معرفى منظومههاى عاشورايى دور از دسترس
وآفرينندگان آنها
همانطور كه در پيشگفتار آمد، در اين فصل هفتاد و چهار منظومهعاشورايى معرفى
مىگردد كه اغلب آنها هنوز به صورت دستنويس ونسخه خطى مىباشد. لذا اين فصل
بيشتر جنبه كتابشناسى پيدا كرده ومىتواند راهگشاى پژوهشگران علاقهمند به
احياى آثار مرتبط با عاشوراباشد. همه اين آثار، از مجلد سوم كتابِ »فهرستواره
كتابهاى فارسى« بهكوشش احمد منزوى نقل شده است كه علاقهمندان مىتوانند جهت
كسباطلاعات بيشتر درباره هر يك از نسخهها و مكان نگهدارى آنها، به اين كتاب
1. ابوالمفاخر رازى )سده پنجم و ششم»؛ ابوالمفاخر رازى از ادبا ودانشمندان
پرآوزه سده پنجم و ششم هجرى است كه در روزگار سلطانغياث الدين محمد سلجوقى
مىزيسته و با حكيم خاقانى شروانى »595- 520) معاصر بوده:
)مقتل الشهداء» فارسى لِاَبى المفاخر رازى المذكور فى )ج 9 - ص 50)ينقل عنه فى
»روضة الشهداء« كثيراً لاسيما من منظوماته. منها نظم رجز قاسمبن الحسن)ع» و
منها نظم قول اهل الكوفه فى كتبهم الى الحسين)ع»
هيچ راهى نيست ما را جز وصال روى تو
هيچ دامى نيست ما را جز خم گيسوى تو
ر. ك: الذرّيعه، ج 22، ص 32 و 33، ش 5906.
2. طغان شاه قمى شاهرودى؛ )نيمه سده نهم» طغان شاه قمى شاهرودىفرزند نظام،
سراينده حماسه دينى انتقاميه كه آن را در محرم 884 ه .ق به پايانبرده است. اين
اثر به مثنوى انتقاميه نيز موسوم مىباشد:
»انتقاميه. شاهرودى، طغان شاه قمى فرزند نظام، به نام ابوالغازى سلطانحسين
ميرزا بايقرا »912 - 878 ق»، از حماسههاى دينى است، در داستانضرير خزاعى و
كينجويى از ستمگران رويداد كربلا، سروده 884 ق. آغاز:
به نام خداوند فرد كريم
خدايى كه بخشنده است و رحيم
ر. ك: فهرستواره كتابهاى فارسى، احمد منزوى )انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران،
1376)ج 3، ص 1552.
3. عاصى )مقتل الشهداء» فارسى، للشاعر المتخلص بالعاصى، لم يعلمالهشداء«
للكاشفى المتوفى سنه 910.
ر. ك: الذريعه، ج 22، ص 33.
4. ابن همام شيرازى؛ )سده دهم» ابن همام شيرازى، سراينده مثنوىحماسى، دينى
شهادت نامه در 1200 بيت پيرامون رويداد كربلا: شهادتنامه. ابنهمام شيرازى
سروده 902 ق / 1496 م. يكى از مثنوىهاى حماسىدينى است، در رويداد كربلا در
1200 بيت. به مثنوى شهادتنامه نيز موسوماست.
ر. ك: فهرستواره كتابهاى فارسى
ج 3، ص 1711.
5. نداى يزدى نيشابورى؛ )سده دهم هجرى» حسين نداى يزدى نيشابورىبه سال 928 ه .
ق كه روضة الشهداى ملاحسين واعظ كاشفى را به رشته نظمكشيده و آن را سيف النبوة
يا مشهدالشهداء ناميده است:
سيف النبوة: مشهد الشهداء نداى يزدى نيشابورى، حسين به سال 928 ق/1521 - 2 م.
نظم »روضة الشهداى« كاشفى )هف».
ر. ك: همان، ج 3، ص 1697.
6. لامعى برسوى »939 ه . ق»؛ محمود لامعى برسوى، مقتل منظومى دررثاى حضرت
سيدالشهداء دارد كه به مقتل حضرت امام حسين نيز موسوماست.
ر. ك: همان، ج 3، ص 790.
7. حيرتى »961 ق»؛ ملاتونى حيرتى منظومهاى دارد به نام شاهنامه حيرتى:
شيعه.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1698.
8. عطاءاللَّه هروى؛ )سده نهم و دهم» عطاءاللَّه هروى سراينده منظومهمختارنامه
است. انجام آن را به سال 891 يا 981 ه . ق ذكر كردهاند. متن منثور اينمنظومه
موسوم به روضة المجاهدين در سال 1322 ه . ق در 530 صفحه به چاپرسيده و پس از
آن نيز چندين بار تجديد چاپ شده است:
مختارنامه، هروى، عطاءاللَّه فرزند حسام... مثنوى است در داستان مختارثقفى و
انتقام از خاندان اموى. منثور آن به نام »روضة المجاهدين« به سال1322 در 530 ص
و چند بار پس از آن به چاپ رسيده است )الذّريعه» انجامآن در شهر هرات به سال
981 )مشار» و يا 891 )دانش پژوه» ياد شده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1762 و 1763.
