خطبه تاريخى امام سجاد عليه‏السلام

در آن هنگام اين اثناء امام زين العابدين عليه‏السلام از سراپرده خود بيرون آمد و با اشاره مردم را به سكوت، دعوت كرد، نفسها در سينهاها ماند و سكوت مطلق همه جا را فرا گرفت، آنگاه امام سجاد عليه‏السلام اينگونه خطبه تاريخي خود را ايراد فرمود: پس از حمد و ثناى الهى، از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ياد كرد و بر او درود فرستاد و خطاب به مردم گفت:

ايها الناس! من عرفنى فقد عرفنى، و من لم يعرفنى فانا على بن الحسين المذبوح بشط الفرات من غير ذحل ولا ترات، انا ابن من انتهك حريمه و سلب نعيمه و انتهب ماله و سبى عياله، انا ابن من قتل صبرا"، فكفى بذلك فخرا".

ايها الناس! ناشدتكم بالله هل تعلمون انكم كتبتم الى ابى و خدعتموه، و اعطيتموه من انفسكم العهد و الميثاق و البيعة ثم قاتلتموه و خذلتموه ؟ فتبا" لكم ما قدمتم لا نفسكم و سوء لرأيكم، باي"ة عين تنظرون الى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقول لكم: قتلتم عترتى و انتهكتم حرمتى فلستم من امتىَ.

اى مردم! هر كس مرا مى‏شناسد، مى‏داند كه من كيستم، و آن كه مرا نمى شناسد (بداند كه) من على فرزند حسين هستم كه او را در كنار فرات (با كامى خشكيده و عطشان) بدون هيچ گناهى، از دم شمشير گذراندند، من فرزند آن كسى هستم كه پرده حريم حرمت او را دريدند، و اموال او را به غارت بردند، و افراد خانواده او را به زنجير اسارت كشيدند، من فرزند آن كسى هستم كه او را به زارى كشتند، و همين افتخار ما را بس است.

اى مردم! شما را بخدا سوگند آيا به خاطر داريد كه به پدرم نامه‏ها نوشتيد (و او را دعوت كرديد) ولى با او نيزنگ باختيد ؟! (به خاطر داريد كه) با او پيمان (وفادارى) بستيد و با او (و نماينده او)بيعت كردند، ولى (به هنگام حادثه) او را تنها گذارديد ؟! (و به اين بسنده نكرديد) و با او به پيكار برخاستيد ؟!

شما را هلاكت و نابودى باد! چه (بد) توشه‏اى (از پيش) براى خود فرستاديد! و رأى شما (چه) زشت و ناپسند بود.

به من بگوييد كه با كدام چشم مى‏خواهيد به روى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بنگريد هنگامى كه به شما بگويد: عترت مرا كشتيد، حريم حرمت مرا شكستيد، پس شما ديگر از امت من بحساب نمى آييد ؟!

وقتى سخن امام بدين جا رسيد، از هر طرف صداى آن جماعت بيشمار به گريه بلند شد و به همديگر مى‏گفتند: (ديديد) كه نابود شديد و در نيافتيد ؟

امام سجاد عليه‏السلام در دنباله سخنان خود فرمود: رحمت خدا بر آنكس باد كه پند مرا بپذيرد و سفارش مرا در رابطه با خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و دودمان او به خاطر بسپارد، چرا كه من به نيكى از رسول خدا عليه‏السلام پيروى مى‏كنم و رفتار او را در پيش مى‏گيرم.

مردم يكصدا بانگ برداشتند كه: اى پسر پيامبر خدا! ما فرمانبردار (فرامين) توايم! و پيمان تو را محترم و دلهاى خود را به جانب تو معطوف مى‏داريم! و هواى تو را در سر مى‏پروريم! رحمت خدا بر تو باد! تو فرمان بده تا با هر آنكه با تو در آميزد، بستيزيم! و با هر كس كه تسليم فرامين تو باشد، از در آشتى در آييم! و يزيد را (از اريكه قدرت به زير كشيم و او را) اسير كنيم! و از كسانى كه بر شما خاندان ستم روا داشتند، بيزارى جسته و انتقام خون پاكان شما را از آنان بگيريم!!

امام سجاد عليه‏السلام فرمود:

هيهات! ايها الغدره المكرة! حيل بينكم و بين شهوات انفسكم ؟ اتريدون ان تأتوا الىَ كما اتيتم الى آبائى من قبل، كلا و ربَ الراقصات الى منى، فانَ الجرح لما يندمل، قتل ابى بالامس و اهل بيته معه، فلم ينسنى ثكل رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و ثكل ابى و بنى ابى وجدَى شقَ لها زمى و مرارته بين حناجرى و حلقى، و غصصه تجرى فى فراش صدرى، و مسالتى ان لا تكونوا لنا و لا علينا.

هيهات! اى بيوفايان نيرنگباز! در ميان شما و خواسته‏هاى شما پرده‏اى كشيده شده است، آيا بر آنيد كه با من نيز به همان گونه كه با پدران من رفتار كرديد، عمل كنيد ؟! (مطمئن باشيد كه به ياوه‏هاى شما ترتيب اثر نمى دهيم و) هرگز چنين نخواهد شد (كه شما مرا به راهى كه مى‏خواهيد سوق دهيد)!

