بسم الله الرحمن الرحيم
السلام على المهدى ...
الذى يملا الارض قسطاو عدلا...
درود بر مهدى
زنده كننده قرآن
و نجات دهنده انسان .
سرآغاز
يكى از نشانه هاى بسيار سترگ رسالتهاى بزرگ ، جداسازى ((حق )) از ((باطل )) است ، در همه نمودهاى حق و همه نمودهاى باطل . هنگامى كه بنابر زمينه هاو علتهايى حق پوشيده گشت ، و امورى به نام ((حق )) خود را عرضه داشت ، و كسانى با بهره جويى از اين نام پيش افتادند، همواره نيروى حق كنار مى رود و جولان باطل مى گسترد. و اگر حق از پايگاه عظيم و خورشيدى خويش فرو افكنده شد، و باطل مياندار گشت ، براى زندگى و انسان چه ارزشى بر جاى خواهد ماند؟
اينجاست كه رسالت داران بزرگ ، و خورشيد سازان قرون و اعصار آرام نمى گيرند، و براى زدودن سياهيهاى باطل به پا مى خيزند، تا فروغ دامن گستر حق دوباره جان گيرد و بر پهنه هاى زيست انسانى بتابد، و خردها روشن سازد، و جان ها را زنده كند، و حياط حيوانى و منحط را به حيات انسانى و متعالى بدل سازد.
از آغاز سلطنت اموى در دمشق ، همه گونه زمينه سازى فراهم آمد - بجز آنچه امويان از آن پيش كرده بودند كه در تاريخ معروف است - تا حق از پايگاه عظيم خود رو افتد، و فروغ آن نابود گردد، و باطل ميان دار و حاكم باشد، جاهليت باز گردد و ((حزب اموى )) پيروز شود. به خلافت رسيدن يزيد (با كوشش هاى مزورانه ، و تهديدها و تطميعهاى دربار اموى دمشق ، و به شهادت رساندن بزرگان اسلام ، و چه بسا دخالت مرموز ايادى دربار بيزانس ، دشمنان قسم خورده اسلام و قرآن ))، بزرگترين دليل وقوع اين فاجعه بزرگ بود، يعنى فرو افكندن حق و نشاندن باطل به جاى آن ، محو اسلام قرآنى و باز گرداندن جاهليت سفيانى ...
در تاريخ بشر هيچگاه فاجعه اى به اين عظمت رخ نداده بود، كه كسى مانند يزيد پسر معاويه ، در جاى كسى مانند پيامبر آخرالزمان و آورنده قرآن ، حضرت محمد بن عبدالله (ص ) بنشيند، و به نام خليفه و جانشين پيامبر خدا و نماينده ((نظام قرآنى )) و مجرى احكام قرآن بر مردم حكم راند، و سرنوشت اسلام و مسلمانان را تعيين كند؛ موجودى پست و بى مقدار، در جاى بزرگترين انسان كامل سده ها و اعصار، اسيرى در دست شيطان ، در جاى تلاوتگر آيات قرآن ، و فرياد گر توحيد عدل و احسان ،نقطه سياهى سراسر پستى و تباهى ، در جاى خوشيد فروغ گستر آفاق تعالى و آگاهى ، خميره اى از ضلال جاهليت ، در جاى اشعه زلال هدايت ... و روشن است كه پيامد اين سقوط بزرگ چيست : از ميان رفتن همه آثار تربيت قرآنى و شيوع يافتن همه اوضاع منحط جاهلى .
و در چنان هنگامه اى - هنگامه زوال ارزشها و افول آثار جهادها و شهادت ها - چه جاى زندگى و سكوت بود، در آن تباهستان تباهيزار حاكميت يزيدى ، و فجور و انحطاط و نيرنگ اشرافيت مشرك جاهلى ... كه لعبت هاشم بالملك ... را در گوشها مى خواندند...؟!و آيا آن چه كس بود كه مى بايست پرچم خورشيد را بر افرازد، و قله هاى كهكشانى قرآنى را پرتو افشان سازد، آيا حسين (ع ) زنده باشد و اسلام مرده ؟ آيا پسر على و فاطمه (ع ) جان داشته باشد و قرآن به صورت جسمى بى جان در آمده ؟ اين چگونه ممكن است ؟ عالم مصرى ، شيخ محمد محمد مدنى درست مى گويد كه فريادى از درون هماره حسين (ع ) مخاطب قرار مى داد كه ((اى فرزند پيامبر، تو مرد ميدان اين مبارزه اى !))
