پرتوى از اسرار حج

عباسعلى زارعى سبزوارى

- ۶ -

2 قصد قربت و اخلاص  
قصد قربت ، شرط قبولى هر عبادتى است . و هيچ عبادتى بدون قصد قربت و اخلاص ، مقبول درگاه خداوند نمى شود. و هر چه مرتبه اخلاص بالاتر و كاملتر باشد، عابد به حقيقت عبادت ، نزديكتر شده و عبادتش مقبول درگاه احديت مى شود.
در حج نيز قصد قربت و اخلاص شرط است . اگر كسى حج برود صرفاً براى اينكه به او ((حاجى )) بگويند، و يا براى اينكه مورد طعن ديگران واقع نگردد و يا براى اينكه تجارت كند و يا براى اينكه تفريح كند، حج او مقبول درگاه خداوند نيست ؛ زيرا حقيقت حج عبارت است از روى آوردن به سوى خداوند و بريدن از هر چه غير اوست .
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است :
((يَاءْتى عَلَى النّاسِ زَمانٌ يَكُونُ فيهِ حُجُّ المُلُوكِ نَزْهَةً وَحَجُّ الاَغنِياءِ تَجارَةً وَحَجُّ المَساكِينَ مَسْاءَلَةً))⁽²⁰³⁾
يعنى : ((زمانى مى رسد كه پادشاهان به حج مى روند تا تفريح كنند و ثروتمندان به حج مى روند تا تجارت كنند و فقرا به حج مى روند تا نياز خود را برآورده سازند)).
امام صادق عليه السّلام نيز مى فرمايد:
((مَنْ حَجَّ يَريدُ بِهِ اللّه وَلايُريدُ بِهِ رِياءً وَلاسُمْعَةً غَفَرَ اللّه لَهُ اَلْبَتَّةَ))⁽²⁰⁴⁾
يعنى : ((كسى كه به حج برود فقط براى خدا، نه براى خودنمايى و كسب عنوان ، خداوند او را مى آمرزد)).
و در روايت ديگرى نيز امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:
((اَلْحَجُّ حَجّانِ: حَجُّ للّه وَحَجُّ لِلنّاسِ، فَمَنْ حَجَّ للّه كانَ ثَوابُهُ عَلَى اللّه الجَنَّةَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ كانَ ثَوابُهُ عَلَى النّاسِ يَوْمَ القِيامَةِ)).⁽²⁰⁵⁾
يعنى : ((حج دو نوع است : حج براى خدا و حج براى مردم ؛ كسى كه براى خدا حج كند، پاداش او بهشت است و كسى كه براى مردم حج برود، در قيامت پاداش خود را بايد از مردم بگيرد)).
3 ولايت  
((ولايت )) ائمه اطهارعليهم السّلام يكى از اساسى ترين شرايط قبولى حج است .
امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:
((وَاللّه ! لَوْ اَنَّ عَبْداً عَبَدَاللّه اءَلْف عامٍ حَتّى يَنْقَطِعُ عَلْباؤُهُ هِوَماً ثُمَّ اءَتى اللّه بِبُغْضِفا اَهْلَ البَيْتِ لَرَدَّ اللّه عَلَيْهِ عَمَلَهُ))⁽²⁰⁶⁾
يعنى : ((به خدا سوگند! اگر بنده اى خداوند را هزار سال عبادت كند به اندازه اى كه رگ گردن او فرتوت گردد، ولى با كينه ما اهل بيت بميرد، خداوند تمام اعمال او را به خودش برمى گرداند)).
و از امام سجادعليه السّلام نيز نقل شده است كه آن حضرت فرمود:
((إِنَّ اَفْضَلَ البَقاعِ مابَيْنَ الرُّكْنِ وَالمَقامِ وَلَوْ اَنَّ رَجُلاً عَمَّرَ ماعَمَّرَ نُوحٌ7 فى قَوْمِهِ، يَصُومُ النَّهارَ وَيَقُومُ الَّليلَ فى ذلِكَ المَقام ثُمَّ لَقَى اللّه عَزَّوَجَلَّ بَغَيْرِ وِلايَتِنا لَمْ يَنْتَفِعْ بِذلِكَ شَيْئاً)).⁽²⁰⁷⁾
يعنى : ((بهترين مكان براى عبادتو بين ركن و مقام ابراهيم است ، ولى اگر كسى غمر نوح را داشته باشد و در تمام عمر، روزه نگيرد و ميان ركن و مقام ابراهيم ، شبها را تا صبح نماز بخواند، اما بدون ولايت ما خداوند را ملاقات كند، هيچ ارزشى براى او ندارد)).
