ابن زياد زحر بن قيس(1)
را خواند تا سر مبارك امام حسين عليهالسلام را با سرهاى ساير شهداى كربلا به شمام نزد يزيد بن معاويه ببرد(2)
، و ابوبردة بن عوف ازدى و طارق بن ابى ظبيان ازدى را با او همراه كرد(3).
امام سيد ابن طاووس مىگويد: چون يزيد بن معاويه نامه عبيدالله را دريافت كرد و بر مضمون آن اطلاع يافت، پاسخ آن نامه را فرستاد و به عبيدالله بن زياد فرمان داد كه سر امام حسين عليهالسلام و سرهاى ياران آن حضرت را به همراه زنان و كودكان به شام بفرستد. ابن زياد محفر بن ثعلبه را خواند و آن سرهاى پاك و اهل بيت آن حضرت را به او سپرد، و او آنان را همانند اسيران كفار در حالى كه اهالى شهرها به تماشاى ايشان و سرهاى مبارك مىپرداختند، به شام برد(4).
مام محمد باقر عليهالسلام فرموده است: از پدرم على بن الحسين عليهالسلام پرسيدم كه چگونه او را از كوفه به شام حركت دادند ؟! فرمود: مرا بر شترى كه عريان بودو جهاز نداشت سوار كردند و سر مقدس پدرم حسين عليهالسلام را بر نيزهاى نصب كرده بودند و زنان ما را پشت سر من بر قاطرهائى كه زير اندازى نداشت سوار كردند، و اطراف و پشت سرما را گروهى با نيزه احاطه كرده بودند، و چون يكى از ما مىگريست با نيزه به سر او مىزدند! تا آنكه وارد دمشق شديم(5).
و در منتخب آمده است كه: عبيدالله بن زياد، شمر و خولى و شبث بن ربعى و عمرو بن حجاج را فراخواند و هزار سوار را همراه آنان كرد و توشه راهشان را فراهم ساخت و دستور داد تا اسيران اهل بيت را به شام برند و به هر شهر و ديارى كه رسيدند، آنان را بگردانند!!(6)
ترتيب منازلى كه اهل بيت در آن منازل فرود آمدند و يا بر آنها گذشتند درست معلوم نيست و در مصادر معتبر نيامده است و در بيشتر آنها كيفيت مسافرت ايشان مذكور نيست و ابن اثير در كامل بعضى را ذكر نموده و در مقتل ابى مخنف هر يك را مرتبا" نوشته است. و ما در اينجا به حوادثى كه در بعضى از منازل بين راه رخ داده است نيز اشاره مىكنيم(7):
در اولين منزلى كه در آن مأموران ابن زياد كه حامل سر مبارك امام حسين عليهالسلام بودند، از مركبهاى خود فرود آمدند، مشغول ميگسارى و عشرت گرديدند، ناگهان دستى از ديوار پديدار شد و با قلمى از آهن اين چند بيتى را با خون بر ديوار نوشت:
با مشاهده اين صحنه عجيب، آنان برخاسته و آن سر مقدس را ترك كرده و پا به فرار گذاشتند، و سپس باز گشتند(9).
و ابن حجر در صواعق به همين كيفيت مطلب فوق را نقل كرده است(10)
و باز مىگويد كه: اين شعر را سيصد سال قبل از بعثت خاتم النبيين صلَى اللَه عليه و آله و سلم بر سنگى نوشته يافتند، و نيز در يكى از كنيسههاى روميان اين اشعار نوشته شده بود و كس ندانست در چه زمانى نوشته شده است ؟!(11)
لا بد ان ترد القيامة فاطمه
و قميصها بدم الحسين ملطخ
ويل لمن شفعاؤه خصمائه
و الصور فى يوم القيامة ينقخ(12)
2 - تكريت(13)
در كامل بهائى آمده است: چون سر امام حسين عليهالسلام را از كوفه بيرون آوردند، مأموران ابن زياد از قبايل عرب بيمناك بودند كه شايد هنوز قدرى از غيرت دينى كه در ايشان باقى مانده، آنان را وادارد كه سر امام عليهالسلام را از دست ايشان بگيرند، از اين روى، دور از جاده اصلى، و از بيراهه حركت مىكردند!