و آن امام شهيدان خود چنين مى گفت :
انى لا ارى الموت الا سعاده ، و لا الحياه مع الظالمين الا برما.⁽¹⁾
- من اكنون خوشبختى را در مرگ مى بينم ، و از زندگى با اين ستمگران به تنگ آمده ام
و مى گفت :
اللهم انك تعلم انه لم يكن ما كان منا، تنافسا فى سلطان و لا التماسا من فضول الحطام ، ولكن لنرى المعالم من دينك ، و نظهر الا صلاح فى بلادك ، و يامن المضلومون من عبادك و...⁽²⁾
- خداوندا! تو خود مى دانى كه قيام ما براى آن نيست كه به حكومتى برسيم يا چيزى از مال و متاع دنيا به چنگ آوريم ،بلكه مى خواهيم راه روشن دين تو را به همگان نشان دهيم ، و شهرها و آباديها را از چنگ فساد رها سازيم ، تا مظلومان ستمكش نجات يابند و...
پس رسالت جداسازى حق از باطل و عدل از ظلم به منظور پايدارى حق و عدل و نابودى باطل و ظلم - همواره - رسالتى عظيم است ، و عاشوراى عظيم تجلى تام اداى اين رسالت است . به هر اندازه فاجعه قرار گرفتن يزيد در جاى حضرت محمد (صلى الله عليه وآله ) بزرگ است ، و ظلمات آفرين ، و جاهليت زنده كن ، به همان اندازه حركت بيدارى آفرين عاشورا بزرگ است ... عاشورا دست بلندى است كه از افق شهادت كربلا بر آمد، و تا قله خورشيد فرا رفت ، و تا هماره تاريخ بر فراز ماند، و سياهيهاى جاهليت از نو جان يافته را - در همه ابعاد الحاد و ظلم و فجور ظلالت و بيخبرى - از چهره خورشيد اسلام و قرآن فرو شست . عاشورا فريادى است كه براى هميشه خواب غفلت را از سرهاى شور گستران آباديها و افقها بيرون كرد. عاشورا براى هميشه حق را از باطل جدا ساخت ، تا ديگر يزيديان عصرها نتوانند ، با پوشش اسلام ، جاهليت را زنده سازند، چه جاهليت كهن و چه جاهليت نو.
و سرانجام ، خورشيد حق از مشرق تابناك عاشورا، طلوعى جاودان كرد. و اين حق كه مى گوييم - چنانكه اشاره كرديم- شامل همه نمودها و مظاهر حق است ، پس عدل را نيز به خوبى در بر مى گيرد، كه عدل حق است و ظلم باطل . شهيدان راه حق و عدل - تا هميشه و در همه جا - سرودخوانان عصر عاشورايند، كه در افقهاى زلال خويش ، محو تجليات آن خورشيد كه در عصر عاشورا بر سر نيزه طلوع كرد (و همواره در اين طلوع باقى است )، بانگ در بانگ ، براى جاودانگى حق و عدل سرود مى خوانند... و فرشتگان ، بال در بال ، به سرود آنان گوش مى دهند، و شهيدان فردا - هر فردا - را مى پرورند... و عاشورا، به نام يك ((مكتب جاويدان ))، و يك ((دانشگاه عالى ))، پيوسته شاگرد و دانشجو مى پذيرد، و معلم و استاد تربيت مى كند... تا بشريت - همه بشريت - به بلوغ والاى انسانى صعود دهد...
و عاشورا كه با هيچ حاكميتى بيعت نكرد، مى رود تا با مهدى (ع ) بيعت كند، و در نماز فلسطين تكبير گويد: الله اكبر...
