نامه معاويه:
«بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ، هذا كتاب للحسن بن علىّ،
من معاوية بن أبي سفيان، إنّي صالحتك على أنّ لك الأمر من بعدي، و لك عهدالله و
ميثاقه و ذمّته و ذمّة رسوله محمّد(صلى الله عليه
وآله)، و أشدّ ما أخذه الله على أحد من خلقه من عهد و
عقد (اَن) لا أبغيك غائلة و لا مكروهاً و على أن أعطيك في كلّ سنة ألف ألف درهم من
بيت المال، و على أنّ لك خراج «فسا» و «درابجرد»، تبعث إليهما عما لك و تصنع بهما
ما بدا لك».(1)
در اين نامه چند نكته قابل تأمل است:
1 ـ صلح يكجانبه و غير مشروط از سوى معاويه.
2 ـ امامت و زعامت پس از معاويه با امام حسن (عليه السلام) باشد.
3 ـ سوگندهاى آنچنانى در جهت اثبات صداقت معاويه.
4 ـ قول و قرار بر ايجاد آرامش اجتماعى و پرهيز از هرگونه غائله آفرينى و
تفرقه افكنى.
5 ـ پرداخت مبلغ هزار ميليون درهم در سال، جهت تأمين مخارج امام (عليه السلام)
.
6 ـ در اختيار قرار دادن خراج دو منطقه به امام حسن (عليه السلام)
.
و ـ معاويه
در پى نامه فوق، نامه اى ديگر نيز به سوى امام (عليه السلام)
فرستاد و اين نامه
عبارت بود از كاغذى سفيد كه فقط معاويه زير آن را امضا كرده بود و پيغام داده بود،
هرگونه شروطى را كه مورد نظر تو است در آن بنويس.(2)
* * *
با توجه به نكات فوق و وضعيت خاص آن روز، اگر امام (عليه السلام)
از طريق امضاى صلح در
برابر معاويه سدّى ايجاد نمى كرد، بى گمان معاويه به پيش مى تاخت و اساس و ريشه
اسلام، اهل بيت و تشيع را بدون كم ترين زحمتى از ميان مى برد و بر اوضاع مسلط مى شد
و افكار عمومى نيز وى را چندان زير سؤال نمى برد و چه بسا امام (عليه السلام)
زير سؤال مى رفتند!
ازاين رو، بهترين راه و مؤثرترين اقدام، همان بود كه امام مجتبى (عليه السلام)
بدان پرداختند.
امام (عليه السلام)
با ديدن اوضاع نابهنجار
همراهان خود، كه چنددستگى و تشتّت آراء در ميان آنها بيداد مى كرد، خطبه اى
خواندند; و در ضمن آن، پيشنهاد معاويه را در رابطه با صلح مطرح ساختند. بيشتر
مورّخان نامى، اين خطبه را در كتاب خود آورده اند.
ابن اثير در «اسدالغابه»(3)اين
خطبه را مورد توجه خويش قرار داده است. دقت در اين خطبه موقعيت سياسى ـ اجتماعى آن
روز را روشن مى سازد.
در ضمن خطبه امام (عليه السلام) آمده
است:
«أَلا إنّ معاوية دعانا إلى أمر ليس فيه عزّ و ل نصفة فانْ
أرَدْتُمُ المَوْتَ رَدَدْناهُ عَلَيْهِ وَ حاكَمْناهُ إلى الله عَزّ و جلّ بِظَبَا
السّيُوف، وَإنْ أرَدْتُمُ الحَيَاةُ قَبِلْناهُ وأخذنا لَكُمُ الرِّضا،
فناداه القومُ مِنْ كلّ جانب: البَقِيّةُ البَقِيَّةُ، فَلَمّا أفردوهُ أمْضى
الصُّلْح».(4)
«معاويه ما را به كارى فرا مى خواند كه عزّت ما در آن نيست و انصاف در آن رعايت
نشده است. اگر آماده شهادتيد، پيشنهاد وى را رد كنيم و كار را به خدا بسپاريم و
قضاوت را به شمشيرها احاله كنيم ولى اگر به فكر زندگى دنيوى مى باشيد، ما بدان
رضايت دهيم، در اين هنگام، شنوندگان از هرسوى ندا دردادند، ماندن و زندگى را انتخاب
مى كنيم. وقتى كه او تنها ماند و همه به ترك محاربه رأى دادند، پيشنهاد معاويه راجع
به صلح را پذيرفت.»
از دقت در اين خطبه، نكات ذيل به دست مى آيد:
1 ـ مردمى كه در كنار امام حسن (عليه السلام) گرد
آمده بودند، از حيث روحيه و عقيده، هيچ شباهتى به مردمى كه به همراهى اميرمؤمنان (عليه السلام)
در جنگ جمل و صفين و
نهروان شركت جسته بودند نداشتند.
2 ـ معاويه حربه صلح جويى را به دست گرفت و از اين راه پيشاهنگِ آرامش و آسايش طلبى
شد; «ألا و إنّ
معاويةَ دَعانا إلى أمر...».
3 ـ امام (عليه السلام) همگان
را به سرانجام صلح هشدار دادند كه عزت و انصاف در صلح با معاويه برچيده مى شود; و
از اين راه نظرِ منفى خود را در خصوص پذيرش صلح نامه به سمع مردم رساندند; تا بعدها
نگويند ما از عواقب آن بى اطلاع بوديم.
4 ـ امام (عليه السلام) وقتى
كه از مردم نظر خواستند، همه (اكثريت)، يكباره فرياد برآوردند: «البَقِيَّةُ
البَقِيَّةُ»; (ما خواستار زندگى هستيم) و به تصريح، از امام (عليه السلام)
خواستند تا به «صلح» تن
دهند.
5 ـ ابن اثير، در پايان خطبه، جمله «لمّا
اَفْرَدُوهُ»;«هنگامى
كه او را تنها گذاشتند»را
افزوده است. اين خود گوياى تصميم گيرى مردم است كه قبل از امام (عليه السلام)
صلح را پذيرفته بودند.
وگرنه، در شجاعت امام مجتبى (عليه السلام) كه
سخنى نيست و قهراً راه سركوبى باطل را ادامه مى داد.(5)
* * *
امام مجتبى (عليه السلام) بعد
از پذيرش صلح، در ميان مردم خطبه اى خواند و در ضمن آن، اين چنين فرمود:
«اِنَّ معاويةَ نازَعَني حقّاً هُوَ لي، فَتَرَكْتُهُ
لِصلاحِ الأُمّةِ وَحِقْنِ دِمائِها...».(6)
«معاويه، در باره حق (حكومت)، كه از آنِ من است، با من به نبرد پرداخت و من جهتِ
رعايت مصالح جامعه و پيشگيرى از خونريزى (نسل كشى) مسلمين، آن را رها كردم».