حج بدون ولايت ، حج مردمى است كه در زمان جاهليت زندگى مى كردند. از امام باقرعليه السّلام نقل شده است كه آن حضرت در حالى كه مى ديد مردم به اطراف خانه كعبه طواف مى كنند، فرمود:
((مردم در دوران جاهليت اينطور طواف مى كردند، ولى خداوند به مردم فرمان حج داد تا پس از طواف ، به سراغ ما بيايند و پايدارى خودشان را نسبت به اطاعت ما و دوستى و محبتشان را نسبت به ما و قدرتشان را براى يارى ما عرضه نمايند.⁽²⁰⁸⁾
اين روايات ، بيانگر اين واقعيت است كه انجام مناسك حج بدون ولايت ، همان حج مردم زمان جاهليت است . و حج كامل و صحيح آن است كه انسان مناسك حج را به گونه اى كه ائمه اطهارعليهم السّلام دستور داده اند، انجام دهد.
در بعضى از روايات ، ((ولايت )) به عنوان يكى از اركان دين مطرح گرديده ؛ چنانكه حج نيز يكى از اركان شمرده شده است .
امام باقرعليه السّلام مى فرمايد:
((بُنِىَ الاِسْلامُ عَلى خَمْسٍ: عَلىَ الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وَالصَّوْمِ وَالحَجِّ والوِلايَةِ وَلَمْ يُنادَ بِشَي ءٍ كَما نُودِىَ بِالوِلايَةِ)).⁽²⁰⁹⁾
يعنى : ((اسلام بر پنج پايه استوار شده است : نماز، زكات ، روزه ، حج و ولايت و آنطور كه براى ولايت سفارش شده است ، براى هيچ چيزى سفارش نشده است )).
اين روايات نيز حكايت از اين مطلب دارد كه حج ، بدون ولايت ، حج كامل و صحيح نيست .
اقسام حج و عمره 
اينجا لازم است قبل از پرداختن به عمره و اهميت آن ، خلاصه اقسام حج و عمره را بيان كنيم و تفصيل آن بعداً خواهد آمد. فريضه حج سه نوع است :
1- حج تمتّع 
اين نوع از حج بر كسانى واجب است كه مستطيع بوده و فاصله مسكن او با مكّه شانزده فرسخ (96 كيلومتر) يا بيشتر باشد.
((حج تمتع ، داراى سيزده عمل است : احرام در مكه ، وقوف در عرفات ، وقوف در مشعرالحرام ، رمى جمره عقبه ، قربانى در منى ، تراشيدن سر يا تقصير در منى ، طواف حج تمتع ، نماز طواف ، سعى بين صفا و مروده ، طواف نساء، نماز طواف نساء، ماندن در منى ، در شب يازدهم و دوازدهم ذيحجه ، رمى سه جمره در روز يازدهم و دوازدهم ذيحجه .
علّت نامگذارى اين نوع از حج را به ((حج تمتع )) اين است كه كلمه ((تمتّع )) به معناى لذت بردن و بهره مند شدن است . و در فاصله ميان عمره تمتع و حج تمتّع ، چيزهايى كه به واسطه احرام ، حرام شده بود، حلال مى شود و مى توان از آنها بهره مند شد، فقط تراشيدن سر در ميان عمره و حج تمتّع به حرمت خود باقى است .
2- حج افراد 
اين نوع از حج در سه صورت واجب مى شود:
الف : كسى كه مستطيع است و منزل او تا مكه كمتر از شانزده فرسخ (96 كيلومتر) فاصله داشته باشد.
ب : كسى كه حج تمتع بر او واجب است ولى به خاطر تنگى وقت و دير رسيدن به مكه نتواند تمام اعمال عمره تمتع را به جا آورد، در اين صورت ، چنين اشخاصى بايد نيت خود را از احرام عمره تمتع به احرام حج افراد، تغيير دهند، و به عرفات رفته و سپس به مشعر بروند و ساير اعمال حج را انجام دهند و بعداً عمره مفرده اى به جا آورند.
ج : زنى كه به واسطه عادت ماهيانه نتواند وارد مسجدالحرام شود و از انجام اعمال عمره تمتع باز بماند؛ چنانچه اين حالت تا روز نهم ذيحجه موقع وقوف در عرفات هست ، ادامه پيدا كند، بايد نيت خود را از حج تمتع به حج افراد تغيير دهد و پس از انجام اعمال حج ، عمرهغ مفرده اى انجام دهد.
علت نامگذارى اين نوع از حجبه حج افراد اين است كه انسان در اين حج ، منفرداً و بدون قربانى به حج مى رود.
3 حج قران 
اين حج نيز مخصوص كسانى است كه مستطيع هستند و فاصله منزل آنها تا مكه كمتر از شانزده فرسخ (96 كيلومتر) است .