ابو مخنف نقل كرده است كه: سر مقدس را از شرق «حصاصه»(14)
برده و از «تكريت» گذشتند و والى آنجا را از ورود خود آگاه كردند، او افراد بسيارى را با پرچم به استقبال آنان روانه نمود! و اگر كسى از صاحب سر سؤال مىكرد، مىگفتند: خارجى است!(15)
مردى نصرانى كه آن سر را ديده و آن پاسخ را شنيده بود، با خود گفت: اين چنين نيست كه مىگويند، اين سر حسين بن على فرزند فاطمه است و من خود در كوفه بودم كه او را شهيد كردند ؛ ساير نصرانيان از اين واقعه آگاه شدند و به تعظيم و اجلال آن حضرت ناقوسها را شكستند و گفتند: خداوندا! از شومى و عصيان اين قوم كه فرزند پيغمبر خود را كشتهاند، به تو پناه مىبريم.
كوفيان چون اين حال را مشاهده كردند راه بيابان را در پيش گرفته و از آنجا كوچ كردند!(16)
3 - مشهد النقطه
حاملان سر مقدس در اثناى راه به اين مكان رسيدند و سر مقدس را بر روى سنگ بزرگى كه آنجا بود نهادند، ناگهان قطرهاى خو ن از آن سر مقدس بر آن سنگ چكيد و پس از آن هر ساله در روز عاشورا آن سنگ خون مىجوشيد! و مردم از اطراف بر گرد آن صخره اجتماع مىكردند و مجلس عزا و ماتم براى امام حسين عليهالسلام برپا مىداشتند.
و آن صخره تا ايام عبدالملك بن مروان بجاى بود، و او دستور داد كه آن سنگ را از آنجا منتقل كردند! و ديگر معلوم نشد كه آن را كجا بردند! ولى مردم، بناى يادبودى در محل آن سنگ احداث كردند و بارگاهى بر روى آن قرار دادند و آنجا را «نقطه» يا «مشهد النقطه» ناميدند(17).
4 - وادى النخله(18)
شب را در «وادى النخله» فرود آمدند و در طول شب صداى نوحه جنيان را مىشنيدند(19):
نساء الجن يبكين من الحزن شجيات
و اسعدن بنوح للنساء الهاشميات
و يندبن حسينا عظمت تلك الرزيات
و يلطمن خدودا" كالدنانير نقيات
و يلبسن ثياب السود بعد القصبيات(20)(21)
5 - موصل
صبحگاه از راهى ديگر، قصد «كحيل»(22) كرده جانب «جهينه»(23)
را در پيش گرفتند و والى «موصل»(24)
را از ورود خود باخبر ساختند، وى دستور داد شهر را زينت نموده و گروهى را به بيرون از شهر فرستاد!
مردم گفتند: بدون ترديد، اين سر حسين بن على عليهالسلام است كه او را خارجى گويند! چهار هزار كس، آماده جنگ شدند تاسر مطهر را از آنان بستانند و زيارتگاهى برپا كنند و والى خود را از دم شمشير بگذارنند ؛ به روايتى گفتند: «تبا" لقوم كفروا بعد ايمانهم اضلالة بعد هدى ؟ ام شك بعد يقين ؟»(25)
، مأموران چون از قصد مردم باخبر شدند مسير خود را تغيير داده و به قصد «تل اعفر»(26)
و «جبل سنجار»(27)
حركت كردند تا در «نصيبين» منزل گزيدند(28).
6 - نصيبين(29)
و چون به «نصيبين» رسيدند، منصور بن الياس به آراستن شهر دستور داد! و آينهها را در كار آرايش بكار بردند! و كسى كه سر مقدس امام عليهالسلام با او بود، خواست كه وارد شهر شود ولى اسب او فرمان او را نبرد اسب ديگر آوردند، آن اسب نيز اطاعت نكرد! تا چند اسب عوض كردند، ناگاه سر مطهر را ديدند كه بر روى زمين است! ابراهيم موصلى، آن سر مقدس را برداشت و نيك در آن نگريست تا اينكه آن را شناخت و آنها را ملامت كرد، اهل شهر چون اين صحنه را مشاهده كردند، آن سر مقدس را از وى گرفته و او را كشتند و سر مطهر را در بيرون شهر گذاردند و به درون شهر نبردند! و گويا بعدها همانجا كه سر شريف افتاده بود زيارتگاه شد(30)
.