و نيز در جمع گروهى از خواص كه از ايشان راز اصلى امضاى معاهده با معاويه را جويا
شده بودند فرمود:
«... و اِنِّي لَمْ اَفْعَلْ ما فَعَلْتُ اِلاّ اِبْقاءً
عَلَيْكُم».(7)
«من به چنين مسأله اى تن در ندادم جز براى پيشگيرى از نسل كشى (... كه معاويه در
ميان شما به آن دست مى زد).»
البته از معاويه جز اين، انتظار نمى رفت; زيرا موقعيت سياسى اجتماعى آن روز
معاويه، در باب دست زدن به چنين عملى، مهيّا بود; معاويه گروه خوارج را ـ هرچند كه
با او بد بودند ولى چون با خط حق دشمنى مىورزيدند و نيز اميرمؤمنان (عليه السلام)
را از پاى درآورده
بودند ـ چندان كارى نداشت و گروه اهل ترديد (كسانى كه برايشان اهميتى نداشت كه در
رأس مخروط حكومت، معاويه قرار گيرد يا امام حسن مجتبى (عليه السلام)
) از همراهان امام (عليه السلام) نيز
خود را با قدرت حاكم تطبيق مى دادند. و دنياطلبان و منافقان در سپاه امام مجتبى (عليه السلام)
، جهت دريافت پاداش ها به معاويه خوش آمد مى گفتند. فقط شيعيان
راستين بودند كه در معرض خطر قرار داشتند.
در كتاب كشف الغمه آمده است: جماعتى از رؤساى قبايل در لشكر امام (عليه السلام)
براى معاويه نوشته
بودند: «به حركت خود ادامه بده و اگر بخواهى، امام مجتبى (عليه السلام)
را تسليم تو كنيم و يا
آن كه او را از پاى درآوريم».(8)
چنانكه معاويه يك ميليون درهم براى فرمانده امام; يعنى قيس بن سعد بن عباده فرستاد
و به او پيام داد: يا به ما ملحق شو يا دست از جنگ بردار و آن را ره كن، او
نپذيرفت و گفت: «تَخْدَعْنِي
عَنْ دِيني»; «مى خواهى دين مرا از من بربايى»،
ولى متأسفانه فرمانده اول امام مجتبى (عليه السلام) ;
يعنى عبيدالله بن عباس در برابر درخواست معاويه تسليم شد، پول ها را گرفت و با
هشت هزار سرباز تحت امر خود به معاويه پيوست.
معاويه همواره ميان لشكر امام شايع مى كرد كه قيس با معاويه صلح كرد، چنانكه شايع
كرده بود امام حسن با معاويه آشتى كرد.(9)
در باطن امر، اكثريت جامعه آن روز به طور مستقيم و غيرمستقيم با معاويه همراهى
داشتند و تنها گروه مورد نظر معاويه، شيعيان و پيروان راستين بودند كه معاويه
به خوبى به بركندن و از ميان بردن آنان مى پرداخت; و جامعه براى حكومت بلامنازع
خاندان معاويه مهيّا مى شد و هيچ مدافعى براى خط حق، باقى نمى ماند و جريان امور بر
وفق مراد او پيش مى رفت.(10)
وانگهى، اگر امام (عليه السلام) از
پذيرش صلح پيشنهادى معاويه سر باز مى زد، همراهان آن حضرت، وى را به عنوان شخصى
مخالف صلح و آرامش و فردى آشوب طلب در جامعه مى كشتند! و يا تحويل معاويه مى دادند;
زيرا برخى از گروه هاى مردمى، سعى داشتند تا براى روز مباداى خود نيز فكرى كرده
باشند.
حمدالله مستوفى(11)مى نويسد:
پس از امضاى ترك مخاصمه، عمروبن عاص، به معاويه گفت: از امام مجتبى] (عليه السلام) [بخواه
تا در ميان جمع به منبر رود و از عزل خود و خلافت معاويه سخن بگويد، معاويه با
التماس همين مسأله را از امام (عليه السلام) خواستار
شد. امام (عليه السلام) به
منبر رفت و اين چنين گفت: «اَيُّها
النّاسُ! إنّ أحْمَقْ الْحُمْق الفُجُور وَ أكْيَسَ الْكَيْس التُّقى وإنّ هذا
الأمر الّذي تَنازعنا فيه أنَا و معاوية بْن أبي سفيان، أمّا إن كان هو حقُّه الذي
هو احقّ منّى به فتركت له أو كان حقّي فتركت عنه طلباً لصلاح المسلمين وانّى قد
اقررت على معاوية لكم عهدالله و ميثاقه ان يعدل بينكم و يوفّر عليكم و ل يؤخذ فيه
أحد بأخيه و لا يردّ و لا شىء كان له في هذه الحروب».
و سپس نگاهى به معاويه كرد و فرمود: آيا همين نيست؟ (معاويه كه غافلگير شده بود)
گفت: بلى، امام (عليه السلام) فرمود: «وَ
إنْ اَدْري لَعَلَّهُ فِتْنةٌ لَكُمْ وَ متاعٌ إلى حِيْن، قال: ربِّ احْكُمْ
بِالْحَقِّ، وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ المُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفون».
برخورد امام (عليه السلام) ، براى معاويه گران آمد
و روى به عمروعاص كرده، گفت: مرا به كارى واداشتى كه اصلاً در شأن من نبود.
خطبه امام و برخورد او و كلماتش، همه حكايت از غربت حق و ضعف و ناتوانى مسلمانان
داشت; از اين رو، امام مجبور شدند تا با اكثريت مردمِ همراهِ خود! همگام باشند،
همچنان كه امير مؤمنان (عليه السلام) در صفين مجبور
شد به حكميّت رضايت دهد; و اينجاست كه امام حسن (عليه السلام)
در پاسخ اين است كه
امام حسين (عليه السلام) با
ديدگانى اشك آلود به امام مجتبى (عليه السلام) عرضه
داشت: «چرا خلافت را تسليم معاويه نموديد؟».؟؟؟ امام مجتبى (عليه السلام)
پاسخ دادند: «اَلَّذِي
دَعا أَباكَ فِيما تَقَدَّمَ»;(12)«همان
عاملى كه پدرت را برآن داشت تا پيشنهاد
حكميت از سوى معاويه را در صفين بپذيرد، من نيز گرفتار همان عامل گشته ام.»(13)
كوتاه سخن آن كه: سياستمداران راستين و رهبران واقع بين، به ويژه رهبران الهى كه
«معصوم»اند، هميشه موارد برتر را مد نظر خود دارند.