9. نگاهى آرانى كاشانى )سده دهم هجرى»؛ نگاهى آرانى كاشانى،
سرايندهمنظومهحماسى - دينى مختارنامه است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1762.
10. سرمست ديوانه )سده يازدهم هجرى»
سرمست ديوانه، سراينده مصيبتنامه به سال 1042 ه . ق:
ر. ك: همان، ج 3، ص 1772.
11. ابوتراب اصفهانى )متوفاى 1143 ه . ق»؛ ابوتراب اصفهانى فرزند ميرزامحمد
طاهر اصفهانى و احتمالاً وقايع نگار عالمگير شاه »1118 - 1069)گويا وقايع نويسى
عالمگير شاه»1118 - 1069) و فرزند ميرزا محمدطاهر اصفهانى درگذشته 1143
باشد.حماسه دينى در داستان مختار ثقفى است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1760.
12. نديم مشهدى )سده دوازدهم هجرى»؛ زكى )نديم» مشهدى، منظومهاىدارد به نام
تسبيح كربلا كه آن را به سال 1158 ه . ق در قالب مثنوى پيرامونرويداد كربلا
سروده و حاوى حدود 4570 بيت است:
تسبيح كربلا. مثنوى، نديم مشهدى، زكى )سروده 1158 ق». رويداد كربلا وريشههاى
تاريخى آن از پس مرگ پيامبر در قالب مثنوى، پيرامون 4570 بيت، كهپس از برگشت
از سفر نخستين خود در سپاهان بدان آغاز و در نجف به سال1158 )= فيض سحر» به
انجام رسانده است. آغاز:
چون قلم مىكشم الف از آه
مددم كرد مدّ بسم اللَّه
ر. ك: همان، ج 3، ص 1599.
13. شعاع )سده دوازدهم هجرى» منظومه جنگنامه خامس آل عبا را كه بهسال 1170 ه
. ق سروده شده به شعاع نسبت دادهاند: جنگنامه خامس آل عبا.گويا از شعاع سروده
1170 ق. به گواهى دو بيتى كه در پايان آن آمده:
خدايا! اگر هست تاب قبول
عطا كن جنانش شعاع وصول
شعاعش به عرش الهى رسد
زمه پرتوش تا به ماهى رسد
رويداد كربلا در قالب مثنوى در بحر متقارب، در 2000 بيت آغاز:
به نام خداوند بسيار بخش
همه كار دنيا و دين، كردگار
از ين هر سه نعمت نمود آشكار
ر. ك: همان، ج 3، ص 1611.
14. فقير دهلوى )سده دوازدهم هجرى»؛ شمسالدين )فقير» دهلوى، مثنوىسانحه
كربلارا در وقايع كربلا سروده است. در ابتدا )مفتون» تخلص مىكرده و پس از آن
كه ازمذهب اجدادى خود به مذهب تشيع روى مىآورد تخلص خود را به )فقير»تغيير
مىدهد: سانحه كربلا، مثنوى... از فقير دهلوى، شمس الدين )د 1183 ق/ 1769 م»
پدرانش سنى بوده و خود شيعى شده است. نخست )مفتون»تخلص داشته است:
مدتى داشت مرا قحبه دنيا »مفتون«
آخر الامر »فقير« شه مردان گشتم
ر. ك: همان، ج 3، ص 1676.
مثنوى شمس الضحى نيز ازوست.
15. شمس الضحى. فقير دهلوى، مير شمسالدين »1183 - 1115 ق / 1703م 1769 م»...
مثنوى در امامت و فضايل و معجزات و تاريخ چهارده معصوم با نقل از:بحار الانوار
مجلسى، ارشاد مفيد، خرايج و جرايح قطب راوندى، تفسير امامعسكرى، عيون المعجزات
سيد مرتضى، اعلام الورى طبرسى، علل الشرايعابن بابويه، اصول كافى و جز آنها.
نسخه گنج بخش ديباچه را ندارد. ناممنظومه و سراينده و تاريخ سرودن در »خاتمه«
آمده است:
للَّه الحمد كاين دُر منظوم
كه به »شمس الضّحى« شده موسوم...
»سايه« از نام او چو دور آيد
لب ببند از حديث جهل )فقير»!
حلقه باب علم محكم گير
)اشاره به انا مدينة العلم و...». آغاز نسخه گنج بخش افتاده و آغاز مىشودبا:
استدلال بر نبوت انبياء، استدلال بر امامت ائمه اثنى عشر، و سبب نظم:
حق كه دايم به خلق احسان كرد
به چه رو منع لطف از ايشان كرد؟
مناظره هشام بن عبدالعزيز با عمروبن عبيد بصرى.... سپس 14 »لمعه«: لمعه1. نعت
پيامبر و ذكر معجزاتى از وى. 2. منقبت اميرالمؤمنين)ع» و بعضى ازنصوص درباره
وى. 3. در منقبت حضرت فاطمه. 4. امام حسن 5. حضرتحسين... 10. على بن موسى
الرضا 12. امام دهم على الهادى، 13. حسنعسكرى، 14. حضرت مهدى، خاتمه در وصف
حال اين مثنوى آغاز:
اى به نامت زبان سحرْ طراز
نطق را داده مايه اعجاز
ر. ك: همان، ج 3، ص 1707.
