فصل سى و سوّم

عقيده بنده در قسمت نفاق

بنده خودم همچو حس نموده ام، كه اگر انسان عاقل دست دراز نمايد چشم خود را كور كند، اصلح از آن است كه دست خود را به سوى نفاق بر عليه دولت و ملت و عالم بشريت گشايد، البته فلسفه آن پر واضح است، وقتى كه يك نفر بنا باشد، از يك چشم بلكه دو چشم كور شود، زندگانى براى آن شخص ممكن است با معاونت غير انجام پذير باشد، چنانچه دست نفاق براى يك ملت و يا يك دولت، از داخله همين ملت دراز شد، در اينجا بدون معاونت غير امكان پذير نيست، مگر اينكه يك طرف معدوم و منهدم گردد، اگر چنانچه يك طرف هم معدوم شد، البته خسارت آن معلوم است، چه اندازه نفوس از بين خواهد رفت. و علاوه به آن، اقتضائيات آن مملكت فلج مى شود، و در داخله هم قرن ها لازم است كه اين عداوت مرتفع شود، نظر بر اينكه طرف مغلوب به كلى از بين نخواهد رفت، بلكه بازماندگان ايشان هم همه اوقات مترصد فرصت مى باشند. غفلت تا چند؟ ذلت تا كى؟ گويى بد نامى تا به كجا؟

اندرز

ما ايرانيان از نسل پاك كيان، و باقى ماندگان «ساسانيان» و از دودمان «انوشيروان» هستيم، كه صفحه تاريخ روزگار را از اسم پرافتخار خود پركرده اند، و سلاطين و گردن كشان عالم را باج گزار خود نموده بودند، افسوس، هزار افسوس!! كه نياكان متأخرين، ما را با خاك مذّلت يكسان كردند....

فصل سى و چهارم

حركت به كربلا و خروج از بين النهرين

روز پانزدهم محرم به طرف «كربلا» حركت نموده، يك شب در «كربلا» توقف كرده به طرف «نجف اشرف» حركت نموديم، نظر به اينكه هواى «نجف» خيلى گرم بود، به حدى كه روزها مشكل بود كه انسان به بازار برود، به آن ملاحظه زياد از يك شب نتوانسته توقف نماييم، لذا اتومبيل گرفته به طرف «كربلا» روانه شده، دو شب هم در آنجا توقف نموده، به طرف «كاظميين» حركت نموديم، چند روز در آنجا توقف كرده و زيارت كامل به عمل آورده، در بيست و سيم شهر محرم به طرف «بغداد» رهسپار شده، با ماشين به طرف «خانقين» حركت كرديم. از قرارى كه شنيديم چند روز قبل، چند نفر از اهالى «رشت» به زيارت «عتبات عاليات» عازم بودند، در مابين «خانقين» و «بغداد» چند نفر از اشرار عرب، حملهور شده اند، قهراً اتومبيل را نگاه مى دارند، بيچاره مسافرين آنچه از نقد و اسباب داشته اند، تمامى را به غارت مى برند، آن بيچاره ها را در ديار غربت به بدترين عذاب و زحمتى گرفتار مى نمايند. وقتى كه به «خانقين» رسيديم شب را توقف كرده، روز بيست و چهارم با كمال دلخوشى به سوى وطن عزيز به وسيله اتومبيل هودسن حركت نموديم، آنچه به نظر بندهراجع به اوضاع «بين النهرين» آمد اين بود كه، واقعاً يك قسمت عمده عايدات «بين النهرين» را زائرين و مسافرين ايرانى، با دست خود تقديم مى نمايند. متأسفانه اهالى آنجا عوض اينكه مهمان نوازى و تشويق بنمايند، با يك نظر خشونت و اهانت مى كردند، و گمان دارم اين طور رفتار ايشان نتيجه خوب براى ايشان نداشته باشد، مخصوصاً با يك نفر از تجار «بغداد» كه بنده رفيق بودم، چند ساعت راجع به مناسبات «ايران» و «بين النهرين» مذاكره نموديم، خود ايشان در آخر كار اقرار نمودند كه واقعاً نسبت به تبعه «ايران» كارگزاران اين جا همه اوقات، اسباب اذيت را براى ايشان فراهم مى نمايند. اميدوارم امناى دولت عليّه همان طورى كه ملت «ايران» را در مملكت «اروپا» و «امريكا» سرافراز فرموده اند، از فشار اتباع بين النهرين يا نمايندگان دولت «بريتانيا» خلاص نمايند.

