تصور جوهر و عرض

(از جمله تصوراتى كه براى ذهن حاصل است تصور جوهر و عرض است جوهر يعنى موجود مستقل از محل و موضوع و عرض يعنى موجود نيازمند به محل و موضوع مثلا تمام اجسام داراى كميت و مقدار و شكل هستند ما خود جسم را بعنوان جوهر و كميت و شكل آنرا بعنوان عرض مى‏شناسيم و يا اينكه اين كاغذ كه سفيد است‏سفيدى را بعنوان عرض و خود كاغذ را بعنوان جوهر مى‏شناسيم .

ما در اين مقاله كار نداريم كه چه چيز جوهر است و چه چيز عرض و يا اينكه آيا جوهر و عرض در مقابل يكديگر در خارج وجود دارند يا ندارند در اين سلسله مقالات يك مقاله مستقل مقاله 13 باين مطالب اختصاص داده شده گفتگوى ما فعلا متوجه منشاء پيدايش اين دو تصور است كه آيا اين دو تصور از كجا براى اذهان پيدا شده است زيرا مطابق سبك اين مقاله هر تصورى كه عارض ذهن شود يك منشاء واقعى دارد و تا نفس بواقعيت آن متصور با علم حضورى نرسيده باشد نمى‏تواند آن تصور را بسازد و حتى تصورات موهومه نيز در اصل منشاء واقعى دارند و عناصر اوليه آن تصورات از واقعياتى سرچشمه مى‏گيرد و لهذا وقوع خطا بالعرض است و همواره هر خطائى مستلزم صوابى و هر موهومى مستلزم حقيقتى ست‏حالا ببينيم منشاء پيدايش تصور جوهر و تصور عرض چيست و از چه واقعيتى سرچشمه مى‏گيرد .

اين مطلب از لحاظ روانشناسى و فلسفى بسيار حائز اهميت است و كمتر مورد توجه دقيق واقع شده روانشناسى جديد كم و بيش در اطراف اين مطلب گفتگو كرده است در اين مقاله براى اولين مرتبه با يك نظر دقيق راه پيدايش اين دو تصور بيان شده است .

مطابق آنچه در صدر مقاله بيان شد عقيده عقليون دائر بر وجود يك سلسله تصورات فطرى قابل قبول نيست پس بجاى ديگرى بايد دست دراز نمود از طرف ديگر واضح است كه جوهر و عرض را در زمره وجدانيات يعنى پديده‏هاى خاص نفسانى از قبيل اراده و محبت نمى‏توان شمرد و باصطلاح از موضوعات خاص روانى نيستند پس از راه وجدان نيز كه پيدايش يك سلسله تصورات مربوط بامور روانى توجيه مى‏شود نمى‏توان پيدايش اين مفاهيم را توجيه نمود براى پيروان مكتب حس دو راه ديگر باقى است‏يكى اينكه پيدايش اين دو را از راه احساس خارجى توجيه كنند و ديگر اينكه آن دو را موهوم محض بدانند ولى از هيچيك از اين دو راه نيز قابل توجيه نيست اما از راه حواس خارجى بجهت آنكه هر چند حواس ما به عوارض و ظواهر تعلق مى‏گيرد و ما تمام اعراض خارجى را از راه احساس درك مى‏كنيم مثلا ما از جسم احساس رنگ و شكل و طعم و كميت مى‏نماييم سفيدى و كرويت و تلخى و مقدار را احساس مى‏كنيم اما عرض بودن اينها كه عبارت است از نيازمندى وجودى آنها به محل و موضوع باحساس درنمى‏آيند پس احساس اين عوارض نمى‏تواند منشاء پيدايش مفهوم عرض در ذهن ما بشود و بعبارت روشن‏تر گفتگوى ما در مفهوم رنگ و شكل و مقدار و امثال اينها نيست كه از كجا پيدا شده‏اند گفتگو در مفهوم عرضيت است كه از آن به نيازمندى وجودى به محل تعبير مى‏كنيم و شك نيست كه اين خود يك مفهوم جداگانه‏ايست كه عارض ذهن شده است .