16. صابر تونسوى )سده 12 ه . ق»؛ خدابخش )صابر» تونسوى حماسهمنظوم شيوايى دارد
موسوم به روضةالصابرين كه درباره رويداد كربلا است: صابرتونسوى، خدابخش نگاشته
1198 ق / 1784 م. نگارنده در سنگهر علاقه تونسهو نزديك ديره غازيخان )پنجاب
پاكستان» مىزيسته است و در هيجده سالگى اينكار را انجام داده است با
سربندهاى: مناجات كه در پايانش مىگويد:
بر اين بارگه )صابر» پرگناه
نيارد به جز مصطفى عذرخواه
نعت اول، نعت دوم، نعت سوم، مدح خديوشاه زمان، سلطان معينالدينمبارزالدين
ابوالفتح محمد سربلندخان سدوزئى )از خانوادههاى افغان»،پسران توأمان عبدمناف،
آغاز عداوت يزيد پليد وبيعت نكردن و نكاح كردن زينب زوجه عبداللَّهبن زبير،
مرگ معاويه... درسبب تأليف گويد:
شده »روضة الصابرين« نام او
نكوكن خدايا سرانجام او
به امداد شاهنشه ذوالجلال
نوشتم به عمر ده و هشت سال
صد و يكهزار و نود بود و هشت
كه اين داستان كهن تازه گشت
ر. ك: همان، ج 3، ص 1665 و 1666.
17. عبدالطيف )سده دوازدهم هجرى»؛ روضة الحسين، عنوان قصيدهاىاست كه
عبداللطيف به سال 1185 ه . ق آن را سروده است: روضة الحسين.عبداللطيف، سروده
»1185 ق / 1771 م» قصيدهاى است در حالاتحسين)ع».
ر. ك: همان، ج 3، ص 1659.
18. قانع تتوى »1202 - 1140)؛ ميرعلى شير قانع تتوى منظومهاى دارد به
ناماعلام غم كه آن را به سال 1192 ه .ق پيرامون وقايع كربلا سروده است:
اعلام غم. قانع تتوى، ميرعلى شير »1788 - 1727 / 1202 - 1140م» رويدادكربلا، به
نظم ساخته 1192 ق.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1549.
19. و نيز مختارنامه از اوست: مختارنامه. قانع تتوى، ميرعلى شير »1140 -تاريخ
آن در بيت پايانى آنآمده است:
بمانى به اين حشمت و اعتلا
به حق محمد، به آل عبا
آغاز:
به نام جهانْ داور كردگار
كه بر قدرت اوست مختار كار
ر. ك: همان، ج 3، ص 1762.
تاريخ درگذشت وى به اختلاف ذكر شده است.
20. اكرم گورالى )سده دوازدهم هجرى»؛ اكرم از اهالى گورالى واقع درگچرات پنجاب
از كشور پاكستان است كه امام نامه خود را در بيستم صفر1193 ه .ق به پايان برده
است.
وى در سرودن اين منظومه حماسى - دينى از روضة الشهداى ملاحسينواعظ كاشفى و
جنگنامه محمد حنفيه تصنيف شيخ سعدى سود جسته است:
امام نامه. اكرم سروده در 20 صفر 1193 ق / 1779 م. سراينده از مردمگورالى )نزد
گچرات پنجاب پاكستان» بوده است. حماسه دينى است. و ازمنابع كار او
»روضةالشهدا«ى كاشفى و »جنگنامه محمد حنفيه« تصنيف شيخسعدى )چنين» مىباشد. با
سربندهاى: حمد، نعت، مناجات، سبب تأليف،ولادت اميرالمؤمنين امام حسن)ع» ولادت
اميرالمؤمنين امام حسين)ع»،ولادت يزيد، وفات حضرت رسول)ع»، خلافت امام حسن،
شهادت امامحسن، رفتن اميرالمؤمنين امام حسين از مدينه به مكه، شهادت مسلم
بنعقيل، رفتن امام حسين به كربلا و محاربه نمودن با خارجيان و اعداء اللَّه.
آغاز:
كليد در مخزن آن حكيم
ر. ك: همان، ج 3، ص 1551.
21. محمداكبر اصفهانى قائنى )سده دوازدهم هجرى»؛ محمداكبر اصفهانىقائنى منشى
همروزگار احمدشاه درانى »1187 - 1160 ق»، سراينده منظومهمقامات حسينى در
رويداد كربلا، كه ميرزا مذنب. بمرودى مؤلف مقامات آنرا به پايان برده است:
مقامات حسينى. اصفهانى قائنى، محمداكبر منشى، روزگار احمدشاه درانى»1187 - 1160
ق» حماسه دينى است در رويداد كربلا، سراينده در آغاز ازشاهدرانى ستايش كرده
است. گويا او نتوانسته داستان را به پايان رساند ومذنب بمرودى... داستان را به
انجام رسانده باشد. آغاز:
اگر بسمله تاج عنوان نبود
مطالب نگاريدن، آسان نبود
ر. ك: همان، ج 3، ص 1789.
22. محسن تتوى »1163 ه . ق»؛ محمدمحسن تتوى متخلص به »محسن«سراينده منظومه
اعلام ماتم يا حمله حسينى به سال 1136 ه . ق: اعلام ماتم:حمله حسينى. تتوى،
محمد محسن )د 1163 ق / 1750 م»، متخلص بهمحسن سروده 1136 ق / 1824 م. مثنوى
حماسى دينى است و سوگوارى دربرابر »حمله حيدرى« پيرامون 10/000 »بيت« گويد: ...