بخداى راقصات (20) بسوى منى سوگند، كه هنوز آن زخم عميقى كه ديروز از قتل عام و كشتار پدرم و فرزندان و (اصحاب) او در قلب من پديد آمده است، التيام نيافته و هنوز داغ رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را فراموش نكرده بودم كه آلام و مصيبتهاى پدرم و فرزندان پدر و جد بزرگوارم، موى سر و صورت مرا سپيد كرد و هنوز مزه تلخ آن را در گلوگاه خود احساس مى‏كنم، و اندوه اين آلام جانفرسا هنوز در قفسه سينه من مانده است! خواسته من از شما اين است كه نه از ما طرفدارى كنيد و نه با ما از در جنگ و دشمنى در آييد! پس امام سجاد عليه‏السلام خطبه خود را با اين ابيات پايان داد:

لا غرو ان قتل الحسين و شيخه
قد كان خيرا" من حسين و اكرما
فلا تفرحوا يا اهل كوفة بالذى
اصيب حسين كان ذلك اعظما
قتيل بشط النهر نفسى فداءه
جزاء الذى ارداه نار جهنما(21)(22)

قصر اماره كوفه

عبيدالله بن زياد پس از بازگشت از لشكرگاه نخيله به قصر اماره سر مقدس امام عليه‏السلام را در برابر خود نهاد كه ناگهان از در و ديوار قصر خون جوشيد، و شعله‏هاى آتش در قسمتهائى از قصر پديدار شد و بسوى تخت عبيدالله زبانه مى‏كشيد، عبيدالله بى اراده از جا برخاست و پا به فرار گذاشت تا به يكى از اطاقهاى قصر پناه برد. در اين هنگام سر مقدس امام عليه‏السلام به سخن آمد بگونه‏اى كه عبيدالله و برخى از كسانى كه در آنجا حضور داشتند. شنيدند كه فرمود: «بسوى كجا فرار مى‏كنى، اگر آتش در اين دنيا به تو نرسد در قيامت جايگاه تو در آتش خواهد بود»، و پس از آن آتش خاموش شد و سر مقدس از تكلم باز ايستاد ؛ و اين رخداد عجيب و شگفت چنان دهشتى در ناظران صحنه ايجاد كرد كه قبلا" نظير آن مشاهده نشده بود(23)

مجلس ابن زياد

سپس، اهل بيت امام حسين (ع) را به قصر ابن زياد بردند، و زينب خواهر امام حسين عليه‏السلام در ميان آنان بود كه بصورت ناشناس و در حالى كه لباسهاى كهنه‏اى در بر داشت، وارد مجلس شد و در گوشه‏اى از قصر نشست و كنيزان گرد او جمع شدند.

ابن زياد پرسيد: اين كه بود كه در آنجا با گروهى از زنان نسشت ؟!

زينب عليها السلام پاسخ نداد. و براى بار دوم و سوم سؤال خود را تكرار كرد، تا يكى از آن كنيزان گفت: «هذه زينب بنت فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم!».

ابن زياد روى به جانب زينب نمود و گفت: خداى را سپاس كه شما را رسوا كرد و كشت! و گفته‏هاى شما نادرست از كار در آمد!

زينب عليها السلام در پاسخ فرمود: خداى را سپاس كه ما را به پيامبر خود محمد صلى الله عليه و آله و سلم گرامى داشت، و ما را از پليديها پاك گردانيد ؛ فاسق است كه رسوا مى‏شود و نابكار است كه دروغ مى‏گويد و او ما نيستيم بلكه ديگرى است(24)

ابن زياد گفت: كار خدا را با برادرت و اهل بيت خود چگونه ديدى ؟!

زينب عليها السلام فرمود: من چيزى جز نيكى و شايستگى از جانب خداوند نديدم، اينان گروهى بودند كه خداوند شهادت را بر ايشان تقدير كرده بود و بسوى جايگاه ابدى خود شتافته و در آن آرميدند، و خداوند روز قيامت ميان تو و آنان داورى خواهد كرد و از تو خونخواهى مى‏كند، در آن روز خواهى ديد كه پيروز چه كسى است ؟! مادرت به سوگت بنشيند اى پسر مرجانه.

عبيدالله بن زياد با شنيدن اين جملات، خشمگين شد و گويى تصميم به قتل زينب گرفت!(25) عمرو بن حريث به عبيدالله گفت: او زن است و زن را بر سخنش ملامت نكنند.

ابن زياد گفت: خداوند، قلب مرا به كشتن حسين و خاندان تو تسلى داد.

زينب عليها السلام را رقتى(26) دست داد و گريست و گفت: بجان خودم سوگند كه سرور مرا كشتى و شاخه عمر مرا قطع كردى و ريشه مرا از جاى كندى، پس اگر تسلى خاطر تو در اين بوده است، كه آرامش خود بازيافته‏اى.

ابن زياد گفت: اين زن سخنان موزون و هماهنگ بر زبان مى‏آورد، و پدرش هم چنين بود و شاعر ماهرى بشمار مى‏رفت!

زينب عليها السلام فرمود: زن را كجا و سجع گوئى ؟! آنچه بر زبانم جارى شد سوز سينه‏ام بود(27) ، و من در شگفتم از كسى كه به كشتن امامان تسلى خاطر پيدا مى‏كند و مى‏داند كه در روز جزا از او انتقام گرفته خواهد شد(28).

فرمان قتل امام سجاد عليه‏السلام

آنگاه عبيدالله بن زياد بسوى على بن الحسين عليه‏السلام نگاه كرد و گفت: اين كيست ؟!

گفته شد: على بن الحسين است.

ابن زياد گفت: مگر خدا على بن الحسين را نكشت ؟!

على بن الحسين عليه‏السلام فرمود: مرا برادرى بود كه نام او نيز على بن الحسين بود و مردم او را كشتند.

عبيدالله گفت: بلكه خدا او را كشت!!

على بن الحسين عليه‏السلام فرمود: (الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها)(29) «خدا، جانها را به هنگام مرگشان مى‏گيرد»!