عاشورا و جهان اسلام
1- حركت انقلابى عاشورا
ما مسلمانان براى ساختن جامعه خويش و محتوا بخشيدن به حركت هاى خود سرمشقهايى بسيار داريم . ((قرآن كريم )) كه داستان انقلاب هاى انبيايى را نقل كرده است براى همين منظور است (بر هم زدن جامه ناسالم و ساختن جامعه سالم ، و فرو افكندن نظام ناسالم و ساختن نظام سالم ). و همچنين است :
- سيره انقلابى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) در برابر اشرافيت قريش و سرمايه دارى جاهليت ؛
- حكومت على (ع ) و منشورهاى آفتابسازان ((نهج البلاغه ))؛
- خطب فاطميه در دفاع از آرمان ((حكومت قرآنى ))
اينها همه مى توانند براى هر حركتى و انقلابى سرمشقهايى سازنده و تعيين كننده باشند؛ بلكه تحقق راستين يك انقلاب اسلامى به همين است كه تعاليم و روشها و سيره هايى كه ياد شد، در آن تحقق يابد و به ثمر برسد.
يكى ديگر از سرمشق هاى بسيار مهم ، در راه تشكيل دادن به يك انقلاب راستين ، محتواى حركت عاشوراى حسينى است بشرط ((تبيين درست )). آگاهان بى غرض بخوبى مى دانند كه اين حركت خونين و تكان دهنده ، كه همواره كاخهاى ستم را لرزانده ، و جانها را بيدار ساخته ، و آباديها را به خود آورده و ارزشهاى فراموش گشته را از نو زنده كرده است ، يك انقلاب سريع و پويا بود كه فاصله ((عبادت )) را در ((مكه )) و ((شهادت )) را در ((كربلا)) حذف كرد، و نشان داد كه خدا هنگامى بدرستى عبادت مى شود كه عدالت برقرار شود، با ستمكاران مبارزه شود، و از ستمديدگان حمايت به عمل آيد. و عدالت هنگامى درست عملى مى گردد كه ايمان به خدا در كار باشد و به قصد پرستش خدا تحقق يابد. عاشورا نقطه پيوند ميان ((توحيد)) و ((عدل )) است ، يعنى بازتاب فرياد پيامبران :
((ان اعبدوا الله - و - اوفوا الكيل و الميزان خداى را بپرستيد - و - عدالت اقتصادى را بر پاى داريد)).
عاشورا، جضور مجدد آدم و نوح و ابراهيم و اسماعيل و موسى و عيسى - على نبينا و آله و عليه السلام - است در قله فريادگرى و هدايت . اينكه حسين (ع ) را وارث آدم (ع ) مى خوانيم و زيارت ((وارث )) را با سلام به آن پيامبر الهى آغاز مى كنيم براى همين است ، يعنى نقطه اتصال همه حركت هاى الهى و انقلابهاى خدايى ، به صورت تجسم دوباره
- آدم (عليه السلام ) و
- نوح (عليه السلام ) و
- ابراهيم (عليه السلام ) و
- اسماعيل (عليه السلام ) و
- موسى (عليه السلام ) و
- عيسى (عليه السلام ) و
- محمد (عليه السلام ) و
- على (عليه السلام ) و
- فاطمه (س ) و
- امام حسن (ع )
در لحظه هاى خورشيدى عاشورا و واقعيت سرشار كربلا...
و اكنون بايد اين محتوا را در ((مجالس عاشورا)) آموخت و پراكند، و بعد سازندگى عاشورا را زنده كرد. بايد مجالس عاشورا را غنى ساخت ، و فرياد عاشورا را طنين افكن گردانيد، عاشورا فرياد زندگى است ، پس بايد طنين آن در همه آفاق زندگى در پيچد.
چون به مجالس مذهبى در ارتباط با عاشوراى حسينى ، رسالت سترگ آن اشاره اى شد، و چون مى نگريم كه تربيت دينى و اجتماعى مردم تا اندازه بسيارى به محتواى اين مجالس مربوط است ، و چون هيچ حركتى و اصلاحى بدون اصلاح تربيت عمومى به نتيجه اى مطلوب نمى رسد، در اينجا - به مناسبت - پيرامون محتواى مجالس مذهبى سخنى به ميان مى آورم و ان اريد الا الاصلاح ما استطعت .