سزد آن كه سرمايه غم شود
مخاطب به اعلام ماتم شود
عجب نيست گريان ار خامه شد
چو تاريخيابى ز )غمنامه» شد »1136)
)ديباچه»، و از پايان آن برمىآيد كه مىخواسته مختار نامه بسرايد.
سپاس خرد صانع پاك را
همان جانْ ده پيكر خاك را
فرازنده سقف نيلى سپهر
مقرنس كن آن به شنجرف مهر
ر. ك: همان، ج 3، ص 1549.
23. ميرمحمد يوسف برهانپورى )نيمه دوم سده دوازدهم هجرى»؛ميرمحمد يوسف
برهانپورى، سراينده منظومه حماسى دينى مختارنامه:
مختارنامه، برهانپورى، ميرمحمد يوسف )نيمه دوم 12 ق». يكى ازمنظومههاى حماسى
دينى است، در داستان مختار ثقفى.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1761.
24. سحاب اصفهانى )نيمه اول سده سيزده هجرى»؛ محمد سحاباصفهانى مؤلف سحاب
البكاء به نظم و نثر در رويداد كربلا. روضة البكاء نيزازوست:
سحاب البكاء، سحاب اصفهانى، محمد )د 1222 ق». كه ياد او در »ديوان«نسخهها 2345
/ 3 آمده است. در رويداد كربلا، به نظم و نثر. در برخى ازتذكرهها كتابى به نام
»روضة البكاء« از او ياد شده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1677.
25. عابد اصفهانى )نيمه اول سده سيزده هجرى»؛ زين العابدين )عابد»اصفهانى فرزند
حاجى محمد جعفر، سراينده منظومه روضة المؤمنين يا چهاردهگنج در مناقب و مراثى
چهارده معصوم عليهم السلام در 3000 بيت و در قالبمثنوى به سال 1224 ه . ق:
]روضة المؤمنين: چهارده گنج. عابد اصفهانى، زينسوگوارى 14 تن پاكان، در
پيرامون 3000 »بيت« مثنوى سروده 1224 ق.آغاز:
به نام خداوند جان جهان
كزو رنگ هستى جهان ديد و جان
ر. ك: همان، ج 3، ص 1667.
26. خطايى يزدى عقدايى )سده سيزدهم هجرى»؛ آقا محمدعلى )خطايى»يزدى عقدايى در
زمانه فتحعلى شاه »1250 - 1212) مىزيسته و منظومهنورالانوار خود را درباره
رويداد كربلا سروده است:
نور الانوار. خطايى يزدى عقدايى، آقا محمد على )روزگار فتحعلى شاه». اواز عقدا
به اصفهان آمده و سپس به گيلان رفته است. سراينده مىخواسته»فضايل الانوار« را
در 14 دفتر بسازد، نتوانسته و اين يكى را در رويداد كربلاساخته است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1820.
27. مقبل كشميرى اصفهانى )سده سيزدهم هجرى»؛ محمد شيخا )مقبل»كشميرى اصفهانى
همروزگار شاه سلطان حسين صفوى »1135 - 1105)سراينده مثنوى شهادت نامهو
منظومههاى »واقعات كربلا« و »زبدة الاذكار« است:
از روزگار شاه سلطان حسين صفوى »1135 - 1105 ق» كه در يورشافغان به هند گريخته
و در گجرات در گذشته است. به سوگوارى مىپرداخته وبرخى از نسخههاى ديوانش نام
ويژهاى دارند: واقعه مقبل، هفت بند )وقايعالطف»... .
ر. ك: همان، ج 3، ص 1672 و 1711 و 1830.
38. سلطانى كلهر كرمانشاهى )متولد 1247 ه . ق»؛ نامش حسين قلى خاناز شاعران پر
آوازه سده سيزدهم هجرى است. ديوان اشعارش را حدود70000 بيت نوشتهاند. ... آثار
منظوم و منثور سلطانى عبارتند از: 1 - »ضياءالفرقدين« مثنوى بحر رمل در حدود
پنج هزار بيت در مصيبت سيدالشهداءحسين بن على )ع»... .
ر. ك: باغ هزار گل )تذكره سخنوران كرمانشاهان، تأليف فرشيد يوسفى، فرهنگ خانه
اسفار،بىتا»، ص 325.
29. مفتون دنبلى »1243 - 1176)؛ عبدالرزاق )مفتون» دنبلى فرزند نجفقلى، منظومه
همايون نامه خود را در قالب مثنوى به سال 1240 ه.ق پيرامونقيام مختارثقفى
سروده است. از اين منظومه با عناوين مختارنامه، مثنوىمختارنامه و مثنوى
همايوننامه نيز ياد شده است:
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1832.
30. جعفرى تالپور )سده سيزده هجرى»؛ محمدنصيرخان جعفرى تالپور،سراينده منظومه
مختارنامه به سال 1241 ه . ق: مختارنامه. جعفرى تالپور،محمد نصير خان. سروده
1241 ه . ق مشترك 426/5 )نامش»؛ تكمله مقالات104 تا 111؛ پاكستان مين 701/3.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1761.