در حج افراد لازم است هنگام بستن احرام ، تلبيه گفته شود، ولى در حج قران انسان مى تواند در هنگام احرام ، تلبيه بگويد و يا حيوانى را براى قربانى همراه خود ببرد. و علت نامگذارى اين نوع از حج به حج قران ، اين است كه انسان در اين حج گاهى با خود قربانى را همراه و مقرون مى نمايد.
((عمره )) نيز دو قسم است :
1 عمره تمتّع  
عمره تمتّع قبل از حج تمتّع انجام مى گيرد و اعمال آن عبارتند از: احرام در ميقات ، طواف كعبه ، نماز طواف ، سعى بين صفا و مروه ، تقصير. عمره تمتّع و حج تمتّع مربوط به همديگر هستند، طورى كه هر دو يك عمل محسوب مى شوند.
2 عمره مفرده  
عمره مفرده ، داراى هفت واجب است : احرام ، طواف ، نماز طواف ، سعى بين صفا و مروه ، حلق يا تقصيره ، طواف نساء، نماز طواف نساء، عمره مفرده فقط در چند مورد واجب است :
الف : كسى كه منزل او تا مكه كمتر از شانزده فرسخ فاصله داشته باشد. اين شخص اگر استطاعت حج و عمره را داشته باشد، هر دو بر او واجب است . و اگر استطاعت حج تنها يا عمره مفرده تنها را داشته باشد، فقط همان حج يا عمره بر او واجب مى باشد.
ب ، ج : در آن دو مورد ديگرى كه در حج افراد ذكر شد.
د : در موردى كه عمره مفرده متعلّق نذر يا عهد يا قسم قرار گيرد.
در غير اين موارد، عمره مفرده در تمام ماههاى سال و بخصوص در ماه رجب ، مستحب است .
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
((اَلْحَجَّةُ ثَوابُها الَجَنّةُ وَالعُمْرَةُ كَفّارَةُ كُلِّ ذَنْبٍ)).⁽²¹⁰⁾
يعنى : ((پاداش حج ، بهشت مى باشد و عمره ، كفاره هر گناهى است )).
عمره مفرده در ماه رجب از عمره مفرده در ساير ماهها افضل است . امام صادق عليه السّلام ى فرمايد:
((اَلْمُعْتَمَرُ يَعْتَمِرُ فى اءَىِّ شُهُورِ السَّنَةِ شاءَ وَاءَفْضَلُ العُمْرَةِ عُمْرَةُ رَجَبٍ)).⁽²¹¹⁾
يعنى : ((كسى كه مى خواهد عمره برود، در هر يك از ماههاى سال كه بخواهد مى تواند، ولى بهترين عمره ، عمره ماه رجب است )).
پاداش كسى كه به حج و عمره مى رود
((حج ))، يك عبادت بسيار با فضيلتى است . و براى كسى كه توفيق يابد به حج يا عمره برود، خداوند پاداش ويژه اى را اختصاص داده است .
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است : ((حاجى ، هنگامى كه آماده رفتن به حج مى شود، خداوند در برابر هر چيزى كه بردارد و بگذارد، ده حسنه براى او مى نويسد و ده گناه را از او برمى دارد، و ده درجه او را بالا مى برد. و نيز وقتى سوار بر شترش مى شود، در برابر هر قدمى كه شتر برمى دارد همين پاداش براى حاجى ثبت مى شود...)).⁽²¹²⁾
امام باقرعليه السّلام نيز فرموده است : ((كسى كه به حج مى رود، وقتى لوازم سفر را آماده مى كند، خداوند در برابر هر قدمى كه براى آماده كردن لوازم سفر برمى دارد، ده حسنه براى او مى نويسد و ده گناه را از او مى زدايد و ده درجه او را بالا مى برد. و هنگامى كه لوازم سفر را آماده نمود و به كاروان پيوست ، خداوند در برابر هر قدمى كه به زمين بگذارد و بردارد، همان پاداش قبلى را به او مى دهد و وقتى تمام مناسك حج را انجام دهد، خداوند گناهانش را مى بخشد...)).
حج انسان را از گناهان بيمه مى كند. امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:
((وَلاتَكْتُبُ عَلَيْهِ الذُّنُوبُ اءَرْبَعَةُ اءَشْهُرٍ وَتَكْتُبُ لَهُ الحَسَناتُ اِلاّ اءَنْ يَاءتى بِكَبيرَةٍ)).⁽²¹³⁾
يعنى : ((كسى كه به حج برود تا مدت چهار ماه ، گناهان او (كه از روى سهل انگارى انجام مى دهد) نوشته نمى شود و فقط كارهاى نيك و شايسته اش ثبت مى شود، مگر اينكه گناه كبيره انجام دهد)).