بيقين برپا دارى مجالس سوگوارى - در صورتى كه همراه با ملاكها و موازين شرعى باشد - مطلوب خواهد بود؛ و اگر با قصد قربت توام باشد، عبادت محسوب مى گردد، بلكه از عبادت مهم به شمار مى آيد. ياد مجاهدان راه خدا و شهداى دين خدا، زنده نگهدارنده دين خداست ، و مانند ياد خدا زنده كننده دلها و روشن كننده جانها و روانهاست . و هر جا ذكر صالحان رود رحمت خدا نازل گرددعند ذكر الصالحين تنزل الرحمه .
و چون دين خدا و هدايت الهى - كه وسيله نجات انسان هاست - با زحمات و فداكاريها و جانبازيهاى آنان به ما رسيده است ، اين مجالس مى تواند از نظر انسانيت و حق شناسى نيز عرض ادبى و اداى وظيفه اى باشد به پيشگاه مقدس و مقام والاى حضرت خاندان پاك و مطهر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله )، بويژه به پيشگاه مبارك اشراف اكبر و حماسه اعظم ، حضرت حسين بن على سيدالشهدا - عليه السلام .
2- عاشورا، مشعل جاويدان
حركت عاشورا يك حركت قرآنى (انقلابى ) است ، حركتى كه فرزند متقى و رشيد و آگاه پيامبر (صلى الله عليه وآله )، در راه زنده كردن قرآن و فعال ساختن ارزشهاى فراموش شده اسلام آن را پديد آورد. اين حركت نخست با درخواست فراوان و اصرارآميز جمع بسيارى از مسلمانان ، و برخى از مبارزان آگاه متعهد و با سابقه آغاز گشت ، و پس از حوادثى كه پيش آمد، و بعد از تذكرهاى بسيار و سخنرانيهاى فراوان در جهت بيدار كردن سپاه اموى كوفه و شام و نپذيرفتن آنان سخن عدل و حق را، كار به درگيرى و جنگ كشيد. و در اين هنگام امام حسين (عليه السلام ) و ياران او، با كمال شهامت و آزادگى و استقامت و فداكارى ، در دفاعى مقدس از مرزهاى دين توحيد و عدل ، با ايمانى ژرف و حماسه آفرينيهايى شگرف ، به آستان شهادت سرنهادند، و در راه بقاى دين خدا جان دادند، و تجلى آيين محمدى را جاودان ساختند.
بدينگونه عاشورا... نشان بزرگ افتخار است كه تاريخ آنرا به سينه اسلام آويخته است ،... و مشعل جاويدان هدايت است كه تاريخ آن را بر سر راه فرزندان اسلام قرار داده است . و اين فرزندان اسلامند در همه سرزمين هاى اسلامى و در همه زمانها؟ بايد آن را زنده بدارند و مراسم عاشورا را - با ياد كرد هماره اهداف والاى آن - برگزار كنند. و از مكتب انسان ساز و مجاهد پرور عاشورا پيوسته بهره مند گردد.
حسين (عليه السلام ) فرزند پيغمبر اسلام است ، با آن همه احاديث و سخنان كه شيعه و سنى درباره او از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) نقل كرده اند. بنابراين ، چگونه مسلمانان جهان حاضرند از ياد شهادت نور چشم پيامبر خود، كه در راه حفظ دين و پايدارى آيين آنان شهيد گشته است ، و خود و خاندان خود را آنگونه فداى دين كرده است ، غفلت كنند، چگونه ؟...و چگونه غيرت و شرف و شهامت و انسانيت و اسلاميت آنان اجازه مى دهد كه از كنار اين حادثه بزرگ بسادگى بگذرند، چگونه ؟... و چگونه ارادت و محبتشان به پيامبر خدا، محمد مصطفى (صلى الله عليه وآله )، مى گذارد كه اين خون مقدس را فراموش كنند، چگونه ؟...
3- عاشورا و تاكيدهاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله )
پيامبر بزرگوار (صلى الله عليه وآله )، درباره چيزهايى بسيار به سختى تاكيد فرموده و آنها را ياد آور شده است ، از جمله ((عاشورا)) و اهميت آن . در اينجا شماره اى از آن امور مهم مورد تاكيد پيامبر (صلى الله عليه وآله ) را - براى تذكر - مى آوريم و سپس به عاشورا اشاره مى كنيم :
(1) قرآن كريم
- بطور عمومى ، كه مسلمانان همه قرآن را بياموزند و بخوانند، و در خواندن آن كوتاهى نكنند، و به قرآن عمل كنند، و به ويژه به هنگام پيشامد حوادث گمراه كننده و تاريك شدن جو انديشه و زندگى و رخ نمودن امور دلسردى آفرين ، به قرآن رجوع كنند، و آن را بخوانند، و در آن بينديشند، و خود را در پناه قرآن ، از هر نواميدى و گمراهى و سقوط، نجات دهند .
