 |
|
شرح بر صد كلمه أمير المؤمنين عبد الوهاب - ۲ - 11 لا تنظر الى من قال و انظر الى ما قال . امير مؤمنان ( ع ) فرمود : به آن كه سخن گويد منگر و به آنچه مىگويد بنگر . شارح گويد : يعنى نبايد حالاتى از قبيل پستى نفس و تبار و عمل نكردن به گفته و بىادبى گوينده مانع از آن شود كه گفتارش را نپذيريم و به سخنش گوش ندهيم و از دهانش دانش و حكمت نگيريم چنان كه گفته شده [ 12 ] : حكمت گمشده مؤمن است ، هر جا كه آن را بيابد دريافت كند و بگيرد . 12 الجزع عند البلاء تمام المحنة امير مؤمنان ( ع ) فرمود : بى تابى كردن در هنگام گرفتارى و بلا كمال رنج و محنت است . شارح گويد : جزع ضدّ شكيبايى است و بلا و محنت همان مصيبت مىباشد و جزع و بلا از آن جهت بلا و محنت ناميده شدهاند كه سبب آزمايش و امتحان مىباشند ، و گاهى بلا بر نعمت گفته مىشود چون نوعى امتحان براى كسى است كه بدو نعمت داده شده است ، كه آيا سپاسگزار است تا مستحق ثواب شود يا ناسپاس است تا شايسته كيفر باشد . يعنى هر كه در هنگام مصيبت ناشكيب باشد و كارهايى بكند كه نادانان مىكنند ، مانند خراشاندن صورت و سيلى زدن بر آن و گريبان چاك زدن و بلند گريستن مصيبت و رنجش كامل مىشود چون نفس خود را به زحمت افكنده و از پاداش مصيبت و رنج محروم [ 13 ] مانده است بلكه با بى صبرى كه مرتكب شده و مورد نهى بوده شايسته كيفر و عذاب شده و مصيبتى سختتر از آن نيست پس براى خردمند ، شايستهتر آن است كه در هنگام مصيبت شكيبا باشد تا از ثواب محروم نماند و از مستحق شدن ( شايستگى ) كيفر رها شود . 13 لا ظفر مع البغى امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با ستم كردن پيروزى به دست نيايد . شارح گويد : ظفر ، به مقصود رسيدن است ، و بغى از فرمان امام بيرون شدن . يعنى هر كه بخواهد كه در زمين پيشوا باشد و فرمانش در ميان مردم اجرا گردد پس لشكريانى فراهم آورد كه با امام بجنگند پس بيشتر اوقات فرار و گريز روى دهد و به مقصود نرسد . و اگر چيره شود و به پيروزى دست يابد آن پيروزى به حالش نفعى ندارد ، چون آن را بقا و دوامى نخواهد بود ، بلكه در معرض زوال مىباشد چون اصل آن ستم و گمراهى است . و گويند : سلطنت با كفر پايدار و باقى مىمانند ولى با ستم دوام و بقا نيابد ، شاهد بر آن حال انو شيروان و همچنين هر امير ستمگرى است ، و خدا به حق و حقيقت داناتر است . 14 لا ثناء مع الكبر . امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با وجود كبر ، ستايشى نباشد . شارح گويد : ثنا ياد كردن به خوبى است و كبر رفعت جويى بر ديگرى مىباشد . يعنى هر كه به تكبّر خو بگيرد نزد هيچ كس به خير و خوبى ياد نشود بلكه به بدى و زشتى ياد مىشود ، پس به وسيله تكبّر همه عيبها آشكار مىشود و افتخارات و منقبتها از ميان مىرود ، چون بزرگى و عظمت دو صفت ويژه حق تعالى هستند و براى هيچ كس روا نيست كه پيرامون آن قرقگاه بگردد . و در حديث قدسى آمده است : بزرگى رداى من و عظمت ازار من است و هر كه در يكى از آن دو با من منازعت كند او را به دوزخ در آورم ، اين روايت را ابو هريره روايت كرده ، و در مصابيح [ 14 ] نقل شده است . و محتمل است كه معناى ديگرى داشته باشد و آن اين است كه : صاحب تكبّر ستايش نمىشود و آفريننده خود را نمىستايد چون تكبّرش مانع مىشود كه ديگرى را تعظيم كند و فرمانش را اطاعت نمايد چنان كه تكبّر ، ابليس را بر آن داشت كه فرمان خدا را ترك كند تا آن جا كه بر آدم ( ع ) سجده نكرد و جزو كافران و ناسپاسان شد ، از شرّ صفت تكبّر به خدا پناه مىبريم . 