و در قمقام زخار آمده است: در اينجا سر امام را به مردم نشان داند! زينب كبرى عليها السلام از مشاهده آن صحنه جانخراش، طاقت از دست داد و اين ابيات را زمزمه كرد:
انشهر مابين البرية عنوة
و والدنا اوحى اليه جليل
كفرتم برب العرش ثم نبيه
كان لم يجئكم فى الزمان رسول
لحاكم اله العرش يا شر امة
لكم فى لظى يوم المعاد عويل(31)(32)
7 - عين الورده(33)
كاروان، بامدادان به «عين الورده» رسيد و والى آنجا را خبر كردند، او و اهل آن شهر پذيرفتند كه آن سرها در شهر بگردانند، و مقرر شد كه از باب اربعين داخل گردند، سر منور را در ميدان شهر بر نيزه كردند، و از نيمروز تا عصر در معرض تماشاى مردم قرار دادند، گروهى شادمانى مىكردند كه سر خارجى است، و جمعى گريان بودند.
8 - رقه(34)
آنگاه مأموران ابن زياد، سر امام حسين عليهالسلام و ساير شهدا را از «عين الورده» حركت دادند و طى طريق كردند تا به «رقه» رسيدند.
9 - جوسق(35)
هنگامى كه كاروان از «رقه» عبور كردند، بر مكانى به نام «جوسق» وارد شدند و از آنجا نيز حركت كرده و بسوى فرات ره سپردند تا به نزديكيهاى «بسر»(36)
رسيدند و از اين مكان به والى «حلب» نامهاى نوشتند و آنان را از جريان كار خود آگاه ساختند و شب را در «دعوات» و يا در «حلب» بسر بردند!
10 - دعوات(37)
مأموران چون به نزديك «دعوات» رسيدند، نامهاى به والى آنجا نوشته كه: ما سر حسين را با خود آوردهايم.
او چون بر مضمون نامه آگاه شد، دستور داد تا در بوقها و كرناها بدمند و خود نيز براى استقبال از شهر بيرون آمد، سپس سر مقدس امام را بر نيزه زده و از دروازهاى كه آن را اربعين مىناميدند وارد نموده و در يكى از ميدانهاى شهر آن سر مطهر را از ظهر تا عصر در معرض تماشاى مردم قرار دادند، در اين شهر نيز گروهى گريان بودند و جماعتى شادى مىكردند و مىگفتند: اين سر خارجى است كه بر يزيد خروج كرده است!
پس شب در آنجا ماندند، و صبح به طرف «حلب» حركت كردند. على بن الحسين عليهالسلام در آن هنگام گريست و اين شعر را خواند:
ليت شعرى هل عاقل فى الدياجى
بات من فجعة الزمان يناجى
انا نجل الامام ما بال حقى
ضائع بين عصبة الاعلاج(38)(39)
11 - حلب
در سمت غربى «حلب» كوهى است كه آن را «جبل جوشن» مىنامند و از آن مس استخراج كرده و به ساير شهرها مىفرستادند، و گويند از آن هنگام كه خاندان و اهل بيت حسين بن على عليهالسلام را بدانجا عبور افتاد، آن معدن از بين رفت، زيرا يكى از همسران امام حسين عليهالسلام در دامنه ان كوه، فرزند خود را سقط كرد.
نوشتهاند كه: او از اهالى آن معدن آب و نان خواست ولى آنان مضايقه كرده و دشنام دادند! او آنان را نفرين نمود و پس از آن ديگر كسى از آن كوه سود نبرد. و در قسمت جنوب آن كوه، موضعى است كه آن را «مشهد السقط» و «مسجد الدكَه» مىنامند، و نام آن فرزند سقط شده، محسن بن حسين عليهالسلام است(40).