ب - بطور خصوصى ، كه علما و متفكران و دانشمندان و معرفت جويان اسلام - در هر عصر - امر قرآن را ساده نگيرند؛ و درباره فهم خالص معارف و علوم آن بكوشند؛ و از تاويل آيات قرآن ، و تفسير به راى ، و التقاط و اختلاط، به سختى بپرهيزند؛ و از آميختن حقايق و معارف قرآن بامطالب ديگران و بيگانگان از اسلام همواره بگريزند؛ و ((تعقل )) خويش را، ((تعقل قرآنى )) خالص قرار دهند نه جز آن ⁽³⁾ ؛ و خلوص آسمانى علم قرآنى را با ((شوائب انظار))⁽⁴⁾ و داده هاى ذهن بشر - اگر چه بزرگان - در هم نياميزند؛ و خود را از فهم خالص و مستغنى علم قرآنى بى نصيب نگردانند؛ و به تفاوت عظيم علم ((انسان هادى )) با تصورات ((انسان هابط)) توجهى عميق كنند؛ و هر چه را از قرآن ندانستند، به صاحبان ((عقل كامل الهى )) و دارندگان ((علم صحيح )) يعنى ((اهل الذكر)) (چنانكه خود قرآن كريم تصريح كرده است ) مراجعه كنند، يعنى به عالمان علم قرآنى (من خوطب به )، كه باب مدينه علمند، و ((علم صحيح )) را درباره ((كتاب اجمالى )) (قرآن )، و ((كتاب تفصيلى )) (جهان )، از پيامبر خدا فرا گرفته اند.
(2) معلمان قرآن (امامت - پيروى از ((انسان هادى )))
كه مسلمانان به هدايت ثقلين (دو يادگار بزرگ پيامبر (صلى الله عليه وآله ) در ميان امت ) چنگ در زنند، و از شناخت امام زمان خود- در هر دوره - غفلت نكنند؛ تا آنجا كه در احاديث نبوى - از طريق سنى و شيعه - رسيده است كه ((هر كس از جهان در گذرد و امام زمان خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهليت مرده است ))، يعنى مانند مردم عهد جاهليت در گذشته و به حقيقت اسلام و هدايت قرآنى نرسيده است ، و زندگيى قرآنى نداشته است .
و راز اين امر روشن است ، زيرا كه قرآن به ((صراط مستقيم )) دعوت كرده است ، و پيمودن صراط مستقيم را تنها راه نجات انسان در اين جهان و آن جهان دانسته است ؛ و صراط مستقيم - در همه ابعاد نظرى و عملى آن - امرى بديهى نيست ، يعنى چنان نيست كه همه افراد - يا حتى بزرگان بشر - آن را بدانند و حدود و چگونگى هاى آن را تشخيص ندهند، وگرنه همه اهل جهان به همان طريق مى رفتند، و اين همه اختلاف و درگيرى و گمراهى و انحطاط و ظلم و جنگ و جهل و سقوط در كار نبود.
نيز چنان نيست كه مسلمانان بخودى خود، يا با استفاده از قرآن بدون امام معصوم ( يعنى بدون معلمى راستين كه داناى علم قرآنى باشد، و علم قرآن را - مستقيم - از آورنده قرآن فرا گرفته باشد)، آن را بشناسد و حدود و چگونگى هاى آن را دريابند، وگرنه همه مسلمانان - كه قرآن در دستشان هست - همان يك راه را مى پيمودند، و به اين همه اختلاف نظرها و بحثها و درگيريها و جنگها... دچار نمى گشتند. اين است كه قرآن معلم و مبين مى خواهد، و صراط مستقيم دليل و هادى . و معلم قرآن و هادى صراط مستقيم امام معصوم است ، كه علم قرآن و رموز صراط مستقيم و سر هدايت را - سينه به سينه- از پيامبر خدا و آورنده قرآن فرا گرفته است . پس شناخت امام معصوم كه پيامبر اكرم آنگونه بر آن (در دهها حديث معتبر) تاكيد كرده است امرى ضرورى است ، و در واقع مقدمه شناخت قرآن است و عمل به قرآن .