امام مجتبى (عليه السلام) به
«مسروق» مى فرمايد: «...نَدَبَنَا
لِسِيَاسَةِ الاُْمَّةِ»;(14)«خداوند
متعال ما را سياستمدار امت خوانده است»;
يعنى، سياستمدار راستين، ما هستيم نه ديگران، كه براساس خدعه و نيرنگ عمل مى كنند.
در نبرد خونين صفّين، آنگاه كه محمد حنفيه از پس جنگاوران بنى ضُبّه برنيامد و
ناكام بازگشت، امام حسن (عليه السلام) وارد
ميدان شد و آنچنان دليرانه جنگيد كه وقتى به قرارگاه بازگشت از نيزه اش خون
مى چكيد، صورت محمد حنفيه از شرمندگى سرخ گرديد، امام اميرمؤمنان (عليه السلام)
به او گفت: «لا
تَأْنَف فَإِنَّهُ ابْنُ النَّبِيّ وَ أَنْتَ ابْنُ عَلِىّ»(15)و
بدينوسيله امام از او دلجويى به عمل آورد.
براين اساس است كه وقتى به امام (عليه السلام) گفته
شد چرا تن به صلح دادى؟ پاسخ دادند:
«كَرِهْتُ الدّنيا، وَ رَأيْتُ أهلَ الْكُوفَةِ قَوْماً لا
يَثِقُ بِهِمْ أَحَدٌ أَبَداً إِلاّ غُلِبَ، لَيْسَ أَحَدٌ مِنْهُمْ يُوافِقُ آخراً
فِي رَأي وَ لا هَوىً، مُخْتَلِفِينَ، لا نِيَّةَ لَهُمْ فِي خَيْر
وَ ل فِي شَرّ».(16)
«از دنيا بيزار شدم و اهل كوفه را مردمى يافتم كه هيچ كس برآنها اعتماد نكرد، جز
آن كه شكسته شد، آراء و خواسته هاى آنان متضاد و مختلف است و آنان در خير و شر،
قدرت اراده و تصميم گيرى را از دست داده اند.»
يعقوبى در رابطه با راز توجه امام به صلح مى نويسد:
«فَلَمّا رَأَى الْحَسَنُ أَنْ لا قُوَّةَ بِهِ وَ إنَّ
أصحابَهُ قَدْ افْتَرَقُوا عَنْهُ فَلَمْ يَقُومُوا لَهُ، صالَحَ مُعاوِيَةَ».(17)
«وقتى امام حسن (عليه السلام) مشاهده
كرد كه از توان نظامى اش كاسته شده، چون سربازانش طريق بىوفايى را پيشه خود
ساخته اند، ناگزير به صلح با معاويه تن داد.»
حقيقت مسأله آن است كه وقتى امام مجتبى (عليه السلام) احساس
كرد شكست لشكر او در برابر سپاه معاويه حتمى است، با پذيرفتن صلح تحميلى به پيروزى
سياسى خود حتميّت بخشيد و در اين جا بايد گفت: معاويه بازى خورد، گرچه به ظاهر
پيروز شد و اگر به جنگ ادامه مى داد به مقصود خود مى رسيد و در آن صورت از پاى
درآوردن و كشتن شيعيان براى او داراى مشروعيت سياسى بود و مقبوليت عامه هم عشق به
معاويه و يا كينه نسبت به امام را به همراه داشت ولى با امضاى صلح نامه اين برگ
برنده از دست معاويه خارج شد و او پس از چندى، به عنوان كسى مطرح شد كه از پيمان ها
عدول نموده، پاى بند به هيچ گونه پيمانى نيست.
متن صلحنامه
امام مجتبى (عليه السلام) پس
از درميان نهادن نامه هاى معاويه، با همراهان و نظرخواهى از مردم و پذيرفته شدن صلح
تحميلى معاويه، از طرف مردم، كاغذ سفيدى كه از سوى معاويه، پايين آن مهر و امضا شده
بود، مورد توجه خويش قرار داد و روى آن نوشت:
بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ
هذا ما صالَحَ عَلَيهِ الْحَسَنُ بْنَ عَلِىّ ـ مُعاوِيَة
بْن أَبِي سُفْيان.
صالَحَهُ أنْ يُسَلِّمَ إِلَيْهِ وِلايَةَ أمرِ
الْمُسْلِمِين عَلى أَنْ يَعْمَلَ فِيها بِكِتابِ اللهِ، وَسُنَّة نَبِيِّهِ وَ
سِيرَةِ الْخُلَفاء الصّالِحِين، وَ عَلى أَنَّهُ لَيسَ لِمُعاوِيَة أنْ يُعْهَدْ
لاِحَد مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْ يَكُونَ الأَمْرُ شُورى وَالنّاسُ آمِنُونَ حَيثُ
كانُوا عَلى أنْفُسِهِمْ وَأَمْوالِهِمْ وَ ذَرارِيهِم وَعَلى أنْ لا يَبْغِي
لِلْحَسَن بْن عَلِي غائِلَة سِرّاً وَ لا عَلانِيةً، وَعَلى أَنْ ل يُخِيفَ
أَحَداً مِنْ أصْحابِهِ».(18)
ولى معاويه پس از چندى، خطبه اى خواند و چنين گفت: «أَ
لا إِنِّي كُنْتُ شَرَطتُ فِي الْفِتْنَة شُرُوطاً أَرَدْتُ بِها اْلاُلْفَةَ وَ
وَضع الْحَرب، أَ لا وَ إِنَّها تَحْتَ قَدَمِي».(19)
او در اين خطبه به طور رسمى اعلام كرد: همه آن شروط را زيرپاى خود مى نهد!
اين سخن، اوّلين هشدار از سوى معاويه به صلح جويان همراه امام مجتبى (عليه السلام)
بود و نيز اولين دليل
برصدق نظر امام مجتبى (عليه السلام) ; زيرا او
مخالف صلح بود و پس از اظهارنظر همراهان، مجبور شد تا بدان تن دهد و نيز اين سخن
معاويه به آسانى ددمنشى او را آشكار ساخت و اين هويدا شدن ميوه آن شروط و ثمره آن
امضا از سوى امام (عليه السلام) است.
واقعيت قضيه اين است كه امام (عليه السلام) سر
دو راهى قرار گرفته بود:
1 ـ سپردن ولايت امر مسلمين به معاويه.
2 ـ جنگيدن با پسر ابوسفيان.
جنگى نابرابر كه سرانجام به پيروزى معاويه و نسل كشى از سوى او در ميان مؤمنان و
خاندان عترت مى انجاميد و در آن صورت حيات اسلام تهديد به نابودى مى شد; زيرا
معاويه، طالب سلطنت و امپراتورى بود، نه اوج گسترش اسلام و تعاليم حياتبخش آن. او
با سياست اهريمنى ويژه اى، ظاهر اسلام را باقى گذارده، روح آن را براى هميشه،
محكوم به فنا و فراموشى كرد. براين اساس، امام مجتبى (عليه السلام)
، جهت احتراز از عدم تحقق امر دوم، راه حل اول را به ناچار پذيرفت و
در برابر اعتراض برخى از ياران فرمود: «اِنَّما
فَعَلْتُ ما فَعَلْتُ إِبْقاءً عَلَيكُمْ»;(20)«به
امضاى صلح نامه تن دادم تا شما باقى بمانيد.»
