يا محمَّد صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم هُناكَ اللّه فى اءَهل بيتك فاقرَاءَهَا السُّورةَ⁽¹³²⁾.
((دو فرزند فاطمه زهرا عليهاالسلام امام مجتبى و اباعبداللّه عليهماالسلام - مبتلا به كسالتى شدند. رسول خدا صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم همراه با جماعتى از ايشان عيادت فرمودند، جمع همراه به اميرالمؤ منين عليه السلام عرض كردند كه يا اباالحسن ! اگر براى سلامت بچه ها نذرى كنيد آنها زودتر بهبود مى يابند. مولا اميرالمومنين عليه السلام و فاطمه اطهر عليهاالسلام و فضه كه خادمه خانه آنها بود - نذر كردند كه اگر خداوند اين دو طفل را شفا دهد، سه روز روزه بگيرند. خداوند اين دو را شفا داد و حضرت به نذر خود وفا كردند. چون براى افطار چيزى در خانه حضرت نبود، اميرالمومنين عليه السلام مجبور شد از يهودى خيبرى سه صاع جو قرض بگيرد. نكته قابل توجه اين كه ، چه كسى مضطر مى شود كه براى تهيه نان ، از يك يهودى ، چند صاع جو قرض كند! او داماد پيغمبر است و دختر پيامبر در خانه او زندگى مى كند و خدا هم به او كرامتى داده است كه اگر بخواهد همه دنيا را طلا و نقره مى كند؛ اما او چنان زندگى كرده است كه براى سفره افطار ناچار مى شود از يك يهودى قرض كند و شايد سر موفقيت اسلام و مسلمين ، چنين راهبران و پيشوايانى بود كه در مدت كوتاهى اين همه توفيق ، نصيب آخرين دين الهى شد.
به هر حال اميرالمومنين عليه السلام سه صاع جو را به خانه مى آورد، فاطمه عليهاالسلام يك صاع آن را آرد كرده ، به اندازه پنج نفر، نان مى پزد. موقع افطار كه پنج قرص نان جو را در سفره مى گذارند، درب خانه به صدا درمى آيد، سائلى صدا مى زند: سلام بر اهل بيت محمد صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم مسكينى مسلمان هستم و گرسنه . آنها مسكين را بر خود ترجيح مى دهند و چون چيزى جز آب در خانه نبود كه سد جوع كنند، با آب افطار مى كنند. براى وفاى به نذر، روز دوم را نيز روزه مى گيرند. وقت افطار كه پنج قرص نان براى پنج نفر در سفره گذاشته مى شود، يتيمى در مى زند و دوباره سير كردن او را بر خود ترجيح مى دهند و فقط با آب افطار مى كنند. روز سوم را نيز براى وفاى به نذر روزه مى گيرند. موقع افطار درب خانه توسط اسيرى گرسنه به صدا در مى آيد و اظهار فقر و استمداد مى كند؛ اين بار نيز براى حفظ كرامت انسانى ، نان را به اسير مى دهند.
نكته قابل توجه در فهم آيه اين كه با ضميمه كردن روايت شايد بتوان مسكين و يتيمى به خصوص مسكين را مسلمان فرض كرد، اما به احتمال قَوى اسير در جامعه آن روز مسلمان نبوده و از مشركان و كفار بوده است . در نتيجه ، كرامت اهل بيت عليهم السلام مختص مسلمانها نيست .
روز چهارم حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام دست دو فرزندش را گرفته و به ديدار رسول خدا صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم مى رود. وقتى چشم پيغمبر به آنها مى افتد و مى بيند كه از شدت گرسنگى مى لرزند، مى فرمايند: چقدر براى من دردآور است كه شما را در چنين حالى مى بينم . سپس به همراه حضرت اميرالمومنين ، حسن و حسين عليهم السلام به سوى خانه فاطمه عليهاالسلام به راه افتاده ، وارد خانه مى شوند. فاطمه عليهاالسلام را در محراب عبادت مى يابند در حالى كه شكم به پشت چسبيده و چشمان حضرت در گودى فرو رفته است ، اين حال اهل بيت عليهم السلام بر پيامبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم سخت گران مى آيد. اينجاست كه روايت مى گويد: جبرئيل نازل شد و گفت : اى رسول ما! باغبانى تو، ثمر و ميوه داد و اين چند نفر ثمرات و ميوه هاى عالم وجودند. سپس اين آيه را بر پيامبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم خواند كه :
و يُطعُمونِ الطِّعام عِلى حبِّهِ مِسكينا و يِتيما و اءسيرا# انِّما نُطعِمُكم لِوجهِ اللّه لا نريد منكم جزاء و لا شكورا⁽¹³³⁾.
((غذاى خود را با اين كه به آن علاقه و نياز دارند به مسكين و يتيم و اسير مى دهند (مى گويند) ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم )).
در سوره ليل مى فرمايد:
و سيجنّبُها الاتقى # الَّذى يؤ تى ماله يتزكّى # و ما لاحد عنده من نعمة تُجزى # الا ابتغاء وجه ربه الاءعلى # و لسوف يرضى ⁽¹³⁴⁾.
((به زودى با تقواترين مردم از آن (آتش ) دور داشته مى شود. همان كس كه مال خود را در راه خدا مى بخشد تا پاك شود. و هيچ كس را نزد او حق نعمتى نيست تا بخواهد او را جزا دهد. بلكه هدفش جلب رضايت پروردگار بزرگ اوست و به زودى راضى و خشنود مى شود)).
اين آيات در سوره مباركه دهر (انسان ) و در سوره ليل گوياى يك نكته درباره كمال انسانى است : آنها كه به خاطر بهشت و نعمت هاى بهشتى ، فرمان خدا را اطاعت كرده اند، بهشت را به آنها هديه مى كنند و كسانى كه به خاطر خوف از جهنم ، فرمان خدا را پذيرفته اند، از مصيبت جهنم نجات مى دهند؛ اما آنان كه عبادت و اطاعتشان در اوج كمال است انَّما نُطعِمُكُم لِوِجهِ اللّه يا الا ابتغاء وجه ربّه الاعلى مصاديق كمال انسانى اند، به اينها نمى گويند شما به بهشت مى رويد، بلكه قرآن مى گويد: و لسوف يَرضى شما در جوار قرب و رضاى الهى قرار داريد. منزلت و جايگاه شما والاتر از بهشت و نعمت هاى بهشتى است .
نكته ديگر كه قابل عنايت است و بدان اشاره شد، اين كه علت مفاخره خداوند به خلقت انسان نسبت به ساير موجودات و عالميان ، اين نمونه هاى كمال انسانى هستند كه در نهايت احتياج و شدت فقر و نياز، آن وضعيت را تحمل كرده و ديگران را بر خود ترجيح مى دهند.
سرّ اين همه تاكيد و اصرار به پيروى از اهل بيت پيامبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم و تمسك به ولايتشان اين است كه ايشان زيباترين الگوهاى آفرينش اند و همه مراحل كمال در وجودشان يافت مى شود، و طى مسير كمال بدون رهبرى و راهبرى آنان ممكن و ميسر نخواهد بود؛ زيرا منزل بس خطرناك است و مقصد بس بعيد و دور.