و از طرف ديگر موهوم محض هم نيستند زيرا اولا چنانكه در مقاله 13 خواهد آمد اينها حقايقند نه موهومات و ثانيا به تصديق خود حسيون و همه روانشناسان ممكن نيست كه يك تصور موهوم كه هيچ حقيقتى را در بر نداشته باشد در ذهن پيدا شود موهومات همواره از تركيب يا تجزيه غلط دو يا بيشتر مفهوم حقيقى وجودى يا عدمى و يا يكى وجودى و ديگرى عدمى پيدا مى‏شوند مثلا تصور غول و سيمرغ و شانس و ساير موهومات كه براى ذهن پيدا شده در اثر يكنوع تصرفاتى است كه ذهن در مورد تصورات حقيقى انجام داده و ما با اندك تامل تصورات حقيقى اوليه را كه منشاء اين موهومات هستند مى‏توانيم بدست آوريم اما تصور جوهر و عرض از اين قبيل نيست زيرا عرض بودن يعنى نيازمندى وجودى به محل ما براى هر يك از اجزاء اين مفهوم مركب مى‏توانيم منشاى در حس پيدا كنيم مگر براى مفهوم نيازمندى چيزى كه هست مى‏توان گفت تصور جوهر كه عبارت است از استقلال وجودى شى‏ء از محل و موضوع از مقايسه با تصور عرض كه نيازمندى وجودى شى‏ء به محل و موضوع است پيدا شده زيرا استقلال عدم نيازمندى است‏يعنى يك مفهومى است مركب از دو چيز عدم نيازمندى ولى خود تصور عرض كه مشتمل بر مفهوم نيازمندى است از چه راه قابل توجيه است .

حقيقت مطلب اينست كه ما واقعيت جوهر و واقعيت عرض يعنى جوهر بودن جوهر و عرض بودن عرض و بعبارت ديگر واقعيت استقلال وجودى و واقعيت نيازمندى را در باطن نفس خود شهود كرده‏ايم و منشاء پيدايش اين دو تصور اين شهود باطنى است .

چنانكه سابقا در بيان مناط و ملاك علم حضورى گذشت واقعيت امور نفسانى و واقعيت نيازمندى آنها بنفس يكى است ما هرگز آن امور را منفك از جنبه نيازمندى و تعلق ذاتى آنها بنفس نمى‏توانيم مشاهده كنيم على هذا ابتداء پيدايش اين دو تصور اينجاست پس از اين مرحله است كه ذهن اين دو مفهوم را تحت قواعد معين بسط و گسترش مى‏دهد و تمام يا غالب موجودات را داخل در اين دو مفهوم مى‏كند .

ممكن است‏بعضى گمان كنند كه منشاء پيدايش اين دو تصور احساس خارجى است‏باين بيان كه ما گاهى در خارج دو امر مادى را مى‏نگريم كه يكى متكى بديگرى است مثلا سنگ كوچكى را روى سنگ بزرگى و يا گلوله را در دست‏خود و يا خود را روى زمين مى‏بينيم بعد در اثر مشاهده و تجربه مى‏بينيم كه هر وقت آن سنگ بزرگ از زير آن سنگ كوچك و يا دست ما از زير گلوله برداشته شود سنگ كوچك و آن گلوله به زمين مى‏افتد پس احتياج يكى از اين دو بديگرى و عدم احتياج آن ديگرى را به اولى احساس مى‏كنيم سپس ذهن ما در مقام توسعه و گسترش برمى‏آيد و اين تصورات را دقيقتر مى‏كند و در مورد جسم و شكل مثلا بكار مى‏برد پس بالاخره پيدايش اين دو تصور نيز منشاء حسى و تجربى دارند .

اين گمان از آنجا ناشى مى‏شود كه شخص از روى دقت‏حدود حس را تشخيص نداده باشد و نداند كه در مورد مثال نامبرده آنچه حس مى‏يابد و صورتى از آن در مخيله تهيه مى‏شود فقط تصور آن دو جسم و تصور افتادن و تصور تعاقب رها شدن جسم زيرين و افتادن جسم زبرين است اما احتياج و نيازمندى قابل احساس نيست و حس نمى‏تواند صورتى از احتياج در ذهن بگذارد .