نيز مى فرمود: «فَتَرَكْتُهُ
لِصَلاحِ أُمَّةِ مُحَمَّد وَ حِقْنِ دِمائِها»; «خلافت
را در راستاى مصلحت جامعه و حفظ امت و پيشگيرى از خون ريزى (نسل كشى) ترك كردم.»
قابل ذكر است كه پس از شهادت امام مجتبى (عليه السلام) شيعيان
به امام حسين (عليه السلام) نامه
تسليت نوشتند و خاطرنشان كردند: «...
المُنْتَظِرُ لاَِمْرِكَ»;(21)«ما
منتظر دستور تو هستيم.»
پرسش 6 : چرا امام حسين (عليه السلام) در زمان معاويه قيام نكرد؟
پاسخ : براى
روشن شدن پاسخِ پرسش فوق، بايد به چند نكته توجه كرد:
اول: موقعيت
دوران امام حسن مجتبى (عليه السلام) را
نمى توان با موقعيت دوران امام حسين (عليه السلام) يك سان
دانست. همانگونه كه پيشتر اشاره شد، اگر امام مجتبى (عليه السلام)
هم در دوران امام حسين (عليه السلام)
و يزيد، به سر مى برد،
بى ترديد همچون او عمل مى كرد; چنانكه امام حسين (عليه السلام)
نيز در دوران امام
مجتبى (عليه السلام) به
بيعت تحميلى با معاويه تن داد و حدود ده سال خلافت معاويه را تحمّل كرد.
ثاني: عمل كرد
معاويه پس از انعقاد صلح تحميلى، موجب بيدارى مؤمنان شد; زيرا در پرتو صلح تحميلى،
چهره واقعى و پنهان بنى اميه افشا شد. گرچه خواص جامعه، از
ماهيّت معاويه و پيروانش آگاه بودند و به ياد داشتند كه پس از روى كار آمدن عثمان،
ابوسفيان، (پدر معاويه) بر بالاى قبر حمزه سيدالشهد (عليه السلام)
حاضر شد و لگد بر آن كوبيد و گفت: «يا
حَمْزَةَ إِنَّ اْلأَمْرَ الَّذِي كُنْتَ تُقاتِلُنا عَلَيهِ بِاْلأَمْسِ، قَدْ
مَلكْناهُ الْيَوم، وَ كُنّا أَحَقّ بِهِ مِنْ تَيم وَ عَدِيّ...»; «اى
حمزه، ما وارث حكومت همان دينى شديم كه جهت موفقيت آن با ما مى جنگيديد، ديروز با
جنگ قدرت آن را از دست ما خارج ساختيد، ليكن امروز بار ديگر برشما پيروز شديم و
قدرت شما را نابود كرديم...» (22)
معاويه كه ظاهر فريبنده اى داشت، به گونه اى عمل مى كرد كه باعث رسوايى خود و
اطرافيان نشود و چهره خود را فاش نسازد، ليكن يزيد اهل رعايت نبود و حفظ ظاهر
نمى كرد و حتى دستورالعمل معاويه را ناديده مى گرفت، تا آنجا كه معاويه از يزيد
خواست چنانچه برحسين (عليه السلام) پيروز
گشت، وى را به خاطر قرابتى كه با رسول خدا(صلى الله عليه
وآله)دارد، به قتل نرساند; «يا
يَزِيد إِنَّكَ إنْ تَظْفَرْ بِالْحُسَين فَلا تَقْتُلْه، وَاذْكُرْ فِيهِ
الْقَرابَةَ مِن رَسُولُ اللهِ». (23)اما
يزيد به اين توصيه پدرش عمل نكرد.
بنابراين، براى امام حسين (عليه السلام) راهى
جز دست يازيدن به قيام خونين وجود نداشت و اين تنها راهى بود كه مى توانست تقابل
ميان حق و باطل را آشكارتر و شعلهورتر سازد و اهل باطل و سردمداران آن را به سقوط
نزديك تر كند.
پرسش 7 : حكومت نامشروع در نگرش اسلامى كدام است؟!
پاسخ : بيان
كوتاه، معروف و پر ارج امام هفتم (عليه السلام) حقيقت
مورد نظر را به بهترين وجه بازگو مى كند كه فرمودند:
«اِنَّ للهِِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَيْنِ، حُجَّةٌ ظاهِرَةٌ
وَحُجَّةٌ باطِنَةٌ، فَاَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ و اْلأَنْبِياءُ وَ
الأَئِمَّةُ، وَ اَمَّا الْباطِنَةُ فَالعُقُولُ». (24)
«البته از سوى خدا، در ميان مردم، دو رهبر و حجت الهى وجود دارد; رهبرى ظاهرى و
رهبرى باطنى; رهبر ظاهرى، رسولان، انبيا و امامان معصوم(عليهم
السلام) هستند، امّا رهبر باطنى، عقل آدمى است.»
از دقت در بيان فوق اين حقيقت آشكار مى گردد كه:
الف: حكم
از آن خداست " إِنِ
الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ " و
فقط كسانى كه از سوى خداوند متعال به عنوان راهبر، برگزيده شده و به جامعه بشرى
معرفى گرديده اند، حق حكومت و زعامت و رهبرى مردم را دارند.
ب: هيچ گاه
دنيا از وجود اين دو خالى نمى شود; زيرا «اگر يك لحظه زمين بدون حجت الهى باشد، اهل
خود را نابود مى كند».(25)
ج: رهبرىِ
الهى ظاهرى در هردوره اى در سيماى «رسول» يا «نبى» يا «امام» براى مردم محقّق و
مقرّر است. و از زمان پيدايش آدم تا انقراض عالَم، در مجموع، جوامع بشرى را تحت
پوشش خود دارد.
نتيجه: در
دوران زمامدارى معاويه، شيعه بر اساس «نظريه امامت معصوم(عليهم
السلام) »، حاكميت وى را نامشروع مى دانستند; زيرا او در برابر خليفه اى كه
از سوى خدا و خلق برگزيده شده بود ادعاى خلافت داشت.
البته معاويه از آنجا كه فضايى آكنده از رعب و وحشت ايجاد كرده و در چنان فضايى بر
مردم حكومت مى كرد و مردم به ناچار او را تحمل مى كردند، ولى انقراض حكومتش را
انتظار مى كشيدند; كه ناگهان با مسأله اى جديد به نام ولايتعهدى يزيد روبه رو شدند
و از آن زمان زمزمه مخالفت ها در هر نقطه از جهان اسلام كم و بيش بال گرفت.