اگر حاجى در سفر حج بميرد، خداوند او را از وحشت روز قيامت در امان مى دارد. امام صادق عليه السّلام فرموده است :
((مَنْ ماتَ فى طَريقِ مَكَّة ذاهِباً اءَوْجائِياً اءَمِنَ مِنَ الفَزَعِ الاكْبَرِ يَوْمَ القِيامَةِ)).⁽²¹⁴⁾
يعنى : ((هر كسى كه در راه رفتن به مكه يا آمدن از مكه بميرد، از وحشت بزرگ در روز قيامت در امان است )).
پاداش ديگر حاجى اين است كه در طول مسافرتو بر خداوند وارد مى شود و مهمان اوست لذا هر حاجت مشروع و ممكنى را كه از خداوند بخواهد، او برآورده مى سازد.
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد:
((الحَجّاجُ وَالعُمّارُ وَفْدُ اللّه يُعْطبهِمْ ماسَاءَلُوا وَيَسْتَجيبُ دُعائَهُمْ وَيَخْلِفُ نَفَقاتَهُمْ)).⁽²¹⁵⁾
يعنى : ((كسانى كه به حج و عمره مى روند، بر خداوند وارد شده اند و هرچه از خداوند بخواهند به آنان مى دهد و دعاى آنان را مستجاب مى كند و مخارج آنان را مى پردازد)).
و از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده است كه آن حضرت فرمود:
((إِنَّ ضَيْفَ اللّه عَزَّوَجَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَاعْتَمَرَ، فَهُوَ ضَيْفُ اللّه حَتىّ يَرْجِعَ اِلى مَنْزِلِهِ))⁽²¹⁶⁾
يعنى : ((مهمان خداوند مردى است كه حج و عمره مى رود، او تا هنگامى كه به خانه اش برگردد، مهمان خداوند است )).
يكى ديگر از پاداشهاى كسى كه به حج و عمره برود اين است كه تمام گناهانش پاك مى شود و مانند روزى كه از مادر متولد شده ، هيچ گناهى ندارد. از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله قل شده است كه آن حضرت فرمود:
((مَنْ حَجَّ هذا البَيْتِ فَلَمْ يَرْفَثْ وَلَمْ يَفْسِقْ، خَرُجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَومٍ وَلَدَتْهُ اَمُّهُ)).⁽²¹⁷⁾
يعنى : ((هر كسى كه خانه خدا را طواف نموده و اعمال حج را انجام دهد (و در آن هنگام ) آميزش ، و نافرمانى خدا نكند، از گناهانش بيرون مى رود مانند روزى كه مادرش او را زاييده است )).⁽²¹⁸⁾
پاداش كسى كه به حاجى كمك كند 
كمك كردن به كسى كه قصد مسافرت به حج را دارد، پاداش ويژه اى دارد. امام سجادعليه السّلام فرموده است :
((مَنْ خَلَفَ حاجّاً فى اَهْلِهِ وَمالِهِ كانَ لَهُ كَاءَجْرِهِ حَتّى كَاءَنَّهُ يَسْتَلِمُ الاَحْجارَ)).⁽²¹⁹⁾
يعنى : ((كسى كه سرپرستى خانواده و اموال حاجى را بر عهده بگيرد، پاداش او مانند پاداش حاجى است و گويا خود او سنگهاى خانه كعبه را استلام مى نمايد)).
آداب سفر حج و عمره 
سفر حج و عمره از جهات گوناگونى با ساير مسافرتها فرق دارد. و در واقع سفر حج يك سفر الهى است . در اين سفر، انسان به ديدار دوست و معشوق حقيقى خويش مى رود. و لذا در طول سفر، رعايت چند نكته لازم است :
1 صدقه بدهد 
هرگاه انسان بخواهد مسافرتى برود، مستحب است در ابتداى سفر، صدقه بدهد؛ زيرا صدقه ، بلا را دفع مى كند. در بعضى از روايات ، سفارش شده است كه در روز چهارشنبه يا در حالى كه قمر در برج عقرب هست ، به مسافرت نرويد، زيرا مسافرت در اين روزها عاقبت و نتيجه خوبى ندارد، ولى انسان مى تواند با دادن صدقه در همين روزها نيز به مسافرت برود.
