 |
|
مسند نويسى در تاريخ حديث دكتر سيد كاظم طباطبائى - ۱ - رب انعمت فزد بخش اول . مفهوم مسند. اشاره : مـسند از مصدر اسناد و اسناد از ماده ((سند)) است از آنجا كه از اين خانواده واژه هايى چون سند, اسـنـاد,اسـنـد, مسند, مسند و نزد حديث پژوهان عموما و دراين نوشتار خصوصا كاربردى فراوان دارد, پيش از هر چيز لازم به نظر مى رسد معانى اين واژه ها به دقت مورد بررسى قرار گيرد. 1ـ سند. الف ـ معناى لغوى سند:. ((سـند)) (جمع آن اسناد و جمع جمع آن اسانيد) به معناى دامنه و نشيب و سرازيرى
كوه , زمين بـلـند كه روياروى شخص باشد, تكيه گاه و آنچه بدان پشت نهند از قبيل
ديوار و غيره , دستاويز و نوشته اى كه بدان اختيار شغل و ملكى را به كسى دهند, به
كار مى رود. ب ـ معناى اصطلاحى سند:. ((سـند)) نزد حديث شناسان عبارت از طريق متن ((6)) يا زنجيره بهم پيوسته از كسانى باشد كه يـكـى پس ازديگرى حديث را روايت كنند تا به پيامبر(ص ) يا معصوم (ع ) رسد ((7)) مثلا ((الف )) مـى گويد كه گفت مرا ((ب )) به نقل از سخنان ((ج )) و به وى گفته بود ((د)) وبه او خبرداده بود ((ه)) و برا ى او نقل كرده بود((و)) كه از رسول خدا(ص ) شنيده بود كه چنين و چنان گفت ويا اينكه گفت كه پيامبر(ص ) را ديد كه درفلان مورد چنين وچنان كرد. طـريـق نـقـل احاديث و زنجيره راويان آن را, از آن جهت سند گويند كه حديث شناسان غالبا در درستى ونادرستى و قوت و ضعف حديث به آن تكيه مى كنند به عبارت ديگر, حديث قوت و ضعف خـود رااز احـوال راويان خود و پيوستگى و گسستگى زنجيره آنان كسب مى كند ((8)) از همين رومـجـازامـى گوييم : اين حديث قوى السند است زيرا سندها به منزله ستونهايى هستند كه متن حديث برآنها استوار و پا برجاست ((9)) . 2 ـ اسناد. الف ـ معناى لغوى اسناد. ((اسناد)) مصدر از باب افعال است در سطور بالاديديم كه ((اسند)) و ((سند)) در پاره اى از موارد به يك معنا به كار رفته است كاربردهاى ديگر آن به شرح زير است :. ((اسـنـده فى الجبل )), يعنى : آن را بركوه بالا برد ((اسنده اليه )), يعنى : آن را به آن چيز تكيه داد ((اسـنـدالحديث )), يعنى : آن سخن را پله پله بالا برد و به گوينده اش نسبت داد بنابراين اسناد به مـعـنـاى بـالا بـردن , تكيه يا نسبت دادن چيزى به چيزى يا كسى , نسبت دادن حديث يا سخن به گـويـنده آن , به كار مى رود ((10)) براى هريك از اين كاربردها در متون كهن , خواه دينى و خواه غـيـرديـنـى شواهدى مى توان يافت چنانكه امام صادق (ع ) در پاسخ پرسش يكى از يارانش درباره حـجـرالاسـود از جـمـله مى فرمايد: ((الى ذلك المكان [ حجرالاسود] يسند القائم ظهره )) ((11)) يعنى : ((قائم آل محمد(ص ) پشت خويش را به اين مكان تكيه مى دهد)) همچنين امام صادق (ع ) از امـيرمؤمنان (ع ) روايت مى كند كه فرمود: ((اذاحدثتم بحديث فاسندوه الى الذى حدثكم فان كان حـقـا فـلكم وان كان كذبا فعليه )) ((12)) يعنى : ((هرگاه حديثى را نقل مى كنيد آن را به راويش نسبت دهيد, تا اگر درست بود به سود شما و اگر دروغ بود به زيان آن راوى باشد)). ب ـ معناى اصطلاحى اسناد:. ((اسـناد)) در مقابل ((ارسال )) (رها ساختن ), نزد حديث پژوهان به معناى نسبت
دادن حديث به مـعصوم (ع )از رهگذر ذكر يك يك راويان آن است حديث شناسان گاه اسناد
را به معناى ذكر سند به كار مى گيرندچنانكه مثلا وقتى گفته مى شود: ((ا سند هذا
الحديث )), يعنى : سند اين حديث را ياد كن اما غالبا آنان سند واسناد رابه يك معنا
و براى بيان يك چيز به كار مى برند
((13)) در يك حـديـث شـريـف نـبـوى (ص )كـه از طـريق محدثان امامى گزارش شده ,
در سخن پيامبر(ص ) ((اسناد)) به معناى ((سند)) به كار رفته است آن حديث چنين است :
از جعفربن محمد از پدرش از عـلى بن حسين از پدرش ـ عليهم السلام ـروايت شده كه
پيامبر(ص ) فرمود: ((اذا كتبتم الحديث فـاكـتـبوه باسناده فان يك حقا كنتم شركافى
الاجروان يك باطلا كان وزره عليه ))
((14)) يعنى : ((هـرگـاه حـديث را نوشتيد, آن را با سندش بنويسيد تا اگردرست
بود شما در پاداش آن شريك باشيد واگر نادرست بود, بارگناه آن بردوش راوى اش باشد)).
ايـن كـاربـرد يكسان به اين جهت است كه متن حديث ناگزير از داشتن طريقى است كه آن
را به گوينده اش برساند اين طريق را به اعتبار اينكه در بيان صحت و ضعف حديث
دستاويز و تكيه گاه حـديث پژوهان است , ((سند)) گويند وبه اعتبار اينكه نسبت حديث
به گوينده اش را در بر دارد, ((اسناد)) نامند
((15)) . بـايـد افـزود: در عـلوم حديث بررسى سند يك ركن اساسى است زيرا يكى از
ابزارهاى بازشناسى حـديـث مـقـبـول از حديث مردود است از همين رو پيشوايان معصوم (ع
) همواره به نگاشتن سند احـاديث وحفظ آن و نسبت دادن هر حديثى را به روايتگر و
گوينده آن , سفارش كرده اند يكى دو نـمـونـه از اين احاديث به مناسبت در سطور بالا
ذكر شد بزرگان عامه نيز از تابعان و اتباع تابعان گـرفـتـه تـا دانشمندان دوره هاى
بعد, هميشه اهميت سند واسناد را گوشزد كرده اند به عنوان نـمـونه , سفيان ثورى (د
161ق ) گويد: ((اسناد جنگ افزار مؤمن است اگر همراه مؤمن سلاحى نـبـاشـد بـا چـه
چيزى خواهدجنگيد؟ 3 ـ مسند. الف ـ معناى لغوى مسند. ((مسند)) اسم فاعل (صفت فاعلى ) از اسند است آنچه سبب تكيه دادن مى شود, كسى كه گواهى ديگرى راتقرير مى كند و اسناددهنده , از معانى اين واژه مى باشد. ب ـ معناى اصطلاحى مسند. ايـن واژه در اصـطـلاح حـديث شناسان به عنوان لقب بركسى اطلاق مى شود كه در زمان يا شهر خـويـش ازدانش چشمگيرى در حديث برخوردار باشد ((21)) به عبارت دقيقتر, ((مسند)) كسى است كه با تكيه بر حافظه حديث را با سلسله سند نقل مى كند, خواه به احوال سند و قوت و ضعف آن آگـاهـى داشـتـه باشد و خواه از چنين آگاهيى برخوردار نبوده , تنها به روايت توانا باشد مقام علمى مسند از حافظ ومحدث پايين تر است ((22)) در روزگاران گذشته , بسيارى از محدثان را به القابى چون مسند شام ,مسند اصفهان , مسند خراسان و ملقب ساخته اند. 4 ـ مسند. الف ـ معناى لغوى مسند. واژه مـسند اسم مفعول (صفت مفعولى ) از اسند و جمع آن مساند و مسانيد است ((23)) از معانى ايـن واژه يـكـى پـسـرخـوانـده اسـت , ديگرى روزگار, چنانكه گويند: ((لاآتيه يد الدهر و يد الـمـسـنـد)) يـعـنـى : ((هـرگز نزد او نخواهم آمد)) ((24)) گويند روزگار را از آن رو مسند خـوانـده انـد كـه پـاره هاى آن به هم پيوسته است ((25)) سوم اسناد شده يا نسبت داده شده , چـهـارم چيزى كه به آن تكيه شودچنانكه ابن منظور گويد: ((هرچيزى كه چيزى را به آن تكيه دهى , آن چيز مسند است )) ((26)) پنجم آن كس كه بدو پناه برده شود وبالاخره به معناى تكيه گـاه نـيـز بـه كـار مى رود چنانكه ابن منظورمى نويسد: ((آنچه را بدان تكيه شود, مسند و مسند خوانند و جمع آن مساند است )) ((27)) . گـفتنى است كه در قرآن كريم از خويشاوندان اين واژه , تنها يك كلمه و آن هم يكبار به كار رفته است و آن كلمه ((مسنده )) است در آيه شريفه ((كانهم خشب مسندة )) يعنى : ((گويى كه ايشان [ منافقان ]چوبهايى اند ببرباز نهاده )) ((28)) اين واژه اسم مفعول (صفت مفعولى ) از مصدر تسنيد اسـت و ((سـنـدالـحائط)) يعنى : چوب را زير ديوار گذاشت ((29)) به ديگر سخن , براى ديوار از چـوب تكيه گاه ساخت خداوند دراين آ يت شريفه دو رويان را به چوبهاى زير ديوار ماننده ساخته كـه انـديـشـه نمى كنند و ازحضور در مسجد بهره نمى برند و بسان درختان بالنده و ميوه دهنده نيستند ((30)) . امـا در احـاديـث , از ايـن خانواده واژه هاى بسيارى چون استناد, استند, اسناد, اسند, سند, مسند, مـسـانـد,سـنـاد, مـسـنده و به كار رفته ((31)) كه در سطور بالا به مناسبت پاره اى از آنها از نظر گذشت . ب ـ معناى اصطلاحى مسند. ايـن واژه در اصـطـلاح اهل دانش به چند معنا به كار مى رود پاره اى از اين معانى , اساسا به دانش حـديـث مـربـوط نـيست اما پاره اى ديگر, از پركاربردترين دانشواژه ها در نزد حديث شناسان است نگارنده ابتدامعانى دانشواژه اى اين كلمه را گزارش مى كند و سپس روشن مى سازد كه كداميك از اين معانى به دانش حديث مربوط و كداميك به اين دانش مربوط نمى شود:. يك ـ خط مردم عربستان جنوبى (يمن ) در روزگار باستان به نام مسند شناخته مى شود ((32)) ايـنـكه دربرخى احاديث آمده ((ان حجرا وجد عليه كتاب بالمسند)) ((33)) , مقصود همين نگاره اسـت از آنـجـا كه اين اصطلاح به موضوع اين نوشتار مربوط نيست , به همين توضيح كوتاه بسنده مى شود. دو ـ مـسـنـد در بـرابر مسنداليه , اصطلاحى است كه در دستور زبان و علوم بلاغت به كار مى رود مسند به اين معنا به موضوع اين رساله مربوط نمى شود از همين رو به اين مقدار قناعت مى گردد. سه ـ مسند در برابر مرسل ((34)) و منقطع ((35)) و نزد حديث شناسان حديثى است كه سندش از راوى تاپيامبر(ص ) (يا به تعبير درست تر تا معصوم ) ((36)) پيوسته و متصل باشد به عبارت ديگر, حـديـثـى است كه از زنجيره اسناد آن حلقه اى مفقود نباشد اين اصطلاح نزد بيشتر محدثان تنها درباره حديث مرفوع ((37)) متصل ((38)) به كار مى رود چنانكه حاكم مى نويسد:. ((حديث مسند آن است كه محدث آن را از استادى روايت كند كه سماع وى از او آشكارباشد و سن وى چنين كارى را اقتضا كند و سماع استاد او از استادش هم به همين شيوه باشد تا اينكه اسناد به يك صحابى مشهور برسد واز رهگذر او به پيامبر(ص ) بپيوندد)) ((39)) . بـه عـقـيـده حـاكـم , مـسـند شرايطى دارد از جمله اينكه : آن حديث موقوف , ((40)) مرسل و مـعضل ((41)) نباشد و درميان راويان آن , شخص مدلس (پنهانكار و نيرنگ باز) وجود نداشته باشد ((42)) ديـگـر آنـكـه ((عباراتى از قبيل از طريق فلانى خبر يافتم , از طريق فلانى برايم حديث كردند, از طريق فلان كس به من خبر رسيد, فلان كس آن را به پيامبر نسبت داد, اين حديث را مرفوع مى پندارم و جز اينها كه موجب تباهى حديث مى گردد, در اسنادش نباشد)) ((43)) . بنابراين مسند, حديث موقوف و مقطوع ((44)) را ـ هرچند كه اسناد آن دوپيوسته باشد ـ و مرسل ومنقطع را ـ هرچند كه مرفوع باشند ـ در بر نمى گيرد. سيوطى تعريف بالا را درست ترين دانسته و ابن حجر تنها همين تعريف را صحيح مى داند ((45)) امـابرخى از محدثان و فقيهان مسند را به گونه اى ديگر تعريف كرده اند از جمله خطيب بغدادى مرفوع بودن را در مسند يك شرط اغلبى مى داند نه يك شرط حقيقى و هميشگى او مى نويسد:. ((مـقصود محدثان از توصيف حديث به مسند اين است كه اسناد آن از راوى تاسرچشمه (كسى كه حـديـث به او اسناد داده شده ) پيوسته باشد ولى محدثان بيشتر اين تعبير را درباره حديثى كه به پيامبر(ص ) اسناد داده شده , به كار مى برند و پيوستگى اسناد در آن بدين گونه است كه هر يك از راويـانـش آن را از طـبقه بالاتر شنيده باشد تا برسد به آخرين تن , هر چندكه در آن اسناد, سماع [ شاگرد از استاد] روشن و آشكار نبوده وبه عنعنه ((46)) بسنده كرده باشند )). مرحوم سيد حسن صدر كاظمينى هم اصطلاح مزبور را به همين سان تعريف مى كند و مى نويسد:. ((اگـر زنـجيره سند جملگى معلوم واز آن هيچ يك از راويان نيفتاده باشد,بدين گونه كه هريك ازآنـان آن حـديـث را از بـالاتـر از خود گرفته باشد تا به سرچشمه اش برسد, مسند است و به آن موصول ومتصل هم گويند مسند بيشتر درباره حديثى كه از پيامبر(ص ) رسيده , به كار مى رود)) ((47)) . امـا تـعـريف ابن عبدالبر قرطبى , تقريبا عكس تعريف خطيب بغدادى است وى مسند را با مرفوع يـكى مى داند وبراين باور است كه حديثى كه بطور خاص از پيامبر(ص ) رسيده باشد, مسند است , خواه اسنادآن پيوسته باشد خواه گسسته او براى نوع پيوسته آن , حديثى را ياد مى كند كه مالك از نافع از ا بن عمر ازرسول خدا(ص ) روايت كرده وبراى نوع گسسته آن حديثى را نمونه مى آورد كه مـالـك از زهـرى از ابن عباس از رسول خدا(ص ) نقل كرده است ابن عبدالبر به دنبال حديث اخير مى افزايد: ((اين حديث از آن روى كه به پيامبر(ص ) نسبت داده شده , مسند وازآن رو كه زهرى از ابـن عباس استماع حديث نكرده ,منقطع است )) ((48)) اما اين نظر باشيوه حديث شناسان بزرگ سـازگـار نـيـسـت زيرا آنان مسند را در برابرمرسل به كار مى گيرند و مى گويند ((اسنده فلان وارسله فلان )) ((49)) . نـتـيـجه اينكه , حديث مسند در اصطلاح خطيب بغدادى و مرحوم صدر وامثال آنان برابر است با مـتصل ,جز اينكه مرفوع بودن در مسند يك شرط اغلبى است و در اصطلاح ابن عبدالبر, برابر است بـا مـرفوع درحالى كه برابر اصطلاح مشهور كه بيشتر حديث شناسان آن را پذيرفته اند, هر حديث مرفوعى مسندنيست همچنان كه هر حديث پيوسته اى هم نمى تواند مسند باشد, بلكه يك حديث مـسـند در آن واحدبايد هم مرفوع و هم متصل باشد زيرا در آن هم به متن وهم به اسناد مى نگرند بنابراين , هر حديث مسندى متصل است , زيرا كه سندش از آغاز تا انجام پيوسته است و مرفوع است , زيرا كه متن آن به پيامبر(ص ) مى پيوندد ((50)) . به نظر مى رسد مسند نام نهادن حديث , از آن جهت باشد كه چنين حديثى با ذكر زنجيره راويانش , پـلـه پـله بالا برده شده تا به سرچشمه اش يعنى پيامبر(ص ) يا معصوم (ع ) برسد در اين صورت اين كاربرد جنبه حقيقى دارد اما اگر مقصود از حديث مسند, حديثى باشد كه سندش را ياد كرده اند, ايـن كـاربـرد جـنـبه مجازى مى يابد ((51)) شايد زمخشرى با در نظر داشتن همين جنبه , سخن محدثان را كه مى گويندحديث مسند, يك كاربرد مجازى مى داند ((52)) زيرا نهادن نام سند بر زنجيره راويان حديث , جنبه مجازى دارد. از مـسـنـد بـه معنايى كه اينك مورد بحث ماست , صورت فعلى آن در حديث به كار رفته است آن حـديث بدين شرح است : ((روى عنه [ الامام الباقر ] ـ عليه السلام ـ انه سئل عن الحديث يرسله ولا يـسـنده فقال : اذاحدثت الحديث فلم اسنده , فسندى فيه ابى عن جدى عن ابيه , عن جده رسول اللّه (ص ) عـن جـبـرئيـل عن اللّه ـ عز وجل )) ((53)) يعنى : ((روايت شده كه از امام باقر(ع ) در باره حـديـثـى كـه بـه صـورت مـرسل (رهاشده ) نقل مى كند و آن را به گوينده اش اسناد نمى دهد, پرسيدند در پاسخ گفت : هرگاه حديث گفته ام و آن را به گوينده اش اسناد نداده ام , سند من در آن حديث چنين است : پدرم از نيايم و نيايم از طريق پدرش ازنيايش رسول خدا(ص ) از جبرئيل از خداوند ـ عز وجل )). گـفتنى است از مسند به اين معنا صفت نسبى (اسم منسوب ) ساخته اند چنانكه ابوجعفر عبداللّه بن محمد بن جعفربن اليمان جعفى (د 229 ق ) از مردم بخارا را مسندى خوانده اند گويند: وى را از آن روى مـسـنـدى خوانده اند كه همواره احاديث مسند را مى جست نه مرسلها و مقطوعها را ((54)) يا به آن دليل كه در ماوراالنهر نخستين كسى است كه مسند صحابه را گرد آورد ((55)) . چـهـار ـ گـاه از كاربرد واژه ((مسند)), اسناد يا خود سند مورد نظر است دراين صورت اين واژه مـصـدر مـيـمـى اسـت بنابر اين نزد حديث پژوهان مسندالشهاب و مسندالفردوس , اسنادالشهاب واسنادالفردوس معنامى دهد ((56)) براى روشن شدن مطلب مى افزايد:. الـف ـ قـاضـى ابـوعـبداللّه محمدبن سلامه قضاعى شافعى (د 454 ق ) كتاب معروفى دارد به نام شهاب الاخبار فى الحكم والامثال و الا داب وى در آغاز اين كتاب گويد:. (( درايـن كـتـاب خـود از ميان شنوده هايم از احاديث رسول خدا(ص ), هزار سخن حكيمانه رادر وصـايـا, آداب , مواعظ و امثال فراهم آوردم واسانيد احاديث را حذف كردم و جملگى آن اسنادها را در كتابى ويژه گرد آوردم كه مى توان براى آگاهى از آن اسنادها بدان رجوع كرد)) ((57)) . اين كتابى كه اسانيد احاديث شهاب الاخبار را در بردارد همان مسندالشهاب ((58)) است كه گويا از آن به مسند قضاعى ((59)) هم تعبير شده است ((60)) . ب ـ ابـوشـجاع شيرويه بن شهردار ديلمى همدانى شافعى (د 509 ق ) كتابى دارد در حديث به نام فـردوس الاخـبـار ديـلـمى چون اهل زمان خود را بديد كه به حديث و اسانيد آن پشت كرده و به قصص و حكايات ورواياتى كه پايه درستى ندارد, روى آورده اند, اين كتاب را به ترتيب حروف الفبا تاليف كرد و جهت آسانى كار خوانندگان , اسانيد احاديث آن را حذف كرد فردوس الاخبار بيش از ده هـزار حـديـث را دربـاره سـنن و آداب و مواعظ و امثال و عقوبات دربر دارد سيوطى در تاليف جامع الصغير از روش ديلمى در اين كتاب پيروى كرده است . فـرزند مؤلف ابونصر (يا ابومنصور) شهردار بن شيرويه (د 558 ق ) در پاسخ خرده گيريهايى كه بر كتاب پدرش كرده اند, اسانيد احاديث فردوس الاخبار را گردآورده و آن را به صورتى نيكو در چهار جلد مرتب ساخته و آن را مسندالفردوس نام نهاده است ((61)) . برخى از نويسندگان به دليل نداشتن آگاهى درست يا از روى حس كميت گرايى , مسندالشهاب ومسندالفردوس را در رديف كتابهايى چون مسنداحمدبن حنبل و مسندطيالسى ياد كرده اند در حالى كه روش اين دو كتاب با كتابهاى مسند به كلى فرق دارد. پـنج ـ مسند (جمع آن مسانيد) در برابر مصنف , در علم الحديث به عنوان يك دانشواژه در وصف پاره اى از مجموعه هاى حديثى به كار مى رود. تـوضـيـح ايـنـكه واژه مسند چنانكه دربالا گفته شد, گاه وصف حديث قرار مى گيرد و گفته مـى شـود حـديـث مسند, و گاهى وصف كتاب حديث قرار مى گيرد ومثلا گفته مى شود كتاب مـسـنـد ويـا بـه نام مؤلف ياراوى اش اضافه مى گردد و گفته مى شود مسندامام موسى بن جعفر الـكـاظم يا مسندالامام زيد يامسنداحمدبن حنبل مسند به معناى دوم كه مورد بحث اين نوشتار است , كتابى است كه در آن احاديث به ترتيب صحابه (يعنى : نخستين مرجع در اسناد حديث پس از پـيامبر) گردآمده باشد شيوه مسندنويسى با تاليف مصنفها متفاوت است به اين معنا كه در دومى به دنبال هر بابى احاديث مربوط به آن موضوع نقل مى شود براى نمونه اگر باب طهارت را در نظر بگيريم , هر حديثى كه به طهارت مربوط باشد, در آن باب جاى مى دهند اما شيوه مسندنويسى غير از آن اسـت درايـن طـريـقـه احـاديـث را بـرحسب راويان ترتيب مى دهند مثلا هرچه را از طريق عـلـى بـن ابـى طـالب (ع ) از پيامبر(ص ) روايت شده , دريك فصل جداگانه مى آورند, اعم از اينكه حـديـث وى در بـاب زكـات باشد يانماز يا طهارت يا موضوع ديگر و آنگاه كه مؤلف از نقل احاديث صـحابى نخستين فارغ شود به نقل احاديث صحابى دوم مى پردازد وبه همين ترتيب پيش مى رود بـنـابـرايـن , اسـاس تـقسيم بندى در آن يكى ((وحدت موضوع )) و دراين يكى ((وحدت صحابى ناقل حديث )) است ((62)) . مـسـندها احاديث رسول خدا(ص ) را همراه با زنجيره سند و غالبا پيراسته از آرا صحابه و فتواهاى تابعان در بردارند ((63)) . روشهاى تدوين حديث وسنجش شيوه مسندنويسى با ديگر روشها. كتابهاى حديث انواع گوناگونى دارد صحاح , جوامع , مسانيد, معاجم , مستدركات , مستخرجات و اجـزااز مـعـروفـتـرين گونه هاى كتابهاى حديث هستند نگارنده در اين جا از باب ((تعرف الاشيا باضدادها)) بطوراجمال انواع كتابهاى حديث را معرفى مى كند تا از رهگذر سنجش ميان روشهاى گوناگون تدوين حديث ,روش مسندنويسى از ديگر روشها شناخته گردد و مقدار ارزش و فوايد و كاستيهايش بيشتر دانسته شودمهمترين گونه هاى كتابهاى حديث به شرح زير است :.
|