پيشنهاد مغيره
مغيرة بن شعبه استاندار (والى) كوفه بود، معاويه تصميم گرفت او را از اين سمت عزل
كرده، به جاى او سعيدبن عاص را به استاندارى آنجا نصب كند امّا مغيره كه عاشق مقام
و منصب بود، به فكر افتاد تا با مطرح ساختن مسأله ولايت عهدىِ يزيد به معاويه
تقرب جويد. او به همين منظور به شام نزد يزيد رفت و به او گفت: «ياران پيامبر از
دنيا رفته اند و سركردگان قريش نيز از اين جهان رخت بربسته و تنها فرزندانشان برجاى
مانده اند و اكنون تو يكى از برترين، باتدبيرترين و داناترين آن ها به سنت و سياستى
و من نمى دانم سبب چيست كه اميرمؤمنان براى خلافت تو از مردم بيعت نمى گيرد؟»
يزيد گفت: «آيا چنين كارى به انجام مى رسد؟».
مغيره پاسخ داد: آرى.
يزيد با شنيدن اين سخن، خود را به معاويه رساند و گفتار مغيره را براى او بازگو
كرد، معاويه مغيره را احضار كرد و به او گفت: «يزيد چه مى گويد؟»
مغيره گفت: «اى اميرمؤمنان، تو خونريزى ها و اختلافات پس از عثمان را ديده اى، يزيد
براى تو جانشين خوبى است، از مردم براى جانشينى و خلافت او بيعت بگير تا اگر براى
تو پيشامدى رخ داد، او خليفه و مرجع مردم باشد و خون مردم ريخته نشود و فتنه اى
ايجاد نگردد!»
مغيره در ادامه سخنش گفت: «بيعت اهل كوفه به عهده من و از مردم بصره نيز «زياد»
براى تو بيعت خواهد گرفت و از اين دو استان هم كه بگذرى ديگر كسى نيست با تو مخالفت
كند و مخالفت آنان اثرى هم نخواهد داشت».
معاويه با خوشحالى گفت: «حال كه چنين است پس تو برسر منصب خود بازگرد و با اطرافيان
مورد اعتماد خويش اين موضوع را بازگو كن تا در آينده روى آن اقدام كنيم».
مغيره چون نزد ياران خود بازگشت، آنها از وى پرسيدند كه چه كردى؟ پاسخ داد: «وَضَعْتُ
رِجْلَ معاويةَ في غَرز بعيدِ الغايَةِ على اُمّةِ محمّد وَفَتَقْتُ عَلَيهِم
فَتْقاً لا يُرْتَقُ أبداً»; «يعنى
پاى معاويه را در ركابى گذاردم كه فاصله دوطرف آن در ميان امت محمد بسيار دور است و
شكافى در ميان آن ها انداختم كه هيچ گاه پُر نشود».(26)
پرسش 8 : آيا مردم با يزيد بيعت كردند؟
پاسخ : مورخ
نامور ـ ابن اثير ـ مى نويسد: «معاويه نخستين كس در اسلام بود كه براى فرزندش يزيد
از مردم بيعت گرفت».(27)
معاويه سعى داشت تا در باب رهبرى اسلامى طرحى نو دراندازد و حكومت اسلامى را
به صورت امپراتورى و شاهنشاهى در خاندان خود پايدار سازد، ليكن در دستيابى به اين
مقصود، چند مانع اساسى او را تهديد مى كرد كه آنها عبارتند از:
الف: وجود امام حسن (عليه السلام)
امام حسن (عليه السلام) در
عهدنامه اى كه به ناچار بدان تن داده و آن را امضا كرده بود، (28) از
معاويه پيمان گرفته بود تا كسى را به عنوان جانشين خود تعيين نكند (29) و
نيز امام (عليه السلام) وى
را «اميرمؤمنان» خطاب ننمايد. (30)
ب : عدم شايستگى يزيد براى خلافت
معاويه براى حل اين دو مسأله، طرحى ريخت و در نخستين گام پس از گذشت ده سال از صلح
با امام مجتبى(عليه السلام) (31) و
امضاى معاهده، در صدد مسموم كردن و از پاى درآوردن امام برآمد، (32) و
هنگامى كه امام حسن (عليه السلام) مسموم
و شهيد گرديد، معاويه سر بر سجده گذاشت (33) و
سپس به نقض تمام بندهاى صلحنامه پرداخت و پس از رفع مانع نخست، به دفع مانع دوّم از
اذهان همّت گماشت، و در اين راه با «زر و زور و تزوير» (شتابزده) وارد عمل شد. (34)
يزيد برخلاف پدرش ـ معاويه ـ چهره كريه خود را در هاله اى از تظاهر و رياكارى
پنهان نمى كرد. سيره و روش عملى يزيد; همان سيره فرعون بود.(35)و
نيز به عنوان «السُّكْرانُ
الخِمِّير»(دائم الخمر) در جامعه شهرت داشت او ـ يزيد ـ نه سابقه اى درخشان
داشت و نه از شهرتى در نيكنامى برخوردار بود. در گزارشى آمده است:
«يزيد كسى است كه به محارم تجاوز جنسى مى كرد، شراب مى نوشيد و اهل نماز نبود».(36)
عبدالله بن حنظله غسيل الملائكه نيز از مشاهدات خود در زندگى يزيد، چنين مى گويد:
«... و از پيش كسى (يزيد) برمى گرديم كه پايبند به دين نيست; باده گسار است، ابزار
عيش و طرب در پيش وى نواخته مى شود، سگباز است، او و كارگزاران و عمّالش دزدانى بيش
نيستند».(37)
ژوزف ماك كاپ، در كتاب «عظمت مسلمين در اسپانيا» مى نويسد: «يزيد از تخريب گران
اسلام و از كفّار به شمار مى آيد. مادر او زنى بود از خاندان مسيحى، و ابداً با
اسلام موافقتى نداشت و به اسلام تحقير روامى داشت و شراب مى نوشيد. و يزيد
بى اندازه با تقدس و پرهيزگارى دشمنى مىورزيد و مايل بود كه اسلام را از بين ببرد».(38)
* * *
ترفند معاويه جهت اخذ بيعت براى يزيد
اشاره كرديم كه: مغيرة بن شعبه با وسوسه هاى خود در دل يزيد و سپس معاويه، تمايل
اخذ بيعت براى يزيد را زنده كرد، چنانكه مورّخان، سال پنجم هجرىرا
سال اخذ بيعت براى يزيد توسط معاويه و عمّال او مى دانند.(39)
مورّخ نامى ـ يعقوبى ـ در تاريخ خود مى نويسد: «معاويه نامه اى به والى
مدينه سعيد بن عاص ـ نوشت تا از همه مهاجر و انصار براى يزيد بيعت بگيرد و تذكر
داد تا به افراد سرشناسى، همچون: «حسين بن على(عليهما
السلام)»، «عبدالله بن زبير»، «عبدالله بن عمر» و «عبدالرحمان بن ابى بكر»
فشار نياورد و با آنان مدارا نمايد. وقتى كه درخواست معاويه از سوى والى به مردم
مدينه ابلاغ شد، مردم گفتند: هرچه بزرگان قوم نظر داده اند عملى خواهد شد و سرانجام
به دنبال امتناع شخصيت هاى بزرگ مدينه از بيعتِ با يزيد، مردم نيز به طور يكپارچه
از بيعت سرباز زدند. والى مدينه، جريان و اوضاع مدينه را به معاويه گزارش داد.