((حماد بن عثمان )) مى گويد: از امام صادق عليه السّلام پرسيدم : آيا مسافرت در روزهاى نحس مانند روز چهارشنبه و غير آن ، مكروه است ؟
آن حضرت فرمود: ((در ابتدا سفر صدقه بده و هرگاه خواستى به مسافرت بروى آية الكرسى را هر شب قرائت كن )).⁽²²⁰⁾
2 دعاى سفر را بخواند 
مستحب است انسان هنگام رفتن به حج دعاى سفر حج را بخواند. از امام صادق عليه السّلام قل شده است كه آن حضرت درباره دعاى سفر حج و عمره ، فرموده است : هر گاه خواستى از خانه بيرون آمده و به حج و عمره بروى دعاى فرج را بخوان و بگو:
((لااِلهَ اِلاّ اللّه الحَليمُ الكَريمُ، لااِلهَ اِلاّ اللّه العَلِىُّ العَظِيمُ، سُبْحانَ اللّه رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الاَرْضينَ السَّبْعِ وَرَبِّ العَرْشِ العَظِيمِ وَالحَمْدُللّه رَبِّ العالَمين )).
سپس بگو: ((اءَلَّلهُمَّ كُنْ لى جاراً مِنْ كُلِّ جَبّارٍ عَنيدٍ وَمِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مَريدٍ)).
سپس بگو: ((بِسْمِ اللّه دَخَلْتُ وَبِسْمِ اللّه خَرَجْتُ وَفى سَبيلِ اللّه ، اءَلَّلهُمَّ إِنّى اُقَدِّمُ بَينَ يَدَي نِسْياني وَعَجِلَتي بِسْمِ اللّه وَمَا شاءَ اللّه فى سَفَرى هَذا ذَكَرْتُهُ اءَوْ نَسَيْتُهُ، اءَلَّلهُمَّ اءَنْتَ المُسْتَعانُ عَلَى الاُمُورِ كُلِّها وَاءَنْتَ الصّاحِبُ في السَّفَرِ وَالخَليفَةُ فى الاَهْلِ، اءَلَّلهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنا سَفَرَنا وَاطوِلَنا الاَرْضَ وَسَيِّرْنا فيها بِطاعَتِكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ، اءَلَّلهُمَّ اصْلِحْ لَنا ظَهْرَنا وَبارِكْ لَنا فيها رزَقْتَنا وَقِنا عَذابَ النّارِ، اءَلَّلهُمَّ إِنّى اءَعُوذُبِكَ مِنْ وَعْثاءِ السَّفَرِ وَكَآبَةِ المُنْقَلِبِ وَسُوءِ المُنْظِرِ فى الاَهْلِ وَالمالِ وَالوَلَدِ، اءَلَّلهُمَّ اءَنْتَ عُضُدى وَناصِرى ، بِكَ اءَحِلُّ وَبِكَ اءَسيرُ، اءَلَّلهُمَّ إِنّى اءَسْئَلُكَ في سَفَرى هَذا السَّرُورُ وَالعَمَلُ بِما يُرضيكَ عَنّى ، اءَلَّلهُمَّ اقْطَعْ عَنّى بُعْدَهُ وَمَشِقَّتَهُ وَاءصْبِحْنى فيهِ وَاخْلِفْنى فى اءَهْلى بَخَيْرٍ وَلاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ، اءَلَّلهُمَّ إِنّى عَبْدُكَ وَهذا حَمْلانُكَ وَالوَجْهُ وَجْهُكَ وَالسَّفَرُ إِلَيْكَ وَقَدْ اطَلَعْتَ عَلى مالَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ اءَحَدٌ، فَاجْعَلْ سَفَرى هذا كَفّارَةٌ لِما قَبِلَهُ مِنْ ذُنُوبى وَكُنْ عَوْناً لى عَلَيْهِ وَاكْفِنى وَعْثَهُ وَمَشِقَّتَهُ وَلَقِّنِّى مِنَ القَوْلِ وَالعَمَلث رِضاكَ فَإِنَّما اَنَا عَبْدُكَ وَبِكَ وَلَكَ)).
و وقتى پاى خود را در وسيله اى كه براى رفتن به حج مهيّا شده گذاشتى ، بگو:
((بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، بِسْمِاللّه وَاللّه اءَكْبَرُ)).