فصل سى و پنجم

حركت به طرف ايران و گمرك خانه

وقتى كه از «خانقين» خارج شديم، به اول خاك «ايران» و وطن عزيز وارد شديم، حقيقتاً يك فرح مفرطى و انبساط وافرى به قلب ماها رسيد، به اندازه اى شاد و خوشوقت شده، كه بنده تا آن روز به آن اندازه خوشدل نشده بودم، كأنّه روح تازه و عمر جديد دريافته، تا اينكه گمرك خانه سرحدى نمايان شد. اتفاقاً آنجا هم قدرى حالت ما كسل شد، چون كه وقت رفتن در خاطر ما خطورنموده، چون نزديك شديم اتومبيل ها را نگاه داشته، مشغول تفتيش شدند، آنچه براى وطن سوغاتى (224) خريدارى شده بود، به يك قيمت كه گرانتر از مغازه يك كلام «تهران» بوده قيمت گذاشته، بدون تخفيف گمرك اخذ نمودند، ايشان مخالفت با قانون نمودند، بنده هم سه عدد ساعت شكارى در جيبم بود، بيرون نياوردم. اما يك قانونى كه مجرى مى داشتند، واقعاً خيلى خوب بوده، كه به عبارت اخرى كه از لباس كهنه و مندرس كه از «بين النهرين» و ساير ممالك مى آوردند مانع بودند، به نظر بنده يكى از محسّنات آن اين بوده: اولا ممكن بوده به وسيله آن لباس هاى مندرس، بعضى امراض مُسريه به خاك «ايران» سرايت، علاوه بر آن به حيثيت و شئونات ملت ايران لطماتى بزرگ وارد مى كرد، البته پرواضح است كه اين قبيل قوانين، علاوه بر جنبه اقتصاد، حيثيت ما را در انظار خارجى محفوظ مى دارد، از اينكه پول را تقديم داشتيم، به خيال خودمان كار تمام است، قبض صادر خواهند كرد، متأسفانه آقايان تشريف بردند نهار صرف نمودند، تقريباً دو ساعت معطل كردند، پس از نهار و استراحت آمده قبض را صادر نمودند، مرخص شديم و حركت كرديم.

فصل سى و ششم

حركت به طرف كرمانشاهان

چون قبض گمرك را اخذ نموده حركت كرديم، به پايين «طاق» رسيديم، پس از قدرى استراحت و رفع خستگى خواستيم حركت نماييم، امنيه پُست آنجا اظهار نمود [كه] چند روز قبل، در بالاى «طاق» چند نفر مسافرين را نگاه داشته آنچه داشتند به يغما برده، خوب است امشب را در اين جا توقف نماييد، خيلى زود حركت ننماييد، ما در جواب گفتيم: نظر به اينكه دو ساعت به آفتاب داريم، شايد تا غروب از بالاى «طاق» رد شويم، سوار اتومبيل شده حركت كرديم، چون به ميان «طاق» رسيديم، اتومبيل پنچر نموده، شوفر مشغول بود لاستيك را پايين بياورد، ديديم يك اتومبيل نمايان شد، از دور فرياد مى نمايد، اول ما مسبوق نشديم چونكه شوفر انگليسى بوده، وقتى كه نزديك رسيديم، ديديم آن شوفر بيچاره را لخت كرده اند و دو نفر مسافر دارد، يك نفر از مسافرين بالاى بارها خوابيده بود، وقتى كه اتومبيل را نگاه مى دارند، آن شخص از اينكهاتومبيل از اتومبيل هاى رنگ كمپانى بوده و بار قاوا (225) هم زده بودند، بالاى همان بارها صدا در نمى آورد، تا اينكه بفهمند. ولى آن يك را هر چه داشته از دستش گرفته، يك كتك مفصل هم به آن بيچاره مى زنند. بعد از شوفر پرسيديم چه طور شد كه اتومبيل را گرفتند؟ اظهار داشت: من خواستم فرار نمايم ولى دزدها شليك كردند، مجبور شدم اتومبيل را نگاه داشتم، مخصوصاً يك تير هم به قازان خانه (226) اتومبيل اصابت نموده كه ترسيديم قدرى هم جلوتر برويم اتومبيل بماند، آن وقت خودم را هم بكشند، ايشان رد شدند، ما هم همانطور اتومبيل را برگردانديم، ديديم كه اتومبيل رو به پايين است خطر دارد، چند نفر رفقا آنچه نقدينه داشتيم برداشته، پياده حركت نموده، رو به پايين «طاق». شوفر و بنده با يك نفر در اتومبيل مانديم، لاستيك را درست نموده سوار اتومبيل شديم برگشتيم، قدرى پايين آمديم ديديم رفقا هم پياده مى روند، سوار نموديم و حركت كرديم، تا اينكه رسيديم به پايين «طاق»، در نزد امنيه ها توقف نموديم [و]احوالات را براى ايشان شرح كرديم.