معاويه به والى مدينه نوشت: «متعرضِ كسى نشود، تا او در اين باره فكرى بكند».
معاويه در همان سال عازم سفر حج گرديد و جمعيت زيادى از مردم شام را با خود حركت
داد. معاويه ابتدا وارد مدينه شد و يكبار عموم مردم مدينه را مورد نكوهش قرار داد.
آن سال شخصيت هاى بزرگ مدينه جهت عمره مفرده راهى مكه شده بودند.
معاويه تا موسم حج در مدينه ماند و سپس عازم مكه شد و در آنجا به ديدار رجال اهل
مكه و مدينه شتافت و در اكرام و تعظيم آنان كوشيد. پس از مراسم حج، آنان را به
جلسه اى فراخواند. آنان به سيدالشهد (عليه السلام) گفتند:
كه شما با معاويه سخن بگوييد، امام (عليه السلام) نپذيرفت
ولى عبدالله بن زبير پذيرفت تا با معاويه سخن بگويد. معاويه پس از احترام لازم (در
آن جلسه) گفت: «ديديد كه چقدر با شما مهربان هستم، يزيد پسرعم و برادر شماست، من
فقط مى خواهم كه اسمِ «ولايت» روى او باشد ولى كارها در دست شماست». سكوتى كوبنده
مجلس را فراگرفت. سپس عبدالله بن زبير گفت: «اى معاويه، يكى از سه كار را مى توانى
انجام دهى: يا همچون پيامبر (صلى الله عليه وآله) كسى
را به جانشينى تعيين نكن; يا بسان ابوبكر شخص معينى، غير از خانواده خود انتخاب كن
و يا همچون عمر، كار را به شورا واگذار». معاويه پرسيد: آيا غير از اين سه راه،
راهى ديگر هست؟ عبدالله گفت: نه ! معاويه روى به ديگران كرد و گفت: نظر شما چيست؟
گفتند: سخنان عبدالله بن زبير مورد قبول است. معاويه گفت: بسيار خوب! در جلسه فردا،
من هم نظر خود را اعلان خواهم كرد; و افزود: البته در ميان كلام من كسى را حق
اعتراض نيست، اگر راست گفتم به خودم بازمى گردد و اگر دروغ گفتم، دردسرش به خودم
مربوط مى شود و هركس مخالفت كند كشته خواهد شد.
به دنبال اين تصميم، معاويه جلسه اى عمومى تشكيل داد و در حضور همگان، از مردم
مدينه، شام و مكه، اين چندتن را نيز احضار كرد و آنان را در كنار خود جاى داد. و
بالاى سر هركدام، دومأمور مسلح گماشت; و آنگاه خود برخاست و خطبه اى خواند و در ضمن
آن گفت: «من نظر كردم به جامعه و ديدم در ميان شما شايعات بى اساس وجود دارد و شايع
است كه حسين بن على، عبدالله بن زبير، عبدالله بن عمر و عبدالرحمان بن ابى بكر با
يزيد بيعت نكردند و ايشان آقاى مسلمين اند و هم اكنون در جلسه حاضرند و هيچ كارى
بدون مشورت با اينان استوار نيست و من خودم اينان را بدين كار فراخواندم و اينان را
مطيع و فرمانبردار يافتم، و همه با يزيد بيعت كردند.» در اين هنگام بود كه اهل شام
يكباره فرياد برآوردند، چه كسى با شما مخالف است. اين چند تن مهم نيستند.
دستور بده تا آنان را در همين جا نابود كنيم! معاويه گفت: شگفتا! چقدر مردم با قريش
بدند و در پيش آنها چيزى از ريختن خون آنان شيرين تر نيست و آنگاه گفت: ساكت شويد و
ديگر اين حرف را تكرار نكنيد! آنان نيز براساس پيش بينى قبلى ساكت شدند و از جاى
برخاستند و بى تابانه به بيعت پرداختند و معاويه هم از منبر به پايين آمد و
كارگزارانش به سرعت از مردم بيعت گرفتند. سپس او سوار بر مركب شد و سراسيمه از مكه
بيرون رفت. بعضى از مردم به سوى آن رجال آمده، اعتراض كردند كه چرا بيعت كرديد؟ و
افزودند: شما مى گفتيد بيعت نخواهيم كرد! آن ها پاسخ دادند: معاويه دروغ گفت و شما
را فريفت. مردم گفتند: پس چرا در همان جلسه اعتراض نكرديد؟ گفتند: در اين صورت خون
ما را مى ريخت و اثر و فايده اى بر آن بار نمى شد; و معاويه با تزوير خود مسأله را
لوث مى كرد».(40)
* * *
توصيه هاى معاويه به يزيد
پس از گذشت 72 روز از واقعه حرّه، يزيدبن معاويه در سن 38 سالگى در
15 ربيع الأول سال 64 هجرى در «حوران» مرد، لاشه او را به دمشق آورند و
برادرش خالد و به نقلى پسرش معاويه دوّم بر او نماز خواند و در مقبره «باب الصغير»
مدفون ساخت.(41)
معاويه پيش از مرگش، به پسرش يزيد گفت: من از همگان برايت بيعت گرفتم و خلافت را
براى تو مهيّا ساختم: «و
لم يتخلّف عن بيعتك إلاّ أربعة، الحسين، و عبدالله بن عمر، و ابن زبير، و
عبدالرحمان بن أبي بكر»; «جز چهار تن; حسين، عبدالله
بن عمر، ابنزبير و عبد الرحمان
بن ابى بكر از بيعت سرباز نزدند. پس نسبت به حسين نيكى كن به جهت نزديكى اش به
پيامبر; كه گوشتش از گوشت پيامبر و خونش از خون اوست.» و
عبدالله عمر نيز اهل عبادت است و به خلافت توجهى ندارد، عبدالرحمان بن ابى بكر اهل
خانواده و همسر است كارى به كار تو نخواهد داشت و عبدالله زبير همواره در كمين است.