ابن زياد خمشگين شد و گفت: در پاسخ من با جسارت سخن مى‏گويى ؟! او را برده گردن بزنيد!

زينب عليها السلام چون چنين ديد، امام سجاد عليه‏السلام را در آغوش خود كشيد و گفت: اى پسر زياد! هر چه از ما خون ريختى، تو را بس است، بخدا از او جدا نخواهم شد، اگر قصد كشتن او را دارى مرا نيز با او بكش!

ابن زياد لحظه‏اى به زينب و على بن الحسين عليه‏السلام نگريست و گفت: «عجبا" للرحم» «خويشى چه شگفت‏انگيز است ؟!» بخدا سوگند كه اين زن دوست دارد با برادرزادهاش كشته شود، گمان مى‏كنم كه اين جوان به همين بيمارى در گذرد!(30)

على بن الحسين عليه‏السلام روى به عمه‏اش زينب عليها السلام كرد و گفت: اى عمه! بگذار تا من صحبت كنم ؛ آنگاه روى به ابن زياد كرد و گفت: «ابالقتل تهددنى يابن زياد ؟ اما علمت ان القتل لنا عادة و كرامتنا الشهادة» «از مرگ مرا مى‏ترسانى ؟! مگر نمى دانى كه كشته شدن عادت ماست و شهادت در راه خدا براى ما كرامت است» ؟!

ابن زياد دستور داد كه امام سجاد عليه‏السلام و اهل بيت را به خانه‏اى كه جنب مسجد اعظم كوفه قرار داشت، جاى دهند(31)

ابن زياد و سر مقدس امام حسين عليه‏السلام

مورخان نوشته‏اند كه: ابن زياد چوب دستى خود را بر چشمان و بينى و دهان مبارك امام حسين عليه‏السلام مى‏زد و مى‏گفت: چه زيبا دندانهايى دارد.

زيد بن ارقم برخاست و در حاليكه مى‏گريست فرياد زد: چوبت را از لب و دندان حسين عليه‏السلام بردار كه من با چشم خود ديدم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم لبان مبارك خود را بر همين لب و دهان گذارده بود.

ابن زياد به او گفت: خدا چشمانت را بگرياند اى دشمن خدا! اگر پيرمردى سالخورده نبودى و عقل خود را از دست نداده بودى، گردنت را مى‏زدم!

زيد گفت: پس مطلب مهمترى براى تو مى‏گويم، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ديدم كه حسنين عليهما السلام را بر زانوهاى خود نشانده بود و دست مبارك خود را بر سر آنها نهاده بود و مى‏فرمود: «اللهم انى استودعك اياهما و صالح المؤمنين» «خدايا! اين دو عزيز و صالح المومنين علي (ع) را به تو سپردم» و تو با امانت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين مى‏كنى ؟!(32)

آنگاه زيد در حالى كه مى‏گريست از قصر بيرون آمد و با صداى بلند مى‏گفت:

برده‏اى، مالك آزاد مردى شده است، اى مردم عرب! از اين به بعد شما برده‏ايد كه پسر فاطمه را كشتيد، و زنازاده‏اى را بر خود حاكم كرديد(33).

در اين هنگام رباب همسر امام حسين عليه‏السلام از جاى برخاست و سر مطهر امام عليه‏السلام را برداشت و در دامن نهاد و گفت:

و احسينا" فلا نسيت حسينا"
اقصدته اسنة الاعداء
غادروه بكربلاء صريعا"
لا سقى الله جانبى كربلاء(34)

زندان كوفه

عبيدالله دستور داد كه اهل بيت را به زندان برگردانند و توسط قاصدان، خبر قتل امام حسين عليه‏السلام را در همه جا منتشر كرد(35).

طبرى نقل كرده است كه: پس از شهادت امام حسين عليه‏السلام و ورود كاروان اسيران به كوفه، عبيدالله دستور داد آنان را زندانى كنند ؛ اهل بيت در زندان بسر مى‏بردند كه ناگهان سنگى در زندان افتاد و به آن نامه‏اى بسته شده، وقتى نامه را گشودند در آن نوشته بود كه: پيكى تندرو بسوى شام نزد يزيد رفته است و جريان شما را براى او گزارش كرده‏اند، آن قاصد در فلان روز از كوفه بيرون رفت و فلان مدت در راه است تا به شام برسد و فلان مدت نيز در راه بازگشت سپرى خواهد كرد و در فلان روز به كوفه مى‏رسد، اگر صداى تكبير شنيديد، بدانيد فرمان كشتن شما را آورده است! و اگر صداى تكبير نشنيديد، امان و سلامتى است انشاءالله.

هنوز دو يا سه روز به بازگشت آن پيك مانده بود كه باز سنگى در ميان زندان افتاد كه بر آن كاغذى با تيغى سرتراش بسته شده بود، در نامه آمده بود كه: اگر وصيتى داريد، بكنيد كه در فلان روز در انتظار باز گشت آن پيك خواهيم بود!

آن روز فرا رسيد ولى صداى تكبير شنيده نشد و يزيد نوشته بود كه اسيران را به دمشق روانه كنند(36)

نامه عبيدالله به يزيد

عبيدالله بن زياد به يزيد نامه‏اى نوشت واو را از شهادت حسين عليه‏السلام و اهل بيت باخبر ساخت، چون آن نامه به دست يزيد رسيد و از مضمون آن اطلاع حاصل كرد، در جواب آن نامه به عبيدالله دستور داد كه سر مقدس حسين عليه‏السلام و سرهاى ساير شهداء را به همراه اسيران و لوازمى كه با خود دارند به شام گسيل دارد(37).

ابن زياد دستور داد تا سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را در ميان كوچه‏هاى كوفه بگردانند.