فصل سى و هفتم

رحمت پروردگار در همه احوال و نتيجه حرف نشنيدن

وقتى كه به پست امنيّه گى رسيديم، قضايا را شرح داديم، ايشان اظهار كردند: ما نگفتيم نرويد وقت دير است؟ راه قدرى مغشوش (227) است؟ حقيقتاً بنده خيلى شرمندهشدم كه چرا بايد انسان به نصايح ناصحين وقعى نگذارد، آن وقت پشيمان شود، در صورتى كه پشيمانى سود نداشته، و در نزد وجدان خود متعهد شدم كه اگر توفيق شامل حالم بشود، از نصايح ناصحين و از مواعظ عاملين دست نكشيده، و همه اوقات همّ خود را صرف نمايم، براى محبت نوعيت و خدمت به وطن عزيز خودم و اشعار ذيل را هم كه خيلى مناسب بود انشاء نمودم: لمؤلفه

اما راجع به اينكه رحمت پروردگار در همه احوال، شامل حال بنى نوع بشر است، كه ممكن است با جزئى صدمه، حكيم على الاطلاق بلاى فوق العاده را رفع نمايد، همانطورى كه به رأى العين ملاحظه نموديم، وقتى كه اتومبيل پنچر نمود، قدرى اوقات تلخ شده، كه در اين وقت نزديك به غروب است، چه جاى پنچر است؟ خوشبختانه همان جزئى سرگردانى باعث شد كه ما را از صدمه دزدان نگاه داشت، اگر چنانچه اتومبيل پنچر نمى شد، حتماً اولين اتومبيل كه با دزدها مصادف مى شد، اتومبيل ما بود!!

فصل سى و هشتم

حركت از پائين طاق به طرف كرمانشاهان

شب را در پست امنيّه استراحت نموديم، صبح زود حركت كرديم، يك نفر از امنيّه پست، سوار اتومبيل شد، از پست خود رو نموده، از بالاى «طاق» رد شديم، تقريباً دو فرسخ به «كرند» مانده، يك اتومبيل از جلو نمايان شد، چون قدرى نزديك شد، يكگردباد خيلى سخت شد كه ديگر چشم ما همديگر را نمى ديديم تا [چه]برسد به اتومبيل!! يك دفعه صداى تاراق توروق اتومبيل بلند شد، ما جزم كرديم كه شوفر اتومبيل را، با آن اتومبيل كه مى آيد زده است، و يك تكانى فوق العاده نمود، كه واقعاً دست از جان خود شستيم، كه يك دفعه اتومبيل خاموش شد (228). خود را به پايين پرت نموديم كه ببينيم چه اتفاق روى داده است، درست نظر كرديم، ديديم آن خيال را كه ما كرديم آن نيست، بلكه كاركنان اداره راه سازى سنگ را در توى جاده دولتى جمع نموده اند، در موقعى كه گردباد شديد شده است، به سنگ هاى توى جاده خورده، دو كوه سنگ را داغون نموده است در كوه سيّم از شدت حركت زده چرخ جلوى [ماشين] در آمده است، و چرخ هاى عقب پنچر نموده است و جلوى اتومبيل هم خورد شده است، خوشبختانه قازان خانه عيب ننموده بود، و الحمدلله گر چه خطر جانى روى نداد ولى جزئى سر آقاى «حاج منصور نظام» شكسته بود، تقريباً دو ساعت معطل شديم، به اندازه اى [كه]اتومبيل را درست نمودند حركت نموديم به طرف «كرند»، نهار را در «كرند» صرف نموده به طرف «كرمانشاهان» حركت كرديم. دو ساعت به غروب مانده، وارد «كرمانشاهان» شديم، شب را توقف نموديم، صبح به طرف «همدان» حركت كرديم، تقريباً يك ساعت به غروب مانده بود به «همدان» رسيديم، وقتى از اتومبيل پياده شده، چند نفر از آقايان و خويشان و دوستان براى پيشواز آمده بودند، ايشان را ملاقات نموده، شب را در «همدان» توقف نموديم. صبح بنده به طرف خيابان حركت كردم، ديدم يك نفر يتيم در زير يك درخت با يك حالت اسف آور خوابيده، بنده از ديدن آن بيچاره به اندازه اى متاثر (229) و متحسّر شدم، با خود تفكر مى كردم كه چه قدر براى عالم بشريت ننگ است، به اندازه نباتات سايه به روى هم نوع خود نمى اندازند، در اين فكر غوطهور بودم كه بى اختيار اين ابيات در زبان بنده جارى شد، در يك گوشه كاغذى نوشتم:

با يك نظر حسرت قدرى بر آن بيچاره نگريسته، به طرف بازار روان شدم، وقت غروب به منزل برگشته استراحت نموده، تا سه شب در «همدان» توقف كرده، روز چهارم اتومبيل گرفته حركت كرديم. در سلخ محرم (232) 1336 صبح زود از «همدان» حركت نموده، به طرف «آوج» رهسپار شديم، وقتى كه به آوج رسيديم، نهار را در آن جا صرف نموده، پس از قدرى استراحت و رفع خستگى حركت كرديم، يك ساعت به غروب مانده به «قروه» رسيديم، چون كه خيال داشتيم شب را در «قروه» بمانيم، نظر به اينكه جمعى از پيشواز كنندگان به آنجا آمده بودند اظهار داشتند، تا غروب به «ابهر» خواهيم رسيد، از آن جهت حركت نموده، نزديك غروب به «شناط» رسيديم، چون وقت تنگ بوده، شب را در منزل «آقاى ابوالفضل كشاورزى» توقف نموديم، صبح زود به طرف «ابهر» حركت نموده، در اول صفر وارد «ابهر» شده، الحمدلله عموم خويشان و اقوام را سلامت ملاقات نموديم، ايشان با دل پر از شادى ما را استقبال نمودند.

فصل چهلم

اعتذار و يك قسمت از لوازم سفر

در خاتمه از آقايانى كه اين نامه محقر را ملاحظه مى فرمايند، تقاضا مى نمايد اگر اغلاطى و يا اشتباهى ملاحظه كرده باشند، مستدعى هستم تصحيح فرمايند، مخصوصاً بعضى قسمتها هست كه قسمت جغرافيايى محسوب مى شود، شايد اشتباهاتى داشته باشد، نظر به اينكه اطلاعات بنده ممكن است با جغرافياى صحيح موافق نباشد، چون بنده با يك نظر سطحى خط سير خود را در روى ورقه آورده ام، ممكن است كه اشتباهاتى پيدا شود، مخصوصاً اسم بنادر و سواحل و بعضى شهرهاى اطراف دريايى كه بنده به آنجا وارد نشده، با تحقيقات اسم آن ها را ثبت نموده ام، ضمناً يادآورى مى نمايم و همه كس كاملا يك قسمت آن را مسبوق است، شايد بعضى از اشخاص به يك قسمت آخرى اطلاع نداشته باشد، در نتيجه بى اطلاعى دچار زحمت شده باشد:

1ـ آن قسمت را كه عموم اشخاص اطلاع كامل دارند، كه در سفر بايد قبلا آماده شود، كه مقدمه اصليه سفر آن است، آن عبارت از وجه نقد است كه با عدم آن، نه اتومبيل و نه شتر حركت مى نمايد، كه انسان را حمل نمايد.

2ـ براى شخص مسافر اخلاق خوش لازم است، كه با بودن اخلاق حميده، در هر نقطه از نقاط عالم، محبوب و مورد توجه ابناء بشر خواهد شد.