15 لا برّ مع الشّح امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با بخيلى نيكويى وجود ندارد . شارح گويد : شحّ بخل توأم با حرص است . يعنى هر كه به بخل توأم با حرص خو بگيرد دوست ندارد و نمىخواهد كه به كسى با جان و مال كمك كند و فرمان حق تعالى را اطاعت نكند كه فرموده است : در كار نيك و پرهيزكارى به هم كمك كنيد [ 15 ] پس اگر اميد به خوشنودى خداى متعال دارى و مىخواهى به نيكى از تو ياد شود پس به هر كسى با نيكى و احسان نزديك شو و قصدت خشنودى خدا باشد چه آن كه اين كار از هر انسانى خواسته شده است . 16 لا صحّة مع النهم امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با پرخورى تندرستى نيست . شارح گويد : صحّت ضدّ بيمارى و نهم به فتح ( ها ) ميل زياد به غذاست و به كسر ( ها ) شخصى است كه ميل به غذا دارد . يعنى ميل بسيار به غذا به زياد خوردن منجّر مىشود و نتيجه آن ( تخمه ) است ، و تخمه موجب بيمارى مىشود ، تا آن جا كه يكى از حكيمان گفته است : اگر همه مردگان زنده شوند و از همه آنها علّت مرگشان سؤال شود البتّه خواهند گفت : علّتش تخمه بوده است ، و گويند : خداى منان نيمى از طبّ را در نصف آيتى گنجانده است آن جا كه فرموده : بخوريد و بياشاميد و زياده روى نكنيد [ 16 ] . 17 . لا شرف مع سوء الادب امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با بدى ادب ، بزرگى نباشد . شارح گويد : شرف بلندى و گرد آمدن ويژگيها و ظاهر شدن آنهاست ، و ادب فراهم آمدن خصلتهاى خوب است ، و اديب كسى است كه آن خصال در او باشد و اديب به اين معنى بر ادب كننده و ادب شونده اطلاق مىگردد و گفته مىشود : استادى اديب و فرزندى اديب ، بنابر اين تفسير ، معناى گفتار اهل لغت : اين از بدى ادب ، و اين از خوبى ادب است ، از بدى ، ترك ادب بدتر ، و حسن و خوبى ادب نيكوتر ، بدين طريق كه اسوء و احسن صفتى باشد كه پرده از معناى ادب و ترك آن بردارد چون ادب هر جا يافت شود احسن و نيكوتر است و هر جا كه يافت نشود بدتر مىباشد . يعنى : براى هر كه ادب نيست ، بزرگى نباشد ، اگر چه داراى تبار و حسب باشد ، چون ادب جزو شرف و در آن معتبر است و گويا جزيى از شرف مىباشد و كلّ ، بدون جزء يافت نشود : ادب تاجى است از نور الهى و به همين سبب استادى كه تربيت انسان مىكند بر پدر ترجيح دارد چه او سبب شرافت فرزند و كمال اوست و پدر سبب پيدايش او و وجود بدون كمال اعتبار و ارجى ندارد ، و چه نيكو نامگذارى كرده هر كس پدر را پدر گلى و معلّم را پدر دينى ناميده است . [ 18 ] 18 لا اجتناب من محرّم مع حرص . امير مؤمنان ( ع ) فرمود : دور شدن از حرام با حرص ميسّر نشود . شارح گويد : حرص طمع زياد است و از حرص به فتح ( ح ) به معناى شجاعت يا شق كردن گرفته شده و علّت ناميده شدن به اين اسم آن است كه حرص ، دارنده خود را به نابود شدن نفسش يا آبرويش مىافكند ، يا چهره عزّت و آبرويش را مخدوش مىسازد و او را به سؤال كه موجب خوارى و كوچكى او مىشود وا مىدارد سؤال به دليل فرموده پيامبر ( ص ) حرام است كه فرمود : براى مؤمن جايز نيست كه خود را ذليل گرداند . معناى اين كلمه آن است كه شخص حريص از در افتادن به حرام پرهيز نمىكند پس لا اقلّ خود را خوار مىسازد چنان كه حرص حضرت آدم ( ع ) را وا داشت كه از آن درخت ممنوع شده بخورد ، شعر [ 19 ] : چه بد خوراكهايى است وقتى كه با خوارى به دست ايد ديگ بر بار ( روى اجاق ) است