مسئله عليت و معلوليت

(از مسائلى كه در فلسفه و علوم قديم و جديد بسيار حائز اهميت است مسئله عليت و معلوليت است تصورى كه بشر از عليت و معلوليت دارد اين است كه از دو شى‏ء معين مثلا يكى را بوجود آورنده و مؤثر و ديگرى را بوجود آورده شده و اثر مى‏شناسد عليت و معلوليت از امورى است كه همه كس تصورى از آن در ذهن خود دارد مثلا هنگامى كه انسان عصائى در دست گرفته و با دست‏خود آن عصا را حركت مى‏دهد در زمان واحد هم دست و هم عصا حركت مى‏كند اين دو حركت در عين اينكه همزمان هستند و از لحاظ زمان تقدم و تاخرى بر يكديگر ندارند انسان يكى از آن دو را مولود و نتيجه ديگرى مى‏داند و در مقام تعبير مى‏گويد چون دست‏حركت مى‏كند عصا حركت مى‏كند يعنى حركت عصا را معلل مى‏كند بحركت دست و اگر كسى فرضا بگويد چون عصا حركت مى‏كند دست‏حركت مى‏كند همه كس آنرا غلط مى‏داند .

در باب عليت و معلوليت و اقسام آن مسائل زيادى هست از قبيل اينكه آيا عليت و معلوليت واقعيت دارد و نظام هستى نظام على و معلولى است‏يا نه آيا ترتب معلول بر علت ضرورى و تخلف آن ممتنع است‏يا نه آيا شرط است كه علت و معلول همزمان باشد يا نه آشنايان به فلسفه و علوم جديد و قديم مى‏دانند كه اين مسائل و يك سلسله مسائل ديگر مربوط به مسئله عليت و معلوليت همواره در تاريخ فلسفه و علوم در درجه اول اهميت قرار داشته و دارد در اين سلسله مقالات يك مقاله مستقل مقاله 9 بان اختصاص داده شده است .

آنچه مربوط باين مقاله است اينست كه تصور عليت و معلوليت ابتداء از چه راه و از چه مجرائى براى ذهن حاصل مى‏شود .

در اينجا سه نظريه است نظريه عقلى نظريه حسى نظريه‏اى كه در اين مقاله اتخاذ شده است .

نظريه عقلى

چنانكه مكرر گفته شده است عقليون معتقد به فطرى بودن و خاصيت ذاتى بودن يك رشته از معقولات هستند و ما در صدر مقاله بطلان اين نظريه را بطور كلى روشن كرديم و ثابت كرديم كه تصور هيچ چيز بدون اينكه قوه مدركه واقعيت آن شى‏ء را به نحوى از انحاء بيابد ممكن نيست‏حاصل شود و ذهن انسان در ابتدا لوح بى نقشى است و همه اين نقشها و تصورات از راه برخورد قوه مدركه با واقعيتى از واقعيات عارض ذهن مى‏شوند على هذا اين نظريه در هيچ موردى قابل قبول نيست و لزومى ندارد كه آنچه بالخصوص در اين مورد گفته شده نقل و انتقاد كنيم از كسانى كه عليت و معلوليت را جزء معقولات فطرى مى‏دانند و بيانات خاصى در اين مورد دارد كانت است وى عليت و معلوليت را يكى از مقولات دوازده‏گانه خويش كه همه به عقيده او امورى عقلى و فطرى هستند مى‏داند .

نظريه حسى

اين نظريه مبتنى بر اين است كه تصور عليت و معلوليت از راه احساس وارد ذهن شده است اين نظريه متعلق به بعضى از حسيون ماديين است ژان لاك به نقل مرحوم فروغى مى‏گويد چون تبدلهائى همواره بر يكسان در احوال چيزها مشاهده مى‏كنيم و چيزهاى ديگرى را مى‏بينيم كه همواره آن تبدلها را مى‏دهند پس آن تبدلها را معلول و چيزهايى كه اين تبديلها را مى‏كنند علت مى‏ناميم و نيز از همين راه تصور آفرينش و زايش و ساخت و تغيير براى ما حاصل مى‏شود .