و هنگامى كه سوار آن وسيله شدى و لوازم خود را برداشتى ، بگو:
((اَلْحَمْدُللّه الَّذى هَدانا لِلا سلامِ وَعَلَّمْنا بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمْ، سُبْحانَ اللّه سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَلَنا هذا وَماكُنّا لَهُ مُقْرِنينَ وَاَنا إ لى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَالحَمْدُللّه رَبِّ العالَمين ، اءَلَّلهُمَّ اءَنْتَ الحامِلُ عَلَى الظَّهْرِ وَالمُسْتَعانُ عَلَى الاَمْرِ، اءَلَّلهُمَّ بَلِّغُنا بِلاغاً يَبْلُغُ إِلى خَيْرٍ، بَلاغاً يَبْلُغُ إِلى مَغْفِرَتِكَ وَرِضْوانِكَ، اءَلَّلهُمَّ لاطَيْرَ اِلاّ طَيْرُكَ وَلاخَيْرَ إ لاّ جيْرُكَ وَلاحافِظَ غَيْرُكَ)).⁽²²¹⁾
3 وصيت بكند 
سفر حج بخصوص براى مسافرانى كه از نقاط مختلف جهان به حج تمتّع و عمره مفرده مى روند، سفرى طولانى است و ممكن است از اين سفر برنگردند و قبل از برگشتن از دنيا بروند، لذا اهل بيت اطهارعليهم السّلام سفارش كرده اند كه انسان قبل از هر مسافرتى ، به ويژه مسافرت حج ، وصيّت كند و ديگران را نسبت به حقوق واجبه و پرداخت ديون خويش آگاه سازد. از امام رضاعليه السّلام نقل شده است كه آن حضرت فرمود:
((إِذا اءَرَدْتَ الخُرُوجَ إِلَى الحَجِّ وَدَّعْتَ اءَهْلَكَ وَاءَوْصَيْتَ وَقَضَيْتَ ماعَلَيْكَ ماعَلَيْكَ مِنَ الَّدينِ)).⁽²²²⁾
يعنى : ((هرگاه خواستى به حج بروى با خانواده ات خداحافظى كن و وصيت نما و قرض خويش را پرداخت كن )).
4- خانواده خود را جمع كند 
مستحب است قبل از شروع به سفر حج خانواده خود را جمع كرده و با همه آنان خداحافظى نمايد. شيخ صدوق در كتاب ((المقنع فى الفقه )) مى گويد: ((هرگاه خواستى به سفر حج بروى ، خانواده خود را جمع كن )).⁽²²³⁾
در كتاب ((فقه الرضا))⁽²²⁴⁾ نيز به اين امر، سفارش شده است .
و سرّ اين امر شايد اين باشد كه انسان وقتى خويشان و خانواده اش را جمع كند، در حضور خود آنان حلاليت مى طلبد و در واقع با خاطرى آسوده به ديار دوست سفر مى كند. بديهى است در اين سفر الهى ، هنگامى انسان موفق به انجام آن و به مطلوب نايل مى گردد كه هيچكس از او ناراضى نباشد.
5 دو ركعت نماز بخواند 
در كتاب ((فقه الرضا)) فرموده است : هرگاه خواستى به سفر حج بروى ، خانواده خود را جمع كن و دو ركعت نماز بخوان و خداوند را تمجيد كن و بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله لوات بفرست و آنگاه دو دست خويش را به سوى خداوند بلند كن و بگو:
((اءَلَّلهُمَّ إِنى اءَسْتَوْدِعُكَ اليَوْمَ دينى وَمالى وَنَفسى وَاءَهْلِى وَوَلَدى وَجَمِيعَ حَيْرانى وَاءَخْوانَنَا المُؤ مِنينَ الشّاهِدَ مِنّا وَالغائِبَ عَنّا)).⁽²²⁵⁾
6 تنها به مسافرت نرود 
در روايات زيادى سفارش شده است كه تنها به مسافرت نرويد. اميرالمؤ منين على عليه السّلام ه امام حسن وصيت مى كند كه :
((سَئِلْ عَنِ الرَّفيقِ قَبْلَ الطَّريقِ)).⁽²²⁶⁾
يعنى : ((قبل از مسافرت ، جوياى رفيق باش )).
((لقمان )) نيز به پسرش سفارش كرده است كه :
((يابُنَى ! اَلرَّفيقُ ثُمَّ الطَّريقُ))⁽²²⁷⁾
يعنى : ((اى پسرم ! ابتدا رفيق پيدا كن و سپس به مسافرت برو)).
امام صادق عليه السّلام نيز از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: ((آيا مى خواهيد برترين مردم را به شما معرفى كنم ؟))
اصحاب گفتند: بله .
آن حضرت فرمود: ((كسى كه تنها مسافرت كند و كسى كه از كمك به ديگران خوددارى نمايد و كسى كه خدمتكارش را بزند)).⁽²²⁸⁾
7 در مسافرت اخلاق نيكو داشته باشد 
امام باقرعليه السّلام مى فرمايد:
((مايَعْبَؤُ مَنْ يَسْلِكُ هَذا الطَّريقَ إِذا لَمْ يَكُنْ فيهِ ثَلاثٍ خِصالِ: وَرَعٌ يَحْجُرُهُ عَنْ مَعاصِىِ اللّه وَحِلْمٌ يَمْلِكُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصُّحْبَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ)).⁽²²⁹⁾
يعنى : ((اعتنايى نيست به كسى كه اين راه (حج ) را بپيمايد ولى سه خصلت در او نباشد: 1- پاكدامنى كه او را از گناه بازدارد. 2- بردبارى كه بر خشمش چيره شود. 3- برخورد خوب با رفيقش )).