عبدالله بن زبير:
عبدالله بن زبير، فرزند عمه زاده اميرمؤمنان بود، در كينه توزى به آل على
به گونه اى بود كه چهل روز خطبه خواند، و صلوات برپيامبر (صلى الله عليه وآله) را در آن ترك
كرد. وقتى از او راز ترك صلوات را پرسيدند، پاسخ داد: تا ناگزير نشوم، بر آل او
درود نفرستم.(42)مادر
او اسماء دختر ابوبكر و پدرش زبيربن عوام است. او يكى از شجاعان بود. در جنگ جمل،
در برابر مالك اشتر به ميدان تاخت ولى وقتى كه مالك، وى را به خاك انداخت و به روى
سينه اش نشست، با هجوم لشكر عايشه، آزاد گرديد و جان سالم به در بُرد(43)او
پس از آن كه بر بخشى از جهان اسلام مسلط شد، مختار را از پاى درآود و قيامش را
سركوب كرد او در مجموع، هشت سال و چهار ماه حكومت كرد ولى توسط «حَجّاج» به امر
«عبدالملك مروان» در كنار كعبه از پاى درآمد، بدنش را بر دار آويختند و تا يك سال
همچنان آويزان بود. گفتند تا مادر او ـ دختر ابوبكر ـ شفاعتش نكند، بدن او را از
دار رها نسازند. روزى مادرش از آنجا مى گذشت كه بانگ برآورد: «آيا وقت آن نشده كه
اين راكب از مركوب خود پايين بيايد؟ او را در قبرستان يهوديان دفن كردند. او از
جمله مهاجرين گروه اول بود كه پس از سه ماه بازگشته بود و دوباره در سال پنجم هجرت
با جعفر طيّار به حبشه هجرت كرد.(44)
درباره او نوشته اند: روزى پيامبر (صلى الله عليه وآله) را
حجامت مى كرد و خون هاى پيامبر (صلى الله عليه وآله) را
كه ازبدنش خارج كرده بود، تناول كرد. پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمودند: خون را چه
كردى؟ پاسخ داد: در مخفى ترين مكان ها جاى دادم. پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمودند:«وَيْلٌ
لِلنّاسِ مِنْكَ وَ وَيْلٌ لَكَ
مِنَ النّاسِ».(45)
گروهى از مورّخان نوشته اند: عثمان در يوم الدار (روزگار محاصره) عبدالله زبير را
به عنوان خليفه خود انتخاب كرده بود(46)ابن
زبير پس از هشت سال خلافت، توسط حجاج در مكه به دار آويخته شد و سر او براى
عبدالملك مروان به شام ارسال گشت مادر او اسماء دخترابوبكر است كه پس از هفت روز از
به خاك سپارى عبدالله درگذشت و در همين سال (پس از سه ماه) عبدالله عمر نيز درگذشت.
* * *
عبدالله بن عمر:
وى از بيعت با امير مؤمنان سرباز زد. در برخى از كتب تاريخى آمده است: عبدالله عمر،
پس از به دار آويخته شدن عبدالله بن زبير، بر حَجّاج وارد شد و اظهار داشت: «دست
خود را دراز كن تا براى عبدالملك از طريق شما بيعت كنم; زيرا پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: «مَنْ
مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»،(47)در
اين هنگام حَجاج پاى خود را دراز كرد. عبدالله گفت: آيا مرا مسخره كرده اى؟ حَجّاج
پاسخ داد: اى احمق ترين فرد قبيله بنى عدى! «ما
بايَعْتَ مَع علىٍّ وَ تَقُولُ اَلْيَوم: مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ
زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً أَ وَ ما كانَ عَلىٌّ اِمامَ زَمانِكَ؟»«تو
با على بيعت نكردى و امروز حديث: «من
ماتَ...»مى خوانى؟! مگر على امام زمان تو نبود؟»و
افزود: «تو به خاطر كلام پيامبر به اين جا نيامده اى; بلكه اين بر دار رفتن عبدالله
زبير است كه تو را به اينجا آورده است»(48)عبدالله بن
عمر، به ظاهر مردى زهدپيشه بود، او در دوران عمرش به خاطر شرب خمر، شلاق خورد و عمر
كه خليفه وقت بود، پسر خود را تازيانه زد. عبدالله پس از شهادت امام حسين (عليه السلام)
با هيأتى از مردم
مدينه، به شام رفت ولى يزيد با ترفندى وى را رام ساخت و او
از آن پس سكوت را برگزيد.(49)
عبدالله در سال 73 هجرى پس از سه ماه از قتل عبدالله بن زبير در سنّ 73 سالگى مرد.
عبد الرحمان بن ابى بكر:
عبدالرحمان، يكى از سرشناسان آن روز و از مخالفان بيعت يزيد بود. عماد حنبلى
مى نويسد: عبدالرحمان بن ابى بكر از زهّاد واز شجاعان مسلمان است. وى پس از صلحنامه
حديبيه در سال هفتم هجرى مسلمان شد. عبدالرحمان در روزگار معاويه، از بيعت با يزيد
سر باز زد و هزار درهم وجه اهدايى معاويه را رد كرد و گفت: «لا
أبِيعُ دِيني بِدُنْيا»;(50)«دين
خود را به خاطر دنيا نمى فروشم.»عبدالرحمان
پسر ابوبكر همگام با خواهر خود عايشه از مخالفان بيعت با يزيد بود كه هر دو، پيش از
سال 61ه به گونه مشكوكى (توسط عمّال معاويه) از پاى درآمدند.(51)
دينورى مى نويسد: عبدالرحمان بن ابى بكر در جنگ بدر عليه مسلمانان شركت جست ولى پس
از آن مسلمان گشت. وى همچنين مى نويسد: عبدالرحمان بن ابى بكر در جنگ جمل نيز عليه
امير مؤمنان شركت جست. «...
فشهد يوم بدر مع المشركين ثمّ أسلم... و كان شهد الجمل معها (عائشة) ». در
همين جنگ پسر ديگر ابوبكر; يعنى محمّد بن ابى بكر در كنار اميرمؤمنان (عليه السلام)
عليه عايشه و يارانش
مى جنگيد. دينورى
يادآور مى شود عبدالرحمان بن ابى بكر در سال 53ه . ق. به طور ناگهانى درگذشت.(52)
پاورقى:
1 . انساب الأشراف، ج 2، ص 43
2 . همان، ص43
3 . ج 2، ص 13
4 . نك : مناقب، ج 4، صص 33 ـ 34 و فصول المهمه، ص 164
در «المستطرف» ص 130 چاپ بيروت آمده است: معاويه در بالاى منبر مدينه اظهار داشت:
پسر على، كيست؟ ـ امام مجتبى (عليه السلام) از جاى برخاست، پس از حمد و ثناى الهى
گفت: پروردگار كسى را مبعوث به رسالت نكرد جز آن كه براى او دشمنانى از ستمگران و
مجرمان قرار داد، و سپس فرمود: من، پسر على هستم و تو پسر صخر. من پسر فاطمه هستم و
تو پسر هند. مادربزرگ من خديجه است و مادر بزرگ تو قيله، (يكى از زنان بدنام عرب
جاهلى ) خدا لعنت كند هريك از ما را كه حسب و نسب او پست تر و يادش كمتر و كفرش
بيشتر و نفاقش شديدتر است.