اشكال اين نظريه واضح است اين نظريه از عدم دقت كافى در تعيين حدود حس پيدا شده است ما در خارج بوسيله حواس خود فنومن‏ها و حوادث را مشاهده مى‏كنيم تغييرها و تبديلها را مى‏بينيم و چون زمان را درك مى‏كنيم قهرا مقارنه يا تعاقب اين محسوسات را نيز درك مى‏كنيم اما اينكه بعضى از اين حوادث در بعضى ديگر تاثير دارند كه در گفته ژان لاك به كلمه مى‏دهند و مى‏كنند تعبير شده قابل احساس نيست مثلا ما بوسيله حواس خود آتش و فلز البته از آنها هم مجموعه‏اى از عوارض را احساس مى‏كنيم نه چيز ديگر و تماس آتش با فلز و حرارت و افزايش كمى فلز انبساط و مقارنه افزايش كمى و حرارت را درك مى‏كنيم اما اينكه عليت و تاثيرى هم در كار هست‏بوسيله هيچ حسى درك نمى‏كنيم آرى چون ما از راه ديگر تصورى از علت و معلول پيش خود داريم و از طرفى هم اذعان داريم كه هر چيزى كه نبود و بود شد علت و مؤثر وجودى مى‏خواهد با كمك احساس و تجربه مى‏توانيم علت‏هاى خاص براى معلول‏هاى خاص و روابط علت و معلولى اشياء را كشف كنيم اما سخن در اين است كه ابتداء اصل تصور عليت و معلوليت كه غير قابل احساس است از كجا عارض ذهن شده است .

اين مطلب كه عليت و معلوليت قابل احساس نيست از زمانهاى بسيار قديم مورد توجه اهل نظر بوده است .

سخن ابن سينا

ابن سينا در فصل اول از مقاله اولى از الهيات شفا در مقام بيان اينكه موضوع فلسفه اولى چيست و آيا مى‏توان گفت كه موضوع فلسفه اولى علت على الاطلاق است و فلسفه اولى از احوال و عوارض آن بحث مى‏كند مى‏گويد موضوع هر علم و هر فنى بايد مفروض و مسلم گرفته شود و ما اگر بخواهيم علت‏بطور مطلق را موضوع اين فن قرار دهيم بايد او را مفروض و مسلم بگيريم و حال آنكه اين فرض و تسليم وقتى براى ما حاصل مى‏شود كه اقرار و اعتراف داشته باشيم كه هيچ حادثه‏اى بدون سبب و علت پديد نمى‏آيد و اين مسئله از مسائلى است كه در اين فلسفه بايد تكليفش روشن شود و اگر كسى گمان كند كه رابطه عليت و معلوليت را از راه حس مى‏توان كشف كرد خطا است زيرا حس جز مقارنه و تصاحب دو امر چيزى را به ما نمى‏فهماند .

از دانشمندان جديد هم عده‏اى كه در تعيين حدود حس دقت كرده‏اند باين حقيقت اعتراف كرده‏اند اين گروه عده‏اى ديگر از همان حسيونند اين گروه چون از طرفى دريافته‏اند كه احساس قادر نيست عليت و معلوليت اشياء را دريابد و از طرف ديگر روى فرمول مخصوص خود چيزى را واقعى مى‏دانند كه بتوان آن را از راه حس و تجربه توجيه كرد واقعيت عليت و معلوليت را مورد ترديد قرار داده‏اند .