آيه مباركه ((اهدنا الصراط المستقيم )) نيز كه همواره در نماز خوانده مى شود ناظر به همين معنا است . ما در عين اينكه مسلمانيم و اهل قبله و قرآنيم ، و به هدايت مهديه هدايت شده ايم ، باز در هر شبانه روز - دست كم - ده بار در نماز مى گوئيم : ((اهدنا الصراط المستقيم ))، و از خداوند بزرگ مى خواهيم كه ما را به ((صراط مستقيم )) هدايت كند. اين صراط مستقيم كدام است و چيست ؟ اين مطلوب و مقصود، مرتبه تفصيلى آن اجمال است . يعنى اصل هدايت ما به دين اسلام ، هدايت به ((صراط مستقيم )) است بطور اجمال . سپس از خدا مى خواهيم و در خواست مى كنيم ما را به تفصيل اين اجمال و شئون خاصه آن برساند، و از همه ابعاد علمى و عملى صراط مستقيم و راه راست آگاه گرداند، تا بر آنهمه - به توفيق او - ثابت قدم باشيم ، و به آنهمه - به توفيق او - عمل كنيم . و استعانتى كه در ((اياك نستعين )) مى جوييم و از خداى متعال كمك و مدد و يارى مى طلبيم نيز نظر به همين جهات است .
مفسر جليل ، شيخ ابو على طبرسى ، در تفسير اين آيه سخنانى مفيد آورده است ، از جمله مى گوييد ((براى صراط مستقيم چند معنى گفته اند، يكى اينكه مراد پيامبر (صلى الله عليه وآله ) است و امامان بعد از او. و در اخبار ما شيعه ، اين معنى آمده است .))، سپس ‍ مى افزايد: الصراط المستقيم ، هو الدين الذى امر الله به ، من التوحيد والعدل و لايه من اوجت الله طاعه .⁽⁵⁾ صراط مستقيم همان دينى است كه خداوند امر به قبول آن و عمل به آن كرده است ، يعنى : توحيد و عدل و ولايت (امامت ) كسى كه خدا اطاعت او را واجب كرده است .
(3) اجراى عدالت
واى كه تا چه اندازه دراين باره تاكيد كرده اند، بطورى كه دين اسلام ، دراين ((توحيد و عدل )) خوانده شده است ، عدل به همه معانى و در همه مقصدهاى آن . همه مسلمانان خداى متعال را ((عادل )) مى دانند، پس او چگونه به ظلم راضى است ؟ هرگز چنين نيست . عدل جزء ذات دين است . و همين عدل است كه پيامبر (صلى الله عليه وآله ) فرموده است : ((يك ساعت اجراى عدالت بهتر است از هفتاد سال عبادت ، شبانه روز نماز و روزه )).⁽⁶⁾ و خوشبختانه براى فهميدن معانى ((عدل )) نياز به كسى و تعريفى و فلسفه اى نداريم ، زيرا از امامان معصوم (عليه السلام ) دراين باره صريحتيرن بيان ، در معتبرترين كتاب آمده است . شيخ بزرگوار كلينى ، از حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام ) نقل كرده است كه فرموده : ((اگر در ميان مردم به عدالت رفتار شود، همه بى نياز خواهند گشت )).⁽⁷⁾ پس عدالت اجتماعى و اقتصادى يعنى رسيدن به زندگى منهاى فقر. پس هرجا فقر است عدل نيست . و هر جا عدل نيست توحيد نيز - چنانكه بايد - نيست .
(4)- طلب علم و دانش
كه آن را بر همه افراد، از مرد و زن ، واجب فرموده است ، و احاديث نبوى دراين باره چه بسيار است .
(5)- نماز
كه آن را ستون دين شمرده است ، و همين بس است درباره اهميت نماز، زيرا كه ((بر پا نبودن خيمه بى ستون )). و فرموده است كه نماز بهترين همه كارهاى انسان است .
(6)- ((امر به معروف )) و ((نهى از منكر))
كه فرموده است : ((چون مردم اين دو فريضه را ترك كنند... اشرار بر آن مسلط گردنند... و دعاى نيكان نيز مستجاب نگردد...)).⁽⁸⁾
(7)- رعايت همسايه ، خدمت به مردم
كه تا چهل خانه را، از چهار طرف ، همسايه شمرده است ، و فرموده است : ((هركس سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد، به من ايمان نياورده است ))،⁽⁹⁾ و چه بسيار سفارشهاى ديگر، درباره همسايگان ؛ و بطور عام ، درباره هركس كه انسان با او سروكارى پيدا كند، از هر دين و مذهب كه باشد، سفارش شده است كه با تواضع و صداقت و امانت و ادب با او رفتار كند؛ چنانكه امام محمد باقر (عليه السلام ) فرموده است : ((... با مردم مؤ من دوستى يكدل باش ؛ و اگر يهودى با تو همنشين شد، با او به خوبى معاشرت كن )).⁽¹⁰⁾
و درباره ((خدمت به مردم )) از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) رسيده است كه فرموده : ((مردمان خانواده خدا هستند، اين است كه محبوبترين خلق در نزد خدا كسى است كه نفعى به خانواده خدا (يعنى مردم ) برساند، و خانوارى را شادمان سازد).⁽¹¹⁾ ((بهترين كارها در نزد خدا آن است كه براى مؤ منى كارى كنى ، او را سير كنى يا غمى از دلش بر دارى )).⁽¹²⁾
و از امام صادق (عليه السلام ) رسيده است كه فرموده : ((... هنگامى كه بنده خدا براه افتد براى انجام دادن كارى براى مؤ منى ، خداوند دو فرشته را - در طرف راست و چپ او - مامور مى كند تا براى او طلب مغفرت و دعا كنند... و به خدا سوگند، هنگامى كه كار كسى درست شود و احتياج مسلمانى بر آورده شود، پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله ) بيشتر خوشحال مى شود تا صاحب حاجت )).⁽¹³⁾
همچنين امام صادق (ع ) فرموده : ((هركس خانه اى داشته باشد، و مسلمانى نياز به آن خانه پيدا كند و صاحب خانه ندهد، خداوند متعال مى فرمايد: اى فرشتگان من !آيا اين بنده من نشستن در خانه دنيا را از بنده ديگر من دريغ كرد، به عزت و جلال خودم سوگند كه هرگز او به بهشت من پا نخواهد گذاشت )).⁽¹⁴⁾
(8)حق الناس
كه فرموده است : ((كسى كه حقى از ديگرى بر گردن او باشد و ادا نكند، صاحب حق در قيامت مطالبه خواهد كرد و از او خواهد گرفت )).⁽¹⁵⁾
(9)-طلب روزى حلال
كسب حلال و پاكى در كار و كسب و شغل ، و قانع بودن به نفع كم ، در زندگى جسمى و روحى انسان مؤ ثر است ، و ارزش عبادتهاى شخص به خوراك و پوشاك و مسكن حلال اوست .پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) فرموده است : ((... بالاترين و بهترين مراتب عبادت طلب روزى حلال (و كسب درست و حلال ) است .))⁽¹⁶⁾
(10)داشتن اخلاق خوش
((داشتن اخلاق خوش ، انسان را به مقام كسانى مى رساند كه روزها روزه اند و شبها مشغول نماز و عبادت ))؛ ((بهترين شما خوش ‍ اخلاقها هستيد ، كه با مردم مى جوشند و (با خوش برخوردى و اخلاق خوش و روى گشاده و تواضع ) با همه سلوك مى كنند)).⁽¹⁷⁾
((اى ابوذر!انسان بد اخلاق - تا اخلاق خود را خوب نكند - دايم از خدا دور مى شود))؛⁽¹⁸⁾ ((با خانواده خود و همسايگان و هر كس از مردم كه با شما معاشرت و سرو كار دارد، با خوش اخلاقى رفتار كنيد، تا خداوند درجات عالى بهشت را به شما بدهد)).⁽¹⁹⁾