12 - قنسرين(41)
نطنزى در خصائص نقل كرده است كه: مأموران ابن زياد، بهمراه سر امام حسين عليهالسلام در منزلى به نام «قنسرين» فرود آمدند، مرد راهبى از صومعه خود بيرون آمد و مشاهده كرد كه از آن سر مقدس نورى بسوى آسمان ساطع است !
راهب به نزد حاملان سر آمد و ده هزار درهم به آنان داد و آن سر مقدس را گرفت و به صومعه برد، پس صدائى شنيد كه هاتفى مىگفت: خوشا به حال تو! و خوشا به حال آنكه حرمت اين سر را شناخت.
راهب سر برداشت و گفت: يا رب! بحق عيسى، اين سر مقدس را اجازه فرما كه با من سخن بگويد:
در اين هنگام آن سر مقدس به سخن آمده فرمود: اى راهب! چه مىخواهى ؟!
راهب گفت: تو كيستى ؟!
آن سر مقدس فرمود: «انا ابن محمد المصطفى و انا ابن على المرتضى و انا ابن فاطمة الزهراء، انا المقتول بكربلا، انا المظلوم، انا العطشان!» و بعد از اين جملات سكوت كرد.
آن راهب صورت بر صورت آن حضرت نهاد و گفت: صورت از صورتت بر نمى دارم تا اينكه بگويى كه شفيع مي خواهى بود در روز قيامت.
باز آن سر مقدس به سخن در آمد و گفت: به دين جدَم محمد باز گرد.
پس راهب گفت: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انَ محمَد رسول الله» پس آن حضرت شفاعت او را قبول كرد.
چون آن گروه صبح كردند، آن سر مقدس را از راهب گرفته و حركت كردند، و هنگامى كه به ميان وادى رسيدند ديدند كه آن ده هزار درهم به سنگ مبدل شده است.(42)
- بحار الانوار 45/303.
در صواعق المحرمة 231 اين جريان را به اين شكل نقل كرده است:
راهب در دير خود، آن سر مقدس را ديد كه نورى از آن ساطع است پس به نزد آن لشكر و نگاهبانان آمده و گفت: از كجا آمدهايد ؟ گفتند: از عراق، با حسين جنگ كردهايم! راهب گفت: با پسر دختر پيغمبر و فرزند پسر عم رسول و پيغمبر خودتان ؟ گفتند: آرى! گفت: واى بر شما! اگر عسيى بن مريم را فرزندى بود ما او را برچشمان خود مىنشانديم! از شما تقاضايى دارم! گفتند: چيست ؟ گفت: به امير خود بگوئيد، ده هزار درهم نزد من است كه از پدرانم به ارث بردهام آن را از من بگيرد و اين سر مقدس را تا هنگام رفتن از اين جا در اختيار من بگذارد. و آنان جريان را به امير خود گفتند و او موافقت نمود و درهمها را گرفت و سر مقدس را به او سپرد. راهب آن سر مقدس را به مشك و كافور، معطر كرد و در پارچه يى قرار داد و در دامن خود نهاد و زار زار گريتست تا هنگام رفتن ان راهب به سر مقدس گفت: فرداى قيامت مرا نزد جدت شفاعت كن و من به يگانگى خدا و رسالت محمد شهادت داده و مسلمان شدم. آنگاه به آن لشكر گفت: من مىخواهم با امير شما صحبت كنم پس نزديك او آمد و گفت: تو را به خدا و بحق محمد سوگند مىدهم آنچه با اين سر مقدس تا كنون كردهايد، ديگر مكنيد! و
اين سر مقدس را از صندوق بيرون نياوريد! اميرگفت: چنين خواهيم كرد! پس سر را به آنها تسليم كرد و خود از دير به زير آمد و به يكى از كوهستانها براى عبادت رفت ولى آنان با آن سر مقدس همانند گذشته عمل كردند! و چون به دمشق نزديك شدند ديدند كه آن درهمها تبديل به خزف شده است! و هر يك جانب آن نوشته شده (و لا تسحبن
13 - معرة النعمان (43)
چون حاملان سر به «معرة النعمان» رسيدند، اهالى آنجا به آنان خدمت كرده و خوراك و نوشيدنى در اختيار آنان قرار دادند و پاسى از روز را در آنجا ماندند و از آنجا رهسپار «شيزر» شدند.