و ارزش به پستى گراييده است [ 20 ] و [ 21 ] . پس بر خردمند سزاوار است كه به گنج قناعت قانع باشد و از خوارى و رسوايى بپرهيزد چون كه روزى قسمت شده از آدمى بازداشته نمىشود ، و نسبت به آن حرص ورزيدن سودمند نمىباشد چنان كه شاعر گفته است : حرص ورزى بر دنيا را رها كن در حالى كه روزى در آن طمع نمىرود زيرا روزى قسمت شده و بد گمانى سود نمىبخشد . هر كه داراى حرص است درويش است و هر كه قانع است ثروتمند و بى نياز است [ 22 ] 19 لا راحة مع الحسد . امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با حسد راحتى نيست . شارح گويد : حسد آن است كه آرزو كنى نعمت شخص مورد حسد از بين برود و همان نعمت به تو منتقل گردد ، و گويند : اگر از ميان رفتن نعمتى را از كسى بخواهد كه مصلحت خداوند نعمت در آن است حسد محسوب مىشود ، و خواستن مانند آن براى خود غبطه [ 23 ] و رشك مىباشد ، و از ميان رفتن نعمتى كه در زوال آن خيرى براى صاحبش نيست غيرت به شمار است ، به عنوان مثال اگر بر طرف شدن دانش را از كسى كه بدان عمل مىكند بخواهى حسد است . و از كسى كه بدان عمل نمىكند غيرت ، و خواستن مانند آن رشك است ، دو تاى آخرى جايز است ولى اوّلى جايز نمىباشد ، چون عبادات را فاسد مىكند و آدمى را به گناهان وا مىدارد ، چنان كه يكى از فرزندان آدم ديگرى را از روى حسد بكشت ، يكى از دانشمندان گفته است : شخص حسود منكر حق است چون راضى به حكم خداى يكتا نيست . معناى سخن امام عليه السلام اين است كه جهان خالى از نعمتها نيست ، و هر كه زوال آنها را مىخواهد همواره در غم و اندوه مىباشد ، و هرگز آسايشى ندارد ، مانند كسى كه زهر خورده است ، پس بر هر كسى لازم است كه از حسد بپرهيزد چون اثرش در شخص حسود بيش از شخص مورد حسد آشكار مىگردد ، و از اصمعى نقل شده كه گفت : از اعرابى كه صد و بيست سال بر عمرش گذشته بود پرسيدم ، عمرت را چه چيزى طولانى كرده است ؟ جواب داد : حسد را رها كردم پس باقى ماندم . 20 لا محبة مع مراء . امير مؤمنان ( ع ) فرمود : با لجاجت دوستى نيست ( نمىماند ) . شارح گويد : مراء جدال و مخالفت كردن است ، و محبّت ميل هميشگى با دلى سر گشته مىباشد . و جنيد ( ره ) گويد : محبّت زياده روى در خواستن بدون رسيدن اوست گويند : برگزيدن محبوب بر هر چيزى كه همراه آدمى است ، و گويند : همراهى كردن با دوست در حضور و غياب است . و در اين كه اصل و ريشه محبّت در لغت چيست اختلاف كردهاند ، بعضى از اهل لغت گفتهاند : از حبّ و به معناى صفاى سفيدى دندان و تازگى آن است ، و چنان نامگذارى شده چون قلب با آن صفا مىيابد . و گويند : از حباب است و آن چيزى است كه در موقع باران شديد روى آب تشكيل مىشود ، بنابر اين محبّت جوشيدن دل در وقتى است كه آدمى تشنه و محتاج ديدار دوست شود ، و گويند : از حباب آب ( به فتح حا ) يعنى بيشتر آب ، و نامگذارى براى اين است كه دوستى بزرگترين امور مهمّ قلب مىباشد . و گويند : از لزوم و ثبات است ، گفته مىشود : احبّ البعير هر گاه سينه بر زمين نهد و بر نخيزد ، پس گويا دوست ياد محبوبش را از دل نمىبرد ، و گويند : از حبّ به معناى چهار چوبى است كه كوزه و خمره را بر آن مىنهند ، و مناسبت نامگذارى اين است كه از طرف محبوب خود ، همه آنچه از او مىرسد تحمّل مىكند و تمام آنها كه گفته شد خبر از موافقت دوست با محبوب مىدهد . مراء مخالفت كردن و مجادله است پس موافقت و مجادلت با هم جمع نمىشوند ، و هر كس مدّعى موافقت شود با داشتن مرا دروغگوست .
|