8 به همسفر خود كمك كند 
لازم است در مسافرت به همراهان كمك كرده و احتياجات ديگران به ويژه كسانى كه ضعيف هستند را برآورده سازد)). رسول خداعليه السّلام فرموده است :
((مَنْ اءَعانَ مُؤْمِناً مُسافِراً نَفَّسَ اللّه عَنْهُ ثَلاثاً وَسَبْعينَ كُرْبَةً وَاءَجارَهُ فى الدُّنيا وَالا خِرَةِمِنَ الغَمِّ وَالهَمِّ. وَنَفَّسَ عَنْهُ كَرْبَهُ العَظِيمَ يَوْمَ يَغُصُّ النّاسُ بِاءَنْفاسِهِمْ)).⁽²³⁰⁾
يعنى : ((هر كسى كه مسافر مؤ منى را كمك كند، خداوند 73 گرفتارى را براى او برطرف مى كند و او را در دنيا و آخرت از نگرانى و اندوه پناه مى دهد و آن گره بزرگ را روزى كه مردم نفسهايشان در گلو حبس مى شود، براى او مى گشايد)).
گزيده مناسك حج و عمره 
همانطور كه قبلاً اشاره شد، حج سه نوع است :
1- حج تمتّع .
2- حج قِران .
3- حج اِفراد.
عمره نيز بر دو نوع است :
1- عمره تمتّع .
2- عمره مفرده .
((عمره تمتّع )) در واقع يك عمل مستقلّى نيست ، بلكه مربوط به حج تمتّع مى باشد و بايد قبل از اعمال حج تمتّع ، اعمال و مناسك عمره تمتع انجام گيرد.
مهمترين نوع از انواع حج ، حج تمتّع است ؛ زيرا حج تمتّع جامع تمام مناسك و اعمال حج قران و افراد و عمره مفرده هست ، ولى اين انواع جامع تمام مناسك حج تمتّع نمى باشند. و لذا ما ابتدا مناسك حج تمتع را توضيح مى دهيم و سپس ساير انواع را ذكر خواهيم كرد.
حج تمتّع 
((حج تمتع )) بر كسانى واجب است كه فاصله منزل آنان با مكّه شانزده فرسخ (96 كيلومتر) يا بيشتر باشد مانند حجاج ايرانى . اعمال و مناسك حج براى اين افراد از دو قسمت تشكيل يافته است .
1 عمره تمتع 
حجاج ايرانى و كسانى كه وظيفه آنان انجام حج تمتّع مى باشد، بايد قبل از اعمال و مناسك حج ، ((عمره تمتّع )) به جا آورند. آنان فرصت دارند از اول ماه شوّال تا ظهر روز نهم ذيحجه ، اعمال و مناسك عمره تمتع را به جا آورند و سپس آماده انجام مناسك حج بشوند. اعمال و مناسك عمره تمتع عبارتند از:
الف احرام  
اوّلين عمل عمره تمتّع ، ((احرام )) است ؛ يعنى مردان بايد دو تكّه پارچه غير دوخته كه يكى را لنگ و ديگرى را روى شانه مى اندازند،⁽²³¹⁾ بر تن انداخته و با نيّت احرام عمره تمتّع ، تلبيه بگويند. بانوان نيز همين عمل را مى توانند انجام بدهند هرچند مى توانند لباس دوخته نيز بپوشند.
((تلبيه )) عبارت است از گفتن :
((لَبَّيْكَ اءلَّلهُمَّ لَبَّيْك ! لَبَّيْكَ لاشَريْكَ لَكَ لَبَّيْكَ!⁽²³²⁾ إِنَّ الحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالمُلْكَ لاشَريكَ لَكَ لَبَّيْك !)).
اين عمل را زايرين خانه خدا بايد در يكى از ميقاتهايى كه در مسير راه آنان هست انجام دهند.
ميقاتهايى كه براى احرام تعيين شده ، پنج نقطه است :
1 مسجد شجره (ذوالحليفه ):
((مسجد شجره )) در هشت كيلومترى غرب شهر مدينه واقع شده است . افرادى كه از مدينه و اطراف آن عازم مكه مى باشند، در اين ميقات احرام مى بندند.
2 وادى عقيق :
اين محل در 94 كيلومترى شمال شرقى مكه قرار دارد. افرادى كه از راه عراق و نجد مى خواهند به مكه مشرّف شوند، در اين محل مُحرم مى شوند.
3 جُحفه :
((جُحفه )) در 156 كيلومترى شمال غربى مكه واقع شده است . و كسانى كه از شام و كشورهاى مجاور آن عازم مكه هستند، در اين محل مُحرم مى شوند.