31. وحيد طبرسى )سده سيزده هجرى»؛ ميرزا محمدتقى نورى طبرسىمتخلص به )وحيد»
مؤلف ماتمكده به نثر و نظم درسرگذشت و سوگوارى درده انجمن. مؤلف الذريعه
نسخهاى از اين اثر را در كتابخانه فرزند شاعر )شيخنورى» ديده است.
ماتمكده. نورى طبرسى، ميرزا تقى فرزند على محمد فرزند تقى )د 1263و بسيار شيوا.
پدرم نسخهاى از آن را در كتابخانه فرزندش شيخ نورى ديدهاست. )ديوان مجنون
نسخهها 2513 كه گويا از هموست» آغاز: )ستايش،سزاى كيهان خدايى است كه هر ذره
بر كمال صنعش...»
ر. ك: همان، ج 3، ص 1751.
32. بيدل رودبارى قزوينى )سده سيزده هجرى»؛ قربان )بيدل» رودبارىقزوينى داراى
منظومهاى است ماتمى موسوم به مثنوى بيدل رودبارى. وى تاسال 1264 ه . ق زنده
بوده است. ماتمكده و مصيبتنامه از ديگر آثار اوست:
نسخهها 2) 3119/4 نسخه»: ذريعه 153/9؛ مشار، مؤلفين 917/4. آستانقدس 665/7.
آغاز:
دوستان آييد از پير و جوان
گل به سر با ناله و آه و فغان
ر. ك: همان، ج 3، ص 1752.
33. عاصى اصفهانى رشتى )سده سيزدهم هجرى»؛ محمد محسن عاصىاصفهانى رشتى،
سراينده منظومه معراج الشهاده به سال 1267 ه . ق»، در قالبمثنوى حماسى - دينى:
مثنوى است حماسى دينى، در آن شهادت حضرت حسين را به معراجپيامبر مانند كرده
است. در آن آمده كه اين منظومه را پس از نگارش صد وبيست كتاب ساختم.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1781.
34. مهجور اصفهانى )سده سيزده هجرى»؛ محمدعلى )مهجور» اصفهانىسراينده
بحرالبكاء در سوگوارى به سال 1287 ه . ق.
35. فاتحى اصفهانى )سده سيزده هجرى»؛ ميرعلى رضا فاتحى اصفهانىسراينده
ضياءالابصار، زندگينامه منظوم امامان.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1714.
36. شعاعى قاجار )سده سيزده هجرى»؛ محمدحسين )شعاعى» قاجار،سراينده منظومه
واقعه كربلا يا وقعه كربلا به سال 1287ه . ق كه آن را پيش ازمثنوى مختارنامه
خود سروده است:
در آن آمده:
هزار و دوصد بود و هشتاد و هفت
كه گفتند از روز هجرت برفت...
چو شد ختم اين نامه نامدار
زسال شعاعى شده سى و چهار
چو آخر رسانم من اين داستان
به »مختارنامه« گشايم زبان
آغاز:
به نام خداوند بالا و پست
كه بالاتر از دست او نيست دست
ر. ك: همان، ج 3، ص 1761 1824 و 1762.
37. واصف سلماسى )سده سيزده»؛ محمدباقر )واصف» سلماسى فرزندزينالعابدين
سراينده منظومه جواهر الولايه به سال 1293 ه . ق به دو زبانفارسى و تركى
پيرامون معجزات و سوگوارى پيامبر اسلام و خاندان پاكش:
آغاز:
خدا راست حمد و پسنديدگى
جز او را نشايد پرستندگى
ر. ك: همان، ج 3، ص 1613.
38. ساغر اصفهانى )سده سيزده هجرى»؛ محمد ابراهيم )ساغر» اصفهانىسراينده مثنوى
حماسى - دينى مظفرنامه يا سبع المثانى يا سبعة ابحُر )هفت دريا»در 14 دفتر براى
چهارده معصوم كه اين كار را در سال 1290 ه . ق شروع و بهسال 1294 ه . ق آن را
به پايان برده است و كنز المصائب منظوم نيز ازوست:
مراين »سبع المثانى« نامه تو
كه روشنتر زمهر و ماه باشد
»مظفرنامه« نامش بر نهادم
كه او نام مظفر شاه باشد
آغاز: )دفتر 3): دفتر سوم از چهارده دفتر... سبع المثانى و سبعة ابحر دراحوال
صديقه... در توحيد...
ر. ك: همان، ج 3، ص 1775 و 1745.
39. اسير لكهنوى )سده سيزده هجرى»؛ مير مظفرخان )اسير» لكهنوىبهادر جنگ
سراينده منظومه رياض المسلمين به سال 1295 ه . ق كه به كربلاىمعلا و كربلا
نامه نيز موسوم است درباره رويداد كربلا.
آغاز:
عروس ذات بارى را كه يكتاست
نبى: زيور، على: ملبوس زيباست
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1742.
كه در سرودههاى عربى خود به )مفيد» و در اشعار فارسى به )دوارى»تخلص مىكند.
كعبة الباكين مجموعه سرودههاى ماتمى اوست. فرزند وى بهنام محمد هاشم بعدها
ملحقاتى از آثار ديگر شاعران به آن افزود و نيزمجموعه ديگرى كه حكم ذيل كعبة
الباكين را دارد، فراهم آورد و حجراسماعيل ناميدش. آغاز: الحمد للَّه الواحد
الفرد الاحد الحىّ القيّوم.