5 . نك : مناقب، ج4، ص33 ـ 34 و فصول المهمه، ص164
6 . احقاق الحق، ج 19، ص 350
7 . كشف الغمه، ص 540
8 . كشف الغمّه، ص 540
9 . تاريخ يعقوبى، ج2، ص204
10 . مناقب، ص 490 و فصول المهمه، ص 162
11 . تاريخ گزيده، ص 200
12 . سفينة البحار، ماده «حسن»، ص 258
13 . اگر طرح اين پرسش از سوى امام حسين(عليه السلام)صحت داشته باشد، براى اين بوده
كه امام مجتبى(عليه السلام)با پاسخ قانع كننده خود، فلسفه صلح خود را براى مردى كه
از آن آگاهى نداشتند تبيين نمايد.
14 . مستدرك الوسائل، ج7، ص527 ; الكامل، ج3، ص407
15 . بحارالأنوار، ج 43، ص 345
16 . انساب الأشراف، صص 42 و 44
17 . يعقوبى، ج 2، ص 204
18 . انساب الأشراف، ج2، ص44
19 . همان، ص 47
20 . انساب الاشراف، ج 2، ص 48
21 . تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 217
22 . نك : انوارالنعمانيه، ج3، ص238
23 . نك : علامه جزائرى، انوارالنعمانيه، ج 3، ص 238
24 . تحف العقول، مبحث امام هفتم، ص 285، چاپ بيروت.
25 . اصول كافى، ج 1، باب احتياج به امام،«لَو خَلَتِ اْلأرضُ طرفة عين من حجّة
لَساخَتْ بِأهلها».
26 . الكامل، ج 30، ص 503
27 . همان، ج4، ص13
28 . الغدير، ج 11، صص 8 ـ 6
29 . نك : به مبحث صلح تحميلى، در همين كتاب.
30 . همان.
31 . سفينة البحار، ماده «حسن» و «ارشاد»، ص 174
32 . الكامل، ج 3، ص 198 : تاريخ يعقوبى، ج 24، صص 196 ـ 203
33 . مروج الذهب، ج 3، ص 7 : الغدير، ج 11، ص 9
34 . جرجى زيدان در كتاب معروف خود ـ تمدّن اسلام، فصل سياستمداران بزرگ، معاويه را
در شمار تزويرگران مهم تاريخ مى شمارد.
135 . «بل كان فرعون أعدل منه في رعيته وأنصف منه»، (مروج الذهب، چاپ بيروت، ج 3، ص
68).
نيز در ص 72 مى نويسد: «وليزيد و غيره اخبار عجيبة و مثالب كثيرة من شرب الخمر، و
قتل ابن بنت رسول الله ولعن الوصىّ و هدم البيت وإحراقه، و سفك الدماء، و الفسق و
الفجور، و غير ذلك مما قد ورد فيه الوعيد باليأس من غفرانه...».
36 . «ينكح الأمّهات و البنات و الأخوات و يشرب الخمر و يدع الصلاة»; (بررسى تاريخ
عاشورا، چاپ دوم، 1347، دكتر محمد ابراهيم آيتى، مقدمه ص 22، ايضاً العدالة
الاجتماعية في الاسلام ـ سيدقطب، چاپ دوّم، مصر، ص 181
37 . الكامل، ج 4، ص 103 . مروج الذهب، ج 3، ص 77 ـ 81 ; تاريخ يعقوبى، ج 24، ص 165
; الصواعق المحرقه، ص 132قال: و أخرج الواقدى من طرق انّ عبدالله بن حنظلة بن
الغسيل قال: والله ما خرجنا على يزيد حتّى خفنا أن نرمي بالحجارة من السّماء، إنّه
رجل ينكح الأمّهات والأولاد والبنات والأخوات، ويشرب الخمر، ويدع الصلاة، قال: وقال
الذهبي: و لمّا فعل يزيد بأهل المدينة ما فعل مع شربه الخمر، وإتيانه المنكرات،
اشتدّ عليه الناس، و خرج عليه غير واحد و لم يبارك الله في عمره (أقول) و ذكره ابن
سعد ايضاً فى طبقاته (ج 5، ص47) فروى عن غير واحد انّهم قالوا:
لما وثب أهل المدينة ليالي الحرّة فأخرجوا بني اُميّة عن المدينة، وأظهروا عيب يزيد
بن معاوية و خلافته، أجمعوا على عبدالله بن حنظلة، فأسندوا أمرهم اليه فبايعهم على
الموت و قال: يا قوم اتّقوا الله وحده لا شريك له فوالله ما خرجنا على يزيد حتّى
خفنا أن نرمي بالحجارة من السّماء.
إنّه رجل ينكح الأمهات والبنات والأخوات، و يشرب الخمر و يدع الصلاة، و الله لو لم
يكن معي أحد من الناس لأبليت الله فيه بلاءً حسناً، فتواثب الناس يومئذ يبايعون من
كلّ النواحي (الحديث).
وقدمنا من عند رجل ليس له دين، يشرب الخمر، ويعزف عنده القيان، ويلعب بالكلاب، وهم
اللصوص».
38 . ماك كاپ، عظمت مسلمين در اسپانيا، سال 1326 شمسى، ص 41
39 . منتخب التواريخ، ص 392
40 . الكامل، ج 3، صص 503 و 511
41 . سفينة البحار، ج1، ص582، مادّه «زيد».
42 . تتمة المنتهى، محدث قمى، ص 51
43 . انصارى، نهج البلاغه، ص 913
44 . حيوة القلوب، ج 1، ص454
45 . سفينة البحار، ماده «عبد»، ج2، ص 132
46 . نك : منتخب التواريخ صص 489ـ 481
47 . وسائل الشيعه، ج16، ص246
48 . سفينة البحار، ج 2، ماده «عبد»، ص 136
49 . براى آگاهى بيشتر به بخش اعتراض مردم مدينه عليه يزيد، در همين كتاب مراجعه
شود.
50 . نك : حنبلى،شذرات الذهب، ج1، ص59
51 . نك : ايده ها و عقيده ها، سيد محمد شفيعى، قسمت زندگى عايشه.
52 . المعارف، ص102