4 يَلَمْلَم :
((يَلَمْلَم )) نام كوهى است كه در 84كيلومترى جنوب شرقى مكه واقع شده است . افرادى كه از سمت يمن وارد مكه مى گردند، آنجا مُحرم مى شوند.
5 قرن المنازل :
اين محل در 94 كيلومترى شرق مكه قرار دارد. و كسانى كه از طائف عازم مكه هستند، آنجا مُحرم مى شوند.
پس از پوشيدن لباس احرام به نيت احرام عمره تمتع و گفتن تلبيه ، افراد، مُحرم مى شوند. و در حالت احرام از اتكاب و انجام چند امر بايد اجتناب شود:
1 شكار كردن حيوان .
2 جماع كردن .
3 عقد كردن .
4 استمنا.
5 استعمال عطريات .
6 سرمه كشيدن .
7 نگاه كردن در آينه .
8 فسوق .⁽²³³⁾
9 جدال .⁽²³⁴⁾
10 كشتن جانورانى كه در بدن هستند.
11 انگشتر به دست كردن براى زينت .
12 روغن ماليدن به بدن .
13 زدودن مو از بدن .
14 بيرون آوردن خون از بدن .
15 ناخن گرفتن .
16 كندن دندان هرچند خون نيايد.
17 كندن گياه يا درختى كه در محدوده حرم روييده باشد.
18 همراه داشتن سلاح .
اين موارد بين زن و مرد مشترك است . علاوه بر اينها، چهار امر ديگر بر مردان حرام است :
1 پوشيدن جامه دوخته
2 پوشيدن چيزى كه تمام روى پا را بگيرد
3 پوشاندن سر.
4 سايه قرار دادن بالا سر. و دو امر ديگر نيز بر زنان حرام است :
1 پوشيدن زيور براى زينت .
2 پوشاندن روى خود با نقاب و روبند.
ب طواف كعبه  
زاير خانه خدا پس از احرام وارد مكه مى شود و بايد به نيّت طواف ، هفت مرتبه به دور خانه كعبه دور بزند.
طواف را بايد از مكانى كه حجرالا سود در آنجا قرار دارد شروع كند و در همان جا به پايان ببرد.
1 نيّت طواف كند.
2 اگر طواف كننده مرد است ختنه شده باشد.
3 عورتين پوشيده باشد.
رعايت چند نكته در حال طواف لازم است :
4 در حال طواف بايد با طهارت باشد و بدن و لباسش نجس نباشد.
5 خانه كعبه در حال طواف بايد در سمت چپ طواف كننده باشد.
6 طواف كننده بايد خارج از حجر اسماعيل طواف كند.
7 فاصله طواف كننده از خانه كعبه بيش از 5/26 ذراع حدود سيزده متر، نباشد. البته از طرف حجر اسماعيل اين فاصله كم مى شود و 5/6 ذراع مى گردد.⁽²³⁵⁾
ج نماز طواف  
پس از پايان يافتن طواف ، بايد دو ركعت نماز به نيّت نماز طواف نزد مقام ابراهيم بخواند.
د سعى بين صفا و مروه  
چهارمين عمل از اعمال عمره تمتع اين است كه پس از انجام نماز طواف ، بايد هفت مرتبه فاصله بين كوه صفا و مروه را بپيمايد، البته نقطه شروع سعى ، كوه صفا و ختم آن در كوه مروه مى باشد.
ه - تقصير 
بعد از سعى ، بايد تقصير كند؛ يعنى مقدارى از ناخن يا موى سر يا صورت را كوتاه كند. پس از تقصير، تمام امورى كه بعد از احرام بر مُحرم حرام بود، بجز تراشيدن سر، حلال مى شود.
2- حج تمتّع  
پس از اتمام اعمال عمره تمتّع ، انسان از حالت احرام بيرون آمده و بايد در مكه براى انجام مناسك حج تمتّع ، بماند. اعمال و مناسك حج تمتّع عبارتند از:
الف احرام  
اوّلين عمل از اعمال حج ، احرام است . و كيفيت آن مانند احرام عمره تمتّع مى باشد با اين تفاوت كه در اينجا بايد نيت احرام حج تمتّع كند. اين عمل بايد در مكه و زمانى انجام شود كه بتواند به وقوف در عرفات كه ظهر روز نهم ذيحجه شروع مى شود، برسد.⁽²³⁶⁾
ب وقوف در عرفات  
پس از احرام در مكّه ، بايد براى وقوف در عرفات به صحراى عرفات رفت و از ظهر روز نهم ذيحجه تا مغرب همان روز، در آنجا ماند.
ج وقوف در مشعر 
بعد از وقوف در عرفات و پس از مغرب روز نهم ذيحجه بايد به طرف مشعرالحرام حركت كرده و شب دهم را از اذان صبح تا طلوع آفتاب در آنجا بماند.