ر. ك: ف.ك. ف، ج 3، ص 1743.
41. قطره اصفهانى )سده سيزده هجرى»؛ ميرزا عبدالوهاب )قطره»اصفهانى معاصر
فتحعلى شاه قاجار »1250 - 1221 ق» صاحب فتح نامه مختاربا لحنى حماسى در انتقام
مختار ثقفى از دشمنان امام حسين عليهالسلام وىمنظومه ديگرى نيز دارد موسوم به
غزونامه يا جنگنامه درباره غزوات رسولگرامى اسلام:
ر. ك: همان، ج 3، ص 1726.
42. وفا )سده سيزده هجرى»؛ )وفا» بايد تخلص اين شاعر باشد. از نام وزندگينامه
او اطلاعى نداريم. وى منظومه غمكده را بر وزن مثنوى معنوى دررويداد كربلا سروده
و معاصر با محمد شاه قاجار »1264 - 1250 ق» بودهاست:
آغاز:
ابتدا برنام حق داور كنم
مدح مولايم على حيدر كنم
ر. ك: همان، ج 3، ص 1724.
43. گريان اصفهانى )پايان سده سيزده هجرى»؛ محمد حسين شهرابىارجستانى اصفهانى
متخلص به گريان معاصر دوره ناصرى، دارنده حمله وىبه سال 1323 ه . ق چاپ شده
است.
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1630.
44. صامت بروجردى )سده سيزده هجرى»؛ محمدباقر )صامت» بروجردى)متولد حدود 1331 -
1260) همعصر فتحعلى شاه قاجار »1250 - 1212) وشاعر بنام آيينى در آن روزگار،
سراينده گلشن زهرا در سرگذشت حضرتفاطمه و امام حسين حاوى 23 »مجلس«، كتاب رياض
الشهاده نيز از اوست.
آغاز:
بارهاى خالق الاصباح آفاق )!؟»
كه هستى همچون ذات خويش طاق )!؟»
ر. ك: همان، ج 3، ص 1747 و تذكرة حسين حزين ص 293 و 294.
45. شهاب اصفهانى )سده سيزده هجرى»؛ ميرزا نصراللَّه )شهاب» اصفهانىملقب به
تاج الشعراء و از شعراى دوره ناصرى است: ... در اوايل دولتناصرى كه وزارت ملك
و امارت نظام به ميرزا تقىخان )= اميركبير» كه ازكفاة و دهاة ايام بود،
قرارگرفت وى نيز كمال قدر او بر شناخت و مرسومى كهدر ديوانش مقرر بود امضا
نمود و از آنجا كه در مجالس تعزيت و محافل شبيهماتم و مصيبت خامس آل عبا)ع»
اشعارى فى مابين اشباه اهل بيت مكالمهمىشد غالباً سست و غير مربوط و مهمل و
مغلوط بود، ميرزا تقى خان وى رامأمور داشته كه: دوازده مجلس از آن وقايع را
موزون سازد.
ر. ك: حديقة الشعراء، ج 2، ص 894 و مجمع الفصحاء، ج 4، ص 476.
46. گلشن شيرازى )سده سيزدهم هجرى»؛ ميرزا محمدعلى )گلشن»شيرازى پدر ميرزا حبيب
اللَّه قاآنى شيرازى »1270 - 1223) از شعراى زمانه... در شاعرى نسبت شاگردى به
مولانا مشرب عامرى مىرساند. صحبتشمكرر اتفاق افتاده. در قواعد نظم استحضار
كاملى دارد. صاحب ديوان است.در شاعرى و شعرْ فهمى سليقه خاصى دارد.... . به هر
تقدير مردى آهسته ودرويش منش است. در مرثيه به طريق مولانا محتشم تركيب بند در
شهادتسيدالشهدا گفته، الحق بد نگفته.
ر. ك: حديقة الشعراء، ج 2، ص 1478.
47. پروين نورى )سده سيزدهم هجرى»؛ محمدرضا پروين نورى، منظومهحروب الحسينيه
را به سال 1213 ه . ق سروده است:
آغاز:
ز بسم اللَّه آغاز سازم كلام
كه بخشد به نظم كلامم، نظام
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1617.
48. جهانگير نگرى )سده سيزدهم هجرى»؛ جهانگير نگرى، غلام علىرضوى منظومه حماسى
دينى حمله حسينى را به سال 1263 ه . ق سروده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1626.
49. جوهرى اصفهانى )سده سيزدهم هجرى»؛ ابراهيم )جوهرى» اصفهانىفرزند محمدباقر،
طوفان البكاء خود را به سال 1250 ه . ق به نثر و بيشتر به نظمسامان داده و در
مقدمه آن چهاردهبندى در سوگوارى سالار شهيدان دارد.وى اين اثر را در 14
»آتشكده« و هر آتشكده را در چند »شعله« تأليف كرده و هر»آتشكده« آن اختصاص به
يكى از ذوات مقدس معصومين عليهم السلام دارد:
آغاز:
ز من حمد، حرفى است بسيار سست
شكسته قلم كى نويسد درست؟
ر. ك: همان، ج 3، ص 1717 و 1718.