14 - شيزر(44)
چون به «شيزر» رسيدند، پيرمردى گفت: اين سركه به آنان همراه است، سر حسين بن على است. اهالى آنجا با هم سوگند خوردند كه به هيچ روى، آنان را به منطقه خود راه ندهند، لذا آنان بدون آنكه در آنجا توقف كنند، به حركت خود ادامه دادند تا به «كفر طالب» رسيدند.
15 - كفر طالب (45)
اهالى آنجا نيز درها را به روى آنان بستند و حاملان آن سر مقدس، هر چه از آنان آب طلب كردند، گفتند: به شما آب نمى دهيم، چرا كه حسين و اصحاب او را تشنه شهيد كردهايد.
16 - سيبور(46)
آنان بناچار از «كفر طالب» كوچ كرده و به «سيبور» رسيدند. از حضرت امام سجاد عليهالسلام در اين منزل نيز شعرى چند نقل كردهاند.
پير مردى از هواداران عثمان، مردان «سيبور» را گرد آورده و گفت: زينهار! فتنه مكنيد، راه دهيد تا مانند ديگر شهرها از اينجا بگذرند! جوانان امتناع كردند، پل ارتباطى آن منطقه را خراب كردند و سلاح بر گرفته آماه جنگ شدند. از طرفين تنى چند كشته شدند. ام كلثوم عليها السلام دعا نمود كه خداوند ارزاق آنها را ارزان و آبشان را گوارا سازد و شر ستمگران را از آنان باز دارد.
از امام سجاد عليهالسلام نقل شده كه اشعارى را در «سيبور» خوانده است كه از آن جمله اين بيت است:
آل الرسول على الاقتاب عارية
و آل مروان يسرى تحتهم نجب(47)
17 - حماة (48)
از «سيبور» رهسپار «حماة» شدند، در آنجا نيز دروازهها را بر روى آنان بستند و از ورودشان به آنجا جلوگيرى كردند(49).
18 - حمص (50)
به ناگزير، از «حماة» گذشته تا به «حمص» رسيدند، والى آنجا را از ورود خود آگاه ساختند و از او خواستند تا به «حمص» وارد شوند، ولى در آنجا نيز با مقاومت مردم روبرو شدند، و با پرتاب سنگ از آنان پذيرايى كردند تا تنى چند از مأموران را كشتند. آنان مسير خود را تغيير دادند تا از دروازه شرقى شهر در آيند! آن دروازه را نيز بستند و گفتند: «لا كفر بعد ايمان و لا ضلال بعد هدى» هرگز اجازه نخواهيم داد كه سر مبارك امام را وارد اين شهر كنيد، و حاملان آن سر مقدس ار از آنجا دور كردند و آنان به جانب «بعلبك» حركت كردند.
19 - بعلبك (51)
چون حاملان سر مقدس امام عليهالسلام به «بلعبك» رسيدند، والى آنجا را از ورود خود باخبر ساختند، و او اهالى آنجا را به پيشواز فرستاد در حالى كه پرچمهايى را با خود حمل مىكردند و فرزندان خود را به تماشاى اسيران آورده بودند!(52)
و در بحار آمده است كه: ام كلثوم عليها السلام گفت: «اباد الله خضراتهم و لا اعذب الله شرابهم و لا رفع الله ايدى الظلمة عنهم»!(53)
چون على بن الحسين عليهالسلام اين كلمات را شنيد گريست و فرمود:
و هو الزمان فلا تفنى عجائبه
من الكرام و ما تهدى مصائبه
يا ليت شعرى الى كم ذا تجاذبنا
فنونه و ترانا لم نجاذبه
يسرى بنا فوق اقتاب بلا وطا
و سائق العيس يحمى عنه غاربه
كاننا من اسارى الروم بينهم
كان ما قاله المختار كاذبه
كفرتم برسول الله و يحكم
فكنتم مثل ما ضلت مذاهبه(54)(55)
كوفيان آن شب را در «بعلبك» خفتند و بامدادان به راه افتادند و شبانگاه در نزديكى صومعه راهبى فرود آمدند و در آنجا منزل نمودند(56)
ابن لهيعه مىگويد: طواف خانه خدا مىكردم كه ناگهان مردى را ديدم كه پرده خانه را گرفته و مىگويد: «اللهم اغفر لى و لا اراك فاعلا"» «خدآيا مرا بيامرز هر چند مىدانم كه از گناهى كه كردهام، نخواهى گذشت!».