قد تمت الكتاب بيد اقل العباد الآبق لمولاه الغنى محمد تقى المتخلص به احقر فى يوم الأثنين من رابع عشر [من] شهر ذيحجه 1348 مطابق 33/92

راقم كتاب اين قسمت، نيكى اخلاق را تصديق مى كند، نه تنها در سفر بلكه در تمام دوره عمر انسان، حسن اخلاق لازم، بلكه متحتّم در سفر و حضر، اداره كننده كافّه امورات و محبوب كننده عامّه خلايق و نوع بشر، به علاوه نجات بخش دنيا و آخرت حُسن خلق است، كه «حضرت خاتم» را اوصاف زياده از حد و احصا است، ولى حضرت بارى تعالى شأنه، آن وجود محترم را به حُسن خُلق در كلام مجيد ياد مى فرمايد: «اِنَّكَ لَعَلى خُلُق عَظِيم» (محمد تقى الأحقر)

مشكلات حاجيان از زبان سفرنامه نويسان

پيشگفتار

حج، از ديرباز داراى اهميت ويژه اى در ميان ايرانيان بوده است. تاريخ نگار قرن چهارم، مسعودى (م 346 هـ . ق .)، در اين زمينه مى نويسد: «ايرانيان قديم به احترام خانه كعبه وجدّشان ابراهيم(عليه السلام) و هم توسل به هدايت او و رعايت نسب خويش، به زيارت بيت الحرام مى رفتند وبرآن طواف مى بردند. و آخرين كس از ايشان كه به حج رفت، ساسان پسر بابك، جدّ اردشير بابكان، سرملوك ساسانى بود. ساسان پدر اين سلسله بود كه عنوان از انتساب او دارند. چون ملوك مروانى كه انتساب از مروان دارند و خليفگان عباسى كه نسبت به عباس بن عبدالمطّلب مى برند. و چون ساسان به زيارت خانه رفتى، طواف بردى و بر چاه اسماعيل زمزمه كردى، گويند به سبب زمزمه اى كه او و ديگر ايرانيان بر سر چاه مى كرده اند، آن را زمزم گفته اند و اين نام معلوم مى دارد كه زمزمه ايشان بر سر چاه مكرّر و بسيار بوده است. يك شاعر قديمى در اين زمينه گويد: ايرانيان از روزگاران قديم بر سر زمزم، زمزمه مى كرده اند و يكى از شاعران ايران پس از ظهور اسلام به اين موضوع باليده، ضمن قصيده اى گويد: و ما از قديم پيوسته به حج خانه مى آمديم و همديگر را در ابطح به حال ايمنى ديدار مى كرديم و ساسان پسر بابك همى راه پيمود تا به خانه كهن رسيد كه از روى ديندارى طواف كند، طواف كرد و به نزد چاه اسماعيل كه آب خواران را سيراب مى كند زمزمه كرد. ايرانيان در آغاز، مال و گوهر و شمشير و طلاى بسيار به كعبه هديه مى كردند. همين ساسان پسر بابك، دو آهوى طلا و جواهر با چند شمشير و طلاى فراوان هديه كعبه كرد كه در چاه زمزم مدفون شد. برخى از مؤلفان تاريخ و ديگر كتبِ سرگذشت، بر اين رفته اند كه اين چيزها را جرهميان به هنگام اقامت در مكه هديه كرده اند ] و حال آن كه [ جرهميان مالى نداشتند كه اين چيزها را بديشان نسبت دهند، شايد از ديگران بوده است و خدا بهتر داند.» از اين تاريخ تا سال 438 هـ . ق . كه ناصرخسرو قباديانىِ اسماعيلى مذهب، (

394ـ 481 هـ . ق .) به حج رفته و گزارش سفر خود را به رشته تحرير درآورده است، هيچ اثر مكتوبى از حج و چگونگى حج گزارى ايرانيان در دست نيست. البته در اشعار برخى شاعران قرن سوّم و چهارم از مكّه و حرم نام برده شده، كه حكايت از حضور اين نام ها در ادبيات آن عصر دارد. رودكى قديمى ترين شاعر فارسى (م

329ـ 330 هـ . ق .) نخستين كسى است كه نام كعبه را در اشعار خود آورده و چنين مى گويد:

و در جاى ديگر مى گويد: