از راه ديگر (طريق تحليل)

تكثر معلومات را با روش ديگر نيز مى‏توان بررسى نمود زيرا چنانكه در مقاله 4 بيان شد معلومات حصولى ما بر دو قسم منقسم مى‏باشد تصورى و تصديقى .

در قسم اول تصورى

ما بحسب غريزه در مفاهيم جزئيه به مجرد حس و مشاهده قناعت مى‏نمائيم مثلا چنانچه مفهوم اين كرسى جزئى را بما القاء كردند به تنها نشان دادن يك كرسى جزئى در خارج قناعت مى‏ورزيم ولى در مفاهيم كليه اين حال را نداريم زيرا در مورد بسيارى از مفهومات مفاهيم ديگر نيز پيدا مى‏شوند كه از مفهوم مورد نظر قابل انفكاك و جدائى نيستند و اگر آنها را جدا و منفك فرض كنيم مفهوم مورد نظر رخت‏بر بسته و از ميان خواهد رفت مثلا مفهوم كرسى كه داراى شكل خاص و رنگ و بزرگى و ظرافت صنعت‏بوده و از تخته ساخته شده مفهومى است مانند مركب از يك عده مفهومات و از ميان آنها اگر رنگ و بزرگى و ظرافت صنعت را تصور نكرده و نديده انگاريم تصور كرسى از ميان نمى‏رود بخلاف تخته ماده و شكل كرسى صورت كه با نفى آنها تصور كرسى از ميان خواهد رفت از اين راه مى‏دانيم كه مفهوم كرسى مفهومى است كه از مجموع دو مفهوم تخته شكل تركيب يافته است و سپس همين چگونگى و تركيب را در خود مفهوم تخته كه جزئى از مفهوم كرسى مى‏باشد مى‏يابيم

پاسخ اين سؤال اين است كه لازمه فرمول سابق اين نيست كه ذهن بواقعيت هر يك از بسائط و مركبات على‏حده نائل شود بلكه در برخى از موارد ذهن ابتداء بدرك مركبات نائل مى‏شود سپس با قوه تجزيه بسائط و عناصر اوليه را از يكديگر جدا مى‏سازد تصورات عادى ابتدائى در مورد محسوسات از اين قبيل است مثلا ابتدا انسان از راه باصره جسم را مى‏بيند با حجم و شكل و رنگ معين يعنى تصور حجم و شكل و رنگ با هم و توام و غير مجزا از يكديگر برايش حاصل مى‏شود بعد از آنكه ذهن قوى شد و قدرت تجزيه پيدا كرد كميت را از كيفيت و هر يك از كيفيات را جدا از ديگرى تصور مى‏كند و در برخى از موارد ابتداء بدرك بسائط نائل مى‏شود سپس با قوه تركيب از آنها تصور جديدى مى‏سازد مثل اينكه از يك طرف تصور حد يا نهايت‏براى ذهن حاصل مى‏شود و البته تصور نهايت نيز به نوبه خود تصورى است مركب كه از تركيب چندين تصور بسيط حاصل شده است و از طرف ديگر تصور عدم و از نسبت دادن عدم به نهايت تصور لا يتناهى براى ذهن حاصل مى‏شود و با اينكه از يكطرف تصور وجود و از طرف ديگر تصور ضرورت و وجوب براى ذهن حاصل مى‏شود سپس از تركيب اين دو تصور تصور جديدى واجب الوجود براى ذهن دست مى‏دهد تمام فرضيه‏هاى علمى و فلسفى از اين قبيل است ذهن پس از آنكه اين نوع تصورات را توليد كرد در صدد تحقيق علمى و فلسفى برمى‏آيد و از راههاى منطقى صحت‏يا بطلان اين فرضهاى ذهنى را اثبات مى‏كند) زيرا اگر چنانچه مثلا عناصرى كه به همراهى صورت تخته تخته را درست كرده‏اند از مفهوم تخته سلب شوند تصور تخته از ميان مى‏رود و البته اين تجزى و انحلال پيوسته ادامه نيافته و در جائى وقوف خواهد كرد و البته آخرين دو مفهومى كه پيدا كرده‏ايم بسيط خواهند بود چنانكه در خارج نيز كار همانگونه مى‏باشد و همان مفهوم بسيط است كه مفهومات بسيطه ديگرى يكى پس از ديگرى بوى اضافه شده و تركيب يافته است كه مفهوم نخستين مورد نظر مفهوم كرسى مثلا درست گرديده

پس مفاهيم تصوريه ما چنانكه يك نوع كثرت در ميان بسايط خود دارند يك نوع كثرت نيز بواسطه تركيب پيدا مى‏كنند و چنانكه گذشت‏برخى ازين مفاهيم مهيات هستند و برخى از آنها اعتباريات هستند كه از مهيات اخذ شده‏اند و اين نيز يك نوع كثرتى است كه متولد مى‏شود و چنانكه روشن است تركيبى كه ميان مهيات انجام مى‏گيرد ميان مفاهيم اعتباريه نيز انجام مى‏يابد از بيان فوق نتيجه گرفته مى‏شود:

1- مفاهيم تصوريه كثرتى بواسطه بساطت و تركب پيدا مى‏كنند

2- مفاهيم كثرتى ديگر از راه حقيقت و اعتبار دارند

(مطابق نظريه عقليون مفاهيم يكنوع كثرتى از راه ذاتى بودن فطرى بودن و عرضى بودن دارند و يكنوع كثرتى از راه بساطت و تركب دارند و مفاهيم بسيط يا از راه يكى از حواس وارد ذهن شده‏اند و يا آنكه ذهن فطرتا واجد آنها بوده و مطابق نظريه حسيون كثرت مفاهيم فقط از لحاظ بساطت و تركب است و تمام مفاهيم بسيطه از راه يكى از حواس خارجى يا داخلى مستقيما وارد ذهن شده‏اند 74 هوبز از فلاسفه حسى قرن هفدهم 1588 - 1679 مى‏گويد استدلال و فكر درست‏يعنى جمع كردن معلومات با هم يا جدا كردن آنها از يكديگر بعبارت ديگر فلسفه يعنى تجزيه و تركيب و تجزيه و تركيب تنها به اجسام تعلق مى‏گيرد و غير از جسم هر چه هست موضوع فلسفه و علم واقع نمى‏شود .