رأس ابن بنت محمد و وصيه
للناظرين على قناة يرفع
و المسلمون بمنظر و بمسع
لا منكر منهم و لا متفجع
كحلت بمنظرك العيون عماية
و اصم رزوك كل اذن تسمع
ايقظت اجفانا و كنت لها كرى
و انمت عينا" لم تكن بك تهجع
ما روضة الا تمنت انها
لك حفرة و لخط قبرك مضجع(38)(39)

ماجراهاى كوفه پس از ورود اسيران

از زيد بن ارقم روايت شده كه: آن سر مقدس بر من گذشت، بر فراز نيزه‏اى بود و من در جايگاه خود نشسته بودم، و چون به مقابل من رسيد گوش فرا دادم. شنيدم كه اين آيه را تلاوت مى‏كرد (ام حسبت ان اصحاب الكهف و الرقيم كانوا من آياتنا عجبا)"(40) «مگر پنداشته‏اى كه از جمله آيات و نشانه‏هاى ما كه اهل غار و رقيم اند شگفت‏انگيز بوده‏اند»، بخدا سوگند كه پس از مشاهده اين صحنه به خود لرزيدم و فرياد برآوردم كه: اى پسر رسول خدا! سر مقدس تو عجيب‏تر و شگفت‏انگيزتر از اصحاب كهف و رقيم است(41)

- بدون ترديد تكلم سر مقدس امام حسين عليه السلام معجزه باهره‏اى است كه هر شنونده و ببننده‏اى را به خود مجذوب مى‏كند. مطلبى كه در خور تأمل و دقت است و نديده‏ام كسى تاكنون متعرض آن شده باشد بجز رياض الحزان 55، اين است كه آيا تلاوت قرآن توسط سر مقدس را مثلا زيد بن ارقم فقط در كوفه مى‏شنيد و يا همه مانند زيد مى‏شنيدند ؟! و اگر ديگران نيز شنيده‏اند، چرا ذكر نكرده‏اند ؟ و اگر صوت قرآن امام حسين عليه‏السلام را همه مردم مى‏شنيدند، چه بسا انقلابى در كوفه در همان هنگام رخ مى‏داد و حتى دشمنان اهل بيت را اين منظره اعجاب‏انگيز دگرگون مى‏كرد. با بعضى از اهل نظر و برخى از فضلاء، اين مطلب را طرح كردم، آنان را نيز عقيده چنين بود كه اين تجليات فقط براى عده‏اى كه در خبر آمده، بوده است. مثلا در كربلا حميد بن مسلم مى‏گويد: «فو الله لقد شغلنى نور وجهه و جمال هيبته عن الفكرة فى قتله!» «بخدا سوگند كه نور روى او و جمال و هيبت او مرا مشغول ساخت از آنكه به فكر كشتن او باشم» آنچه را كه او مى‏ديد، كسانى كه سنگ بر پيشانى مى‏زدند، نمى ديدند، و همانند بزرگ نصرانيان نجران كه گفت:من چهره هايى را مى‏بينم كه براى مباهله

آمده‏اند و اگر از خدا بخواهند كه كوه را از جاى بردارد، بر خواهد داشت، خلاصه بايد گفت كه: همانگونه كه از نظر اراك، مردم مختلفند، از نظر احساس نيز انسانها متفاوتند و به قول شاعر:

راوى مى‏گويد: دختر عبدالله بن عفيف به پدر خود مى‏گفت: كاش مرد بودم و همدوش تو با اين تبهكاران كه كشندگان عترت پاك رسول خدايند مبارزه مى‏كردم.

سپاهيان ابن زياد اطراف عبدالله بن عفيف را گرفته به او حمله مى‏كردند و او كه نابينا بود با هدايت دخترش با آنان مى‏جنگيد و از خود دفاع مى‏كرد، و از هر طرف كه بر او حمله مى‏كردند، دخترش فرياد مى‏زد كه از فلان سوى آمدند، تا سرانجام به او نزديك شدند، دخترش فرياد برآورد كه: واذلاه! پدرم را احاطه كردند و كسى نيست كه او را يارى كند.

عبدالله بن عفيف شمشيرش را مى‏چرخاند و مى‏گفت:

و بالاخره او را دستگير كردند و به نزد عبيدالله بن زياد آوردند، چون چشم عبيدالله بر او افتاد گفت: سپاس خداى را كه تورا رسوا كرد!

عبدالله بن عفيف گفت: اى دشمن خدا! چگونه خدا مرا رسوا كرد ؟! بخدا قسم اگر چشمم باز بود راه زندگى بر شما تنگ مى‏گرديد.

ابن زياد پرسيد: در باره عثمان چه مى‏گويى ؟!

گفت: اى بنده بنى علاج! و اى پسر مرجانه! ؛ و او را دشنام داد كه: تو را با عثمان چه كار ؟! اگر بدى كرد يا نيكى و اگر اصلاح كرد يا فتنه انگيزى، خداوند ولى مردم است و در ميان آنان به عدل داورى خواهد كرد، ولى تو بايد از من در مورد پدرت و خودت و يزيد و پدر يزيد سؤال كنى!

ابن زياد گفت: بخدا سوگند كه چيزى از تو نخواهم پرسيد تا مزه مرگ را بچشى!

عبدالله بن عفيف گفت: الحمد لله رب العالمين، من از خدا شهادت را طلب مى‏كردم پيش زا آنكه مادر تو را بزايد، و از خدا آرزو كرده بودم كه بدست منفورترين خلق كه خدا او را بيش از همه دشمن دارد، به شهادت برسم، و چون نابينا شدم از فيض شهادت نااميد شدم، اينك خداى را سپاس مى‏گويم كه شهادت را پس از نااميدى، نصيبم كرد و قبولى دعاى پيشين مرا به من نشان داد.

ابن زياد دستور داد تا سر او را از بدن جدا كنند! و مأموران گردن او را زدند و بدنش را در سبخه(45) كوفه به دار آويختند.(46)

شيخ مفيد نقل كرده است : ماموران چون او را گرفتند، او با شعار مخصوص ، قبيله ازد را به يارى طلبيد، هفتصد نفر مرد از قبيله ازد گرد آمدند و او را از دست مأموران عبيدالله به قهر گرفته و به منزلش بردند، و چون روز پايان گرفت، شب هنگام عبيدالله بن زياد دستور دستگيرى او را صادر كرد و او را گردن زد(47)(48)

جندب بن عبدالله

جندب، پير مردى از شيعيان امير المؤمنين عليه‏السلام بود. ابن زياد او را نزد خود فراخواند، چون او را حاضر ساختند به او گفت: يا عدو الله! آيا تو از ياران ابوتراب نيستى ؟!

پاسخ داد: آرى، و به خاطر آن عذر خواهى نمى كنم.

ابن زياد گفت: بايد با ريختن خون تو، خود را به خدا نزديك كنم!

جندب بن عبدالله گفت: در اين صورت خدا هرگز تو را به خود نزديك نكند، بلكه تو را از خود دور خواهد ساخت.

عبيدالله بن زياد گفت: اين پير مردى است كه عقلش را از دست داده است ؛ و دستور داد تا آزادش كردند(49).(50)

پشيمانى عمر بن سعد

عمر بن سعد چون از كربلا به كوفه باز گشت و به قصر دار الاماره نزد عبيدالله بن زياد رفت، عبيدالله به او گفت: آن فرمانى را كه من درباره كشتن حسين براى تو نوشته بودم نزد من آور.

عمر بن سعد گفت: آن فرمان گم شده است.

عبيدالله بن زياد گفت: بايد آن فرمان را بياورى.

عمر بن سعد گفت: آن نامه را گذاشته‏ام تا اگر پير زنان قريش به من اعتراض كنند، آن نامه عذر خواه من باشد. سپس گفت: بخدا سوگند كه من به تو درباره حسين نصيحتى كردم كه اگر پدرم سعد مرا مورد مشورت قرار داده بود حق او را ادا كرده بودم.

عثمان بن زياد - برادر عبيدالله بن زياد - گفت: راست مى‏گويد، كاش اولاد زياد تا قيامت همه زن بودند! و خزامه(51) در بينى آنان آويخته بود! و حسين كشته نمى شد. و عبيدالله بن زياد انكار نكرد!(52)

عمر بن سعد از نزد ابن زياد برخاست و از قصر دارالاماره بيرون آمد و گفت: بخدا سوگند كه هيچ كس زيانكارتر از من بازنگشت! از عبيدالله فرمان بردم و نسبت به خدا نافرمانى و عصيان كردم و رسته خويشاوندى را پاره ساختم(53).

مردم كوفه از ابن سعد كناره گرفتند، و بر هر گروهى كه مى‏گذشت روى از او بر مى‏گرداندند و چون به مسجد مى‏رفت مردم بيرون مى‏رفتند، و هر كس او را مى‏ديد دشنامش مى‏داد، پس در خانه خود نشست تا كشته شد(54).

حميد بن مسلم مى‏گويد: عمر بن سعد با من دوست بود، چون از كربلا باز گشت نزد او رفته و از حالش جويا شدم. گفت: از حالم مپرس زيرا هيچ مسافرى بدتر از من به خانه باز نگشت، خويشى نزديكم را قطع كردم و گناه عظيمى را مرتكب شدم(55)

مختار در قصر دارالاماره

ابن زياد چون اسيران اهل بيت را در مجلس خود حاضر كرد، دستور داد تا مختار را كه از روز شهادت مسلم بن عقيل در زندان بسر مى‏برد به دارالاماره آوردند. چون مختار وارد قصر شد، وضعيت نامناسبى را مشاهده كرد - گويا سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را به او نشان داد! - مختار بشدت ناليد و سخنانى در ميان او و عبيدالله بن زياد رد و بدل شد و مختار با درشتى به او پاسخ داد و ابن زياد خشمگين شد و دستور داد كه مختار را به زندان باز گردانند!

بعضى نوشته‏اند كه: ابن زياد با تازيانه خود ضرباتى بر صورت و چشم مختار زد و چشم او آسيب ديد(56) .

مردم مدينه و خبر شهادت

ابن زياد چون سر مقدس امام حسين عليه‏السلام را نزد يزيد فرستاد، شخصى به نام عبدالملك بن ابى حارث را بسوى مدينه گسيل داشت تا خبر شهادت حسين عليه‏السلام را به حاكم وقت مدينه - عمرو بن سعيد بن العاص - برساند و او را به قتل حسين بشارت دهد!

عبدالملك مى‏گويد: من بر مركب خود سوار و بسوى مدينه حركت كردم، و چون به مدينه رسيدم مردى از قريش‏از من پرسيد: چه خبرى آورده‏اى ؟!

گفتم: خبر را در نزد امير خواهى شنيد.

گفت: انا الله و انا اليه راجعون! بخدا سوگند كه حسين عليه‏السلام كشته شده است.

عبدالملك بن ابى حارث مى‏گويد: چون بر حاكم مدينه وارد شدم پرسيد: چه خبر ؟!

گفتم:خبرى كه امير را مسرور كند! حسين بن على كشته شد!

گفت: برو مردم را از كشته شدن حسين آگاه كن.

مى‏گويد: بيرون آمدم و فرياد زدم و مردم را از جريان باخبر ساختم، بخدا قسم كه ناله و شيونى همانند ناله و شيون بنى هاشم در خانه هايشان براى شهادت حسين نشنيدم! و سپس به نزد عمرو بن سعد باز گشتم، چون مرا ديد اظهار شادى و سرور كرد و اين بيت را خواند:

سپس گفت: «هذه واعية بواعية عثمان!» «اين گريه و شيون در مقابل گريه و شيون بر عثمان است!»(58)

سخنان كفرآميز عمرو بن سعيد

آنگاه عمرو بن سعد به منبر رفت و خبر كشته شدن امام حسين را به مردم داد، و براى يزيد دعا كرد و خطبه‏اى خواند و بسوى قبر مبارك رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اشاره كرد و گفت: «يوم بيوم بدر!» «روزى در برابر روز بدر»! كه گروهى از انصار اين سخن را انكار نمودند.

اين مطلب را ابوعبيده در كتاب «المثالب» ذكر كرده است(59) . مردى به نام عبدالله بن سائب به پاخاست و گفت: اگر فاطمه زنده بود و سر مقدس حسين را مى‏ديد، بدون ترديد بر او مى‏گريست (و تو شادى مى‏كنى)؟!

عمرو بن سعيد روى به او كرد و گفت: ما نسبت به فاطمه از تو نزديكتريم!

پدر او عمومى ماست! و شوى او برادر ما! و فرزند او فرزندما! و اگر فاطمه زنده بود چشمانش مى‏گريست و جگرش مى‏سوخت ولى بر قتل حسين ما را ملامت نمى كرد!!(60)

عبدالله بن جعفر

چون خبر شهادت امام حسين عليه‏السلام و فرزندان عبدالله بن جعفر در مدينه انتشار يافت، گروهى براى تسليت به نزد او آمدند و يكى از نزديكان او كه گويا ابواللسلاس بود گفت: اين داغها براى خاطر ابى عبدالله الحسين به ما رسيد!

عبدالله سخت از اين سخن بر آشفت و كفش خود را بسوى او پرتاب كرد و گفت: يابن اللخناء!(61) آيا درباره حسين عليه‏السلام چنين سخن مى‏گوئى ؟ بخدا سوگند كه اگر من نيز با او بودم دوست داشتم كه از وى جدا نگردم تا با او كشته شوم، والله كه از صميم قلب، شهادت فرزندان را ناخوشايند نمى دانم و تحمل داغ آنان براى من آسان است چرا كه در ركاب برادر و پسر عمويم حسين عليه‏السلام كشته شده‏اند.

آنگاه روى به حاضران كرد و گفت: شهادت حسين بر من سخت گران و دشوار است و خداى را سپاس مى‏گويم - اگر چه خودم همراهى و جانبازى نكردم - فرزندان من در راه او از جان خود گذشتند(62).

شيخ طوسى روايت كرده است كه: چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به مدينه رسيد، دختر عقيل بن ابى طالب با گروهى از زنان و خويشان از خانه خود بيرون آمد و چون به نزديكى قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد، فريادى كشيد و رو بسوى مهاجران و انصار كرد وگفت:

ماذا تقولون اذ قال النبى لكم
يوم الحساب و صدق القول مسموع
خذلتم عترتى او كنتم غيبا"
و الحق عند ولى الامر مجموع
اسلمتموهم بايدى الظالمين فما
منكم له اليوم عند الله مشفوع
ما كان عند غداة الطف اذ حضروا
تلك المنايا و لا عنهن مدفوع(63)(64)

ام سلمه

شهر بن حوشب مى‏گويد: من نزد ام سلمه همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بودم كه ناگهان زنى فرياد زد و گفت: حسين كشته شد!

ام سلمه گفت: «فعلوها ملا الله قبورهم نارا"» «اين كار را انجام دادند و حسين را كشتند، خداوند گورهايشان پر از آتش بگرداند!»(65).

ندائى از غيب

شب آن روزى عمرو بن سعيد - حاكم مدينه - خطبه خواند و خبر كشته شدن امام حسين عليه‏السلام را براى مردم مدينه بازگو كرد، مردم مدينه در نيمه شب ندايى را شنيدند، كسى صاحب صدا را نمى ديد ولى صدايش را همه مى‏شنيدند كه مى‏گفت:

و نيز حلبى از امام صادق عليه‏السلام نقل كرده است كه: چون حسين عليه‏السلام كشته شد كسان ما از هاتفى شنيدند كه مى‏گفت: امروز بلا بر اين امت نازل گرديد و ديگر شادى و سرورى نخواهند ديد تا قائم شما قيام كند و دلهاى شما را شفا دهد و دشمنان شما را بكشد و خونخواهى شما كند(68)

انتشار خبر شهادت در مكه

چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به مكه رسيد، و عبدالله بن زبير از آن آگاه شد، خطبه خواند و گفت: اهل عراق مردمى بى وفا و تبهكار و اهل كوفه بدترين مردم عراقند! حسين را فراخواندند تا او را امير خويش گردانند و امور آنان را بدست گيرد و در دفع شر دشمن، ياروشان باشد و معالم اسلام را كه بنى اميه از از بين برده‏اند، دوباره برگرداند، ولى چون به نزد ايشان رفت بر او شوريدند و او را كشتند و از او خواستند برگرداند، ولى چون به نزد ايشان رفت بر او شوريدند و او را كشتند و از او خواستند دست خود را در دست آن نابكار ملعون پسر زياد بگذارد، ولى حسين مرگ شرافتمندانه را بر زندگى ننگين برگزيد، خداى رحمت كند حسين را و راسو سازد كشنده وى را و لعنت كند كسى را كه به قتل او فرمان داد. آيا پس از اين مصيبت كه بر ابى عبدالله فرود آمد كسى به عهد و پيمان بنى اميه پايدار خواهد ماند ؟! و يا پيمان اين بيوفايان جفاكار را باور خواهد كرد ؟! بخدا قسم كه حسين روزها، روزده دار بود و شبها به عبادت خدا ايستاده و به رسول خدا، از اين تبهكارزاده نزديكتر بود و به جاى قرآن گوش به آوار طرب نمى داد، و به جاى ترسى از خداى تعالى به لهو و لعب نمى پرداخت، و به جاى روزه ميگسارى نمى كرد، و در عوض شب زنده دارى به صداى ناى و مزمار گوش فرا نمى داد، و مجالس ذكر را به شكار و ميمون بازى بدل نمي كرد! افسوس كه او را كشتند! پس اين مردم جزاى كار خود را خواهند ديد(69)

رمخشرى نقل كرده است كه: چون عبيدالله بن زياد حسين عليه‏السلام را كشت مردى اعرابى و باديه نشين گفت: ببينيد فرزند نابكار اين امت چگونه فرزند پيامبر اين امت را كشت(70)

ابن خلكان از عمر بن عبدالعزيز روايت كرده است كه او گفت: اگر من از آن گروهى بودم كه حسين را كشته بودند و خدا مرا مى‏بخشيد و اجازه ورود بهشت را به من مى‏دادند، من به جهت شرم از رسول خدا وارد بهشت نمى شدم(71)

ربيع من خثيم

چون خبر شهادت حسين عليه‏السلام به ربيع بن خثيم(72) رسيد، گريست و گفت: جوانمردانى را كشتند كه اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنها را مى‏ديد دوست مى‏داشت و با دست خود به آنها غذا مى‏داد و آنها را بر روى زانوى خود مى‏نشاند(73).

ابن ابى الحديد گفته است كه: ربيع بن خثيم، بيست سال سخن نگفت و خاموش ماند، تا آنكه حسين را كشتند و يك جمله گفت و آن اين بود «اوقد فعلوها ؟!» «آيا او را كشتند ؟!» سپس اين آيه را خواند (اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغيب و الشهادة انت تحكم بين عبادك فيما كانوا فيه يختلفون)(74) آنگاه دوباره سكوت كرد تا از دنيا رفت.(75)

عبيدالله بن زياد به قيس بن عباد كه نزد او نشسته بود گفت: درباره من و حسين چه مى‏گويى ؟

قيس گفت: چون روز قيامت شود جد و پدر و مادر حسين خواهند آمد و شفيع او در پيشگاه خدا شوند و جد و پدر و مادر تو نيز خواهند آمد و تو را شفاعت كنند.

عبيدالله چون اين سخن را شنيد به خشم آمد و او را از جايش بلند نمود(76)

از امام باقر عليه‏السلام نقل شده است كه: در كوفه چهار مسجد به نامهاى مسجد اشعث و مسجد جرير و مسجد سماك و مسجد شبث بن ربعى براى اظهار سرور و شادمانى از كشته شدن حسين بن على عليه‏السلام بنا كردند!!(77)

حسن بصرى

چون خبر شهادت امام حسين عليه‏السلام به حسن بصرى رسيد بشدت گريست سپس گفت: خوارترين امتند كه فرزند نابكار آنها فرزند پيامبرشان را بقتل رساند(78).

پاورقى:‌

20- راقصات، به شترانى گفته مى‏شود كه زائران خانه خدا را از مكه به منى و عرفات مى‏برند.
21- شگفت آور نيست اگر حسين كشته شد چرا كه پدر بزرگوارش على، كه به از حسين بود، او نيز كشته شد ؛ اى اهل كوفه! شادمان نباشيد به اين مصيبت كه بر حسين وارد شد كه اين مصيبتى است بزرگ ؛ جانم فداى آن كه در كنار نهر فرات شهيد شد، و كيفر آنكس كه او را كشت آتش جهنم است».
22- بحار الانوار 45/112 ؛ الاحتجاج 2/117. ضمنا" ياد آور مى‏شويم كه در ترتيب خطبه‏ها اختلاف است و ما اين خطبه‏ها را به ترتيبى كه مرحوم مجلسى عليه‏السلام در بحار الانوار ذكر كرده است، در اينجا آورده‏ايم.
23- مقتل الحسين مقرم 323.
24- ارشاد شيخ مفيد 2/115.
25- الملهوف 67.
26- در ارشاد شيخ مفيد 2/116 به جاى «فرقت» ، «فزقت» بازاء و بدون تشديد قاف ذكر شده است كه به معناى صيحه و فرياد است، بنابر اين معنى چنين مى‏شود: او صحيه‏اى زد و گريست.
27- ارشاد شيخ مفيد 2/115.
28- مثير الاحزان 91.
29- سوره زمر: 42.
30- ارشاد شيخ مفيد 2/116.
31- الملهوف 68.
32- بحار الانوار 45/118.
33- تاريخ طبرى 5/230.
34- واى حسين من! هرگز فراموشت نمى كنم، چگونه نيزه‏هاى آن ستمگران بر جان عزيز تو نشست، و اكنون در كربلا تنها افتاده‏اى، خداوند سرزمين كربلا را سيراب نگرداند».
نفس المهوم 408. k35- امالى شيخ صدوق، مجلس 31، حديث 3.
36- تاريخ طبرى 5/234.
37- الملهوف 71.
38- سر پسر دختر پيامبر و وصى او برابر ديدگان مردم روى نيزه بلند مى‏شود ؛ مقابل چشم و گوش مسلمين است و هيچكس نه انكار مى‏كند و نه زارى مى‏نمايد ؛ چشمها از ديدن مصيبت تو كور شوند و عزا و مصيبت تو هر گوش شنوائى راكر نمايد ؛ ديدگانى كه تو باعث خواب آنها بودى بيدار، و چشمى كه از ترس تو به خواب نمى رفت خوابانيدى ؛ هيچ باغ و گلستانى نيست مگر آنكه آرزو دارد قبر و آرامگاه تو باشد».
39- الملهوف 68.
40- سوره كهف: 9.
41- ارشاد شيخ مفيد 2/117.(
42- او از بزرگان شيعه و از زهاد عصر خود بوده، و يك چشم خود را در جنگ جمل و ديگرى را در صفين در ركاب على عيله السلام از دست داد و ملازم مسجد كوفه گرديد، و روزها تا هنگام شب مشغول عبادت و نماز بوده است. (سفينة البحار 2/135).
43- من پسر عفيف صاحب فضل و پاك سرشت، عفيف پدرم و او پسر ام عامر است ؛ چه بسيار زره پوش و سر برهنه و پهلوان تاراج كننده شما را به زمين افكندم».
44- سوگند مى‏خوردم كه اگر چشمم باز بود (نابينا نبودم)، راه آمد و شد را بر شما تنگ مى‏كردم».
45- سبخه» منطقه شوره زار را گويند و گويا موضعى دركوفه معروف بوده است ؛ همچنين موضعى در بصره و قريه‏اى در بحرين را نيز «سبخه» گويند. (مراصد اطلاع 2/688).
46- بحار الانوار 45/119.
47- ارشاد شيخ مفيد 2/117. 48- اقدام شجاعانه و جسورانه اين پير روشن ضمير در همان آغاز سخنان عبيدالله موجب گرديد كه:
1 - مجلس و گردهمايى مردم كوفه بهم خورده و عبيدالله در رسيدن به نتيجه مطلوب و هدفى كه در نظر داشت از آن جلسه بگيرد ناكام ماند.
2 - اعتراض عبدالله بن عفيف پس از شهادت امام حسين عليه‏السلام موجب گرديد كه روحيه برخورد با ظلم و ظالم در ميان مردم كه از بين رفته بود دگر باره زنده گردد.
3 - دستور دستگيرى فردى صالح و شناخته شده توسط عبيدالله و بشهادت رساندن او خشم و نفرت عمومى را برانگيخت و زمينه قيام و نهضت را كه بعدها بصورت نهضت توابين شكل گرفت آماده نمود.
49- مثير الاحزان 94.
51- خزامه: حلقه‏اى را گويند از طلا و يا غير آن كه قبلا زنان بينى خود را همانند گوش سوراخ كرده و آن حلقه را به آن مى‏آويختند.
52- تاريخ طبرى 5/236.
53- بحار الانوار 45/118.
54- نفس المهموم 414.
55- الاخبار الطوال 232.
56- مقتل الحسين مقرم 329 ، رياض الاحزان 54.
57- زنان بنى زياد فريادى زدند، همانند فرياد زنان ما در جنگ ارنب».
«ارنب» جنگى بود كه در آن قبيله بنى زبيد بر قبيله بنى زياد پيروز شدند، واين شعر از عمرو بن معديكرب است. (ترجمه نفس المهموم 231).
58- بحار الانوار 45/121 به نقل از المفيد.
59- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 4/72.
60- بحارالانوار 45/122.
61- اللخناء مفهوم دشنام و سب را دارد.
62- تاريخ طبرى 5/235.
63- چه خواهيد گفت در روز قيامت كه فقط گفتار صدق پذيرفته مى‏شود چون پيامبر، شما را گويد: عترتم را مخذول ساخته يا مگر شما غايب بوديد، و حق نزد صاحب امر گرد آيد ؛ شما آنان را بدست ستمگران سپرديد، پس امروز براى شما نزد خدا چيزى براى شفاعت نيست ؛ هنگامى كه آنان ديروز در طف نزد كشتگان حضور داشتند و از عترت پيامبر دفاع نشد».
64- امالى شيخ طوسى 1/88.
65- بحار الانوار 45/124.
66- اى كسانى كه حسين را به نادانى كشتيد! بشارت باد شما را عذاب و شكنجه ؛ همه اهل آسمان شما را نفرين كنند، از پيامبر و فرشته و طوايف ديگر، شما لعنت شده‏ايد بر زبان سليمان و موسى و عيسى صاحب انجيل».
67- ارشاد شيخ مفيد 2/124. و در بحار الانوار 45/236 آمده است: «من نبى و مرسل و قتيل».
68- كامل الزيارات 336.
69- تاريخ طبرى 5/239.
70- قمقام زخار 543.
71- قمقام زخار 543.
72- ربيع بن خثيم يكى از زهاد ثمانيه مى‏باشد، او از اصحاب امير المؤمنين عليه‏السلام است و جماعتى از عامه و خاصه گفته‏اند كه در جنگ صفين حاضر نگرديد و در جواز آن ترديد نمود و از حضرت امير عليه‏السلام رخصت خواست كه در جنگ صفين شركت نكند و حضرت او را رخصت داد، و او در سال 61 و يا 63 از دنيا رفت. (معجم رجال الحديث 8/174).
73- مناقب ابن شهر آشوب 3/384.
74- سوره زمر: 46 «اى خدائى كه آفريدگار آسمانها و زمينى و دانا به نهان و عيانى! تو خود ميان بندگانت در آنچه اختلاف كرده‏اند داورى خواهى كرد».
75- نفس المهموم 419.
76- رياض الاحزان 30.
77- بحار الانوار 45/189.
78- انساب الاشراف 3/237.