به او گفتم: اى بنده خدا! بترس و چنين (با خدا) سخن مگوى! كه اگر گناهان تو بشماره دانههاى باران و برگ درختان هم باشد، خداوند تو را ببخشايد كه او آمرزنده مهربان است.
گفت: نزديك من آى تا داستان خود را براى تو بگويم.
نزديك او رفتم، گفت: ابن زياد مرا با پنجاه نفر بهمراه سر مطهر امام حسين عليهالسلام به شام فرستاد و ما را عادت چنين بود كه چون در منطقهاى فرود مىآمديم، آن سر مقدس را در صندوقى مىنهاديم و در اطراف آن نشسته و شراب مىخورديم!! يكى از شبها، همراهان من شراب نوشيدند و مست شدند ولى من آن شب شراب ننوشيدم، تاريك شب همه جا را گرفت و نيمه شب فرا رسيد، نور شديدى را مشاهده كردم و گويا درهاى آسمان را ديدم كه گشوده شد! حضرت آدم و نوح و ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و محمَد مصطفى صلى اللَه عليه و آله و سلَم و جبرئيل امين با گروهى از فرشتگان به زمين آمدند، ابتدا" جبرئيل نزديك صندوق آمد و سر مقدس امام را بيرون آورد و در آغوش گرفت و بوسيد و پيامبران نيز چنين كردند، و چون نوبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد بشدت گريست و پيامبران عليهم السلام به او تسليت گفتند، سپس جبرئيل عرض كرد: يا رسول الله! حكم بارى تعالى چنين است كه هر چه درباره اين امت فرمان دهى، اطاعت كنم! اگر خواهى زمين را بلرزانم و همانگونه كه با قوم لوط رفتار كرديم، با اينان نيز چنين كنم!
پيامبر صلَى اللَه عليه و آله و سلم فرمود: نمى خواهم كه كيفر اينان در اين جهان باشد، كه مرا با اينان در پيشگاه عدل خداوندى موقفى ديگر است و در روز رستاخيز با آنان دشمنى خواهم نمود.
آنگاه ديدم كه فرشتگان بسوى ما هجوم آوردند تا ما را بكشند، من فرياد كردم كه: الامان! الامان! يا رسول الله!
پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «اذهب لا عفر الله لك» «برو كه خدا تو را نيامرزد»(58).
بهر حال اهل بيت رسول اكرم صلَى اللَه عليه و آله و سلَم را همراه سرهاى نوارنى و پاك به طرف «دمشق» آوردند، چون نزديك دروازه دمشق رسيدند، ام كلثوم عليها السلام، شمر لعنة الله عليه را صدا زد و فرمود: ما را از دروازهاى وارد دمشق كنيد كه مردم كمتر اجتماع كرده باشند و سرها را از ميان محملها دور كنيد تا نظر مردم به آنان جلب شده به نواميس رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نگاه نكنند.
شمر ملعون كاملا" بر خلاف خواست ام كلثوم عليها السلام عمل كرد و كاروان اهل بيت را در روز او ماه صفر(59)
از دروازه ساعات(60)
- كه براى ورود كاروان تزيين شده بود و مردم زيادى در آنجا اجتماع كرده بودند - وارد شهر دمشق نمود، و اهل بيت عصمت عليهم السلام و سرهاى مقدس را در اين دروازه نگاه داشت تا در معرض تماشاى مردم قرار گيرند، سپس آنان را در نزديكى درب مسجد جامع دمشق، در جايگاهى كه اسيران را نگاه مىدارند، نگاه داشت!!(61)
در بعضى از نقلها آمده است كه: اهل بيت را سه روز در اين دروازه نگاه داشتند.