50. محرم يزدى )سده سيزدهم هجرى»؛ عبدالوهاب )محرم» يزدى،منظومه فرهنگ خداپرستى
را به سال 1277 ه . ق در سوگوارى و نيزستايش كارگزاران دولت قاجار سروده است:
آغاز:
در موسم عاشورا، در تكيه دولت
بگرفته عزا بهر دعاى شه ملت
ر. ك: همان، ج 3، ص 1730.
51. نادم استرآبادى )سده سيزده هجرى»؛ ملامحمد )نادم» زادگاهشكهسار از توابع
استرآباد است و با حاج على اكبر نواب شيرازى )بسمل»مؤلف تذكره دلگشا معاصر بوده
است. وى در شرح حال او مىنويسد:
... بيشتر ابياتش در مصائب سيدالشهداء و مدايح ائمه هدى است. شاعرىاست قادر و
از سخنانش قدرت طبعش ظاهر و در حسن تقابل ماهر. و درقصيده سرايى و مثنويات بر
بسيارى از همگانش رتبه برترى، و در سرعتخيال كمتر كسى را با او لاف همسرى است.
بعد از آنكه از هزل و هجا تائبشده، مشغول به مدح ائمه طاهرين صلوات اللَّه
عليهم اجمعين - بود. روزىمحجوب شيرازى مىگفت: شبى جده خود را در خواب ديدم كه
او مىگفتكه حضرت رسول به يكى از ائمه هدى فرمود: »اُذكُروا نادماً فانَّهُ
مادحكُم«.صاحب ديوان است قريب 20,000 بيت شعر در هر باب گفته.
ر. ك: تذكره دلگشا، بخش معاصرين، ص 584.
الائمه است. گويا واقعه كربلا نيز ازوست:
كربلا همراه با سرودههايى، آغاز: بسمله حضرت ابا عبداللَّه الحسين درروز
عاشورا با آن قوم بيحيا... .
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1824.
53. خاموش يزدى نجفى )متولد 1287 ه . ق»؛ ميرزا على خان )خاموش»يزدى نجفى
)متولد 1287 ه . ق» سراينده منظومه شهنشاهنامه حسينى حدود60,000 بيت و مثنوى
مختارنامه در شش دفتر و منظومه حديث كسا نيزازوست:
شهنشاهنامه حسينى فى حياة سيدالشهداء )عليه السلام» بلغ الى ما يقربمن 60,000
بيتاً الى ارجاع يزيد اهل البيت عليهم السلام من الشام - لميرزاعلى خان خاموش
اليزدى النجفى المولود سنه 1287 - وله ديوان غزل ورباعيات و غيرها.
ر. ك: الذريعه، ج 14، ص 267.
54. مختارنامه، خاموش يزدى؛ ميرزا على خان )سده 14 ق» حماسهاىاست دينى در 6
»دفتر«. در داستان مختار ثقفى.
آغاز
به نام خداوند عرش برين
حكيم تواناى جان آفرين
ر. ك: همان، ج 3، ص 1761 1615.
55. حقير دزفولى »1347 - 1260)؛ شاعر واعظ حسين بن ابى الحسندزفولى متخلص به
)حقير» »1347 - 1260) مؤلف مخزن الدّرر شامل قصايدسروده مؤلف است. اين كتاب به
سال 1304 در بمبئى به چاپ رسيده است.
ر. ك: الذريعه، ج 20، ص 225 و 226.
56. شيخ عبداللَّه كرمانى )متوفاى 1327 ه . ق»؛ شيخ عبداللَّه كرمانى)متوفاى
1327 ه . ق در نجف» سراينده منظومه مصائب الاوليا مقتل منظومىاست با بيت
آغازين:
بعد حمدِ كردگار لايزال
مىكنم بر عقل كل، فتح مقال
ر. ك: همان، ج 21، ص 74.
57. ميرزا محمد تنكابنى )زنده پيرامون سال 1310 ه . ق»؛ ميرزا محمدتنكابنى
فرزند سليمان، سراينده منظومه حماسى - دينى مرحله حسينيه در بحرتقارب و بر وزن
شاهنامه فردوسى:
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1768.
58. باقر لاهيجانى )حدود 1300 ه . ق»؛ حاج باقر لاهيجانى، هفت بندىدارد در
رثاى سالار شهيدان كه نسخهاى از آن در كتابخانه شيخ محمد سمامىحائرى در نجف
موجود است.
منها:
باز ز خون شفق چشم مَنت تر چراست؟
چشمه خور در نظر باز مكدَّر چراست؟
59. منظور خوانسارى »1323 ه . ق»؛ ميرزا احمد )منظور» خوانسارىفرزند محمدرضا،
ديوانى دارد به نام بهار و خزان در ستايش و سوگوارى آلاللَّه:
ق». ديوانى است در سوگوارى و ستايش از خاندان پيامبر، آميخته باداستان يوسف.
نسخهها 2670/4 )يك نسخه»؛ ذريعه 1111/9؛ تذكرة القبور 77؛ برگل1031/2؛
دانشگاه 1684/10.
ر. ك: ف. ك. ف، ج 3، ص 1563؛ ر. ك: همان، ج 1761 3 و 1762.
60. شعرى اصفهانى )سده چهاردهم هجرى»؛ ميرزاطاهر)شعرى» اصفهانىكهدر دوره
ناصرى مىزيسته است و منظومه بهجتنامه خود را در 6 دفتر به پايانبرده.
سفرنامه نوروكجور نيز ازوست:
آغاز:
سپاس گويمت اى خالق زمين و زمان
بود زرنج دوكون از توام اميد امان
ر. ك: همان، ج 3، ص 1563.
61. فاتحى اصفهانى )متولد 1328 ه . ق»؛ ميرعلى رضا )فاتحى» اصفهانىملقب به
محمد شفيعى سراينده تذكرة المراثى منظوم است، منظومه ضياء الابصاردر زندگينامه
امامان نيز از اوست:
ر. ك: همان، ج 3، ص 1584 و 1714.
62. غمناك فومنى )سده چهاردهم هجرى»؛ عبدالحسين فومنى فرزندمحمد، مؤلف غمناك به
نثر و نظم درباره حادثه كربلا و شهادت امام حسينعليهالسلام.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1724 و 25.
63. ميرزا علىاكبر تبريزى )سده سيزدهم هجرى»؛ ميرزا على اكبر تبريزىفى رزايا
آل ابىطالب در حالات پنج تن آل عبا و معجزات و مصايب آنان بااشعارى از مؤلف و
ديگران براى استفاده اهل منبر.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1671.
64. خرم شيرازى )سده سيزدهم هجرى»؛ ابوالحسن )خرم» شيرازىملقب به صدرالشعرا در
زمانه ناصرى مىزيسته و منظومه شجاعت حسينىازوست.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1698 و 1699.
65. هدايت طبرستانى »1288 - 1215)؛ رضاقلى خان )هدايت» طبرستانى)از ادباى بنام
سده سيزده، و سراينده مثنوى حماسى و دينى منهج الهدايه:
يكى از مثنوىهاى حماسى دينى است كه پس از حمد و ستايش و اشارهبه تاريخ صدر
اسلام، به رويدادهاى كربلا مىپردازد و تا كشته شدن مختار ثقفىرا در 5000 بيت
مىسرايد... .
آغاز:
به نام آن كه به نامش شفاى هر دردى است
به نام آن كه به يادش نجات هر مردى است
ر. ك: همان، ج 3، ص 1800.
66. عباس واعظ اصفهانى)سده چهاردهم هجرى»؛ عباس واعظاصفهانىفرزند ابراهيم
تأليفى دارد به نثر و نظم كه دارنده نسخه خطى اين مجموعه مراثى،آن را مجموعة
المراثى ناميده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1757 و 1758.
67. ميرزا محسن شيرازى )سده چهاردهم ه . ق»؛ ميرزا محسن شيرازىحضرت حسين.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1833.
68. صحاف تبريزى )سده چهاردهم هجرى»؛ محمدحسين )صحاف»تبريزى سراينده كوكب
المصائب است كه در سال 1331 ه . ق به طريق سنگىدر تبريز چاپ شده است گلشن شهدا
نيز از اوست.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1746 و 1748.
69. ذاكر قمى )سده چهاردهم هجرى»؛ حاج غلامرضا ذاكر قمى فرزندمحمدحسين سراينده
منظومه رياض الحسينى كه پنج بار ]در سالهاى دور[ بهچاپ رسيده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1668 و 1669.
70. سلماسى ذهبى )سده چهاردهم هجرى»؛ پرويز سلماسى ذهبى،سراينده منظومه مختصر
المراثى در قالب مثنوى.
ابتدا بر اسم خَلّاق وَدود
كو عدم را داده از قدرت وجود
ر. ك: همان، ج 3، ص 1764.
71. مبكى )سده چهاردهم هجرى»؛ )مُبكى» تخلص اوست و از نام ونشانش اطلاعى
نداريم. وى سراينده منظومه مجمع البكاء است كه به سال1331 ه . ق چاپ شده است.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1756.
منظومه اشارات حسينيه را با سربندهايى به نثر به سال 1314 ه . ق سرودهاست.
آغاز:
يا قديم الذّات تهدى مَن تَشاء
يا كثير الخير تؤتى من تشاء
ر. ك: همان، ج 3، ص 1548.
72. سيد قمى )سده چهاردهم هجرى»؛ عبدالمجيد اوچى قمى متخلص به)سيد» معروف به
)بلبل حسين» منظومهاى حماسى دارد موسوم به حملهحسينى حاوى حدود دو هزار بيت.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1626.
73. ميرزا دبير )سده چهاردهم هجرى»؛ ميرزا دبير، »هفت بند« كاشفى راتخميس كرده
و آن را شمس المشرقين ناميده است. در اين كه اين هفت بند ازملاحسين واعظ كاشفى
مؤلف روضة الشهداء است يا ديگرى، اطلاعىنداريم و تاكنون به هفت بند مذكور نيز
دسترسى نداشتهايم.
ر. ك: همان، ج 3، ص 1708.
74. مينو صغادى )معاصر»؛ در شرح حال اورنگ خضرايى )شاعر معاصر»آمده است:
عمويش نيز مردى اديب و شعرشناس بوده و )مينو» تخلص مىكرده، و چونبيشتر اشعارش
در مراثى حسين بن على و دودمان پيغمبر عليهم السلام بود،ورد زبان سوگواران بود
و مردم صغاد )= از توابع آباده كه زادگاه اوست» آنهارا در حافظه دارند و هنوز
هم در موقع عزادارى حضرت حسين بن على )ع»
از آن مراثى استفاده مىكنند... .
فصل سوم