سخن هيوم به نقل مرحوم فروغى

هيوم دانشمند حسى معروف انگليسى سر دسته اين جماعت است 66 هيوم به نقل مرحوم فروغى مى‏گويد چون در مقام تحقيق فلسفى برمى‏آييم مى‏بينيم اعتقاد به رابطه علت و معلول ضرورى نيست‏باين معنى كه چون مى‏بينيم سنگ متحركى بسنگ ساكن برخورد و سنگ ساكن بحركت آمد برخورد سنگ متحرك را علت‏حركت‏سنگ ساكن مى‏خوانيم و لكن اين عقيده از روى تجربه براى ما آمده است و پيش از آنكه اين تجربه حاصل شود عقل حكم بوجوب اين امر يعنى حدوث اين معلول از آن علت نمى‏نمايد و هيچ موردى نيست كه اگر تجربه نكرده باشيم رابطه علت و معلول را به قاعده عقلى دريابيم و تجربه هم فقط معلوم مى‏كند كه فلان امر هميشه دنبال فلان امر ديگر است اما اينكه چرا اين دو امر دنبال يكديگرند معلوم نمى‏شود ايضا مى‏گويد حكم به رابطه عليت نتيجه عادتى است كه براى ما حاصل مى‏شود از اينكه همواره امرى را همراه امر ديگر مى‏بينيم و اين عادت اعتقاد را به اينكه اين دو امر لازم و ملزوم يكديگرند در ذهن راسخ مى‏سازد .

پيروان ماترياليسم ديالكتيك از طرفى نظريه حسيون را پيروى مى‏كنند و مدعى هستند تنها تصورى حقيقت است كه انسان از راه حس بان نائل شده باشد و از طرف ديگر عليت و معلوليت را واقعى مى‏دانند لهذا با زور هو و جنجال مى‏خواهند اثبات كنند كه عليت و معلوليت محسوس است .

سخن دكتر ارانى

دكتر ارانى در جزوه ماترياليسم ديالكتيك صفحه 33 مى‏گويد براى ما قانون علت و معلول يك اصل حقيقى است زيرا تجربه و عمل صحت آن را ثابت مى‏كند امپريستها تجربيون اين قانون را حقيقى نمى‏دانند و ما بين دو قضيه رابطه علت و معلول نمى‏شناسند و مى‏گويند كه فقط ما مى‏دانيم كه يك قضيه بعد از قضيه ديگرى ظاهر مى‏شود يك دفعه هم ممكن است ظاهر نشود هزاران دفعه ممكن است آتش دست را بسوزاند ولى ممكن هم هست كه يك دفعه ابتدا دست‏بسوزد و بعد آتش وجود پيدا كند جواب ما باز مطابق محك خود اين خواهد بود كه چون در تمام قضايا در تمام ادوار عملا قانون علت و معلول صادق بوده مطابق خيال آقايان استثنا پيدا نكرده صحيح است در صفحه 44 مى‏گويد ما در علم از ابتداى تاريخ تمدن بشر تا امروز مليونها قضيه علت و معلول سراغ داريم و زندگانى روزانه ما آن بان مصادف با قضاياى علت و معلولى است ما چه داعى داريم كه مثالهاى متعدد قانون علت و معلول را صحيح ندانيم و به اميد اينكه يك روز شايد از توى حباب چراغ يك قارچ سبز خواهد شد و استثنائى بوجود خواهد آمد پشت پا به تكامل علم بزنيم اما يك ايده‏آليست‏بهمين اميد نشسته و اگر تيرى هم به مغزش فرو رود تير را علت كشتن نمى‏داند .

علاوه بر اينكه اين آقايان مسئله ضرورت ترتب معلول بر علت‏يا امتناع تخلف معلول از علت و مسئله تقدم و تاخر و تقارن زمانى علت و معلول را با اين مسئله كه آيا حس و تجربه قادر بدرك عليت و معلوليت هست‏يا نيست دانسته يا ندانسته با هم خلط كرده‏اند نفهميده‏اند يا نخواسته‏اند بفهمند كه آنچه ما آن بان در زندگانى روزانه از راه احساس و تجربه با آن مصادف هستيم مقارنه با تعاقب حوادث است نه عليت و معلوليت آنها و آنچه تجربيون را وادار كرده است كه در واقعى بودن قانون علت و معلول ترديد كنند دقت زياد در تعيين حدود حس و تجربه است تجربيون از طرفى اصالت‏حس و تجربه را پذيرفته‏اند و از طرف ديگر نخواسته‏اند مانند ماديين به گزاف تصورات غير محسوس را محسوس جلوه دهند لهذا در حقيقى بودن قانون علت و معلول ترديد كرده‏اند .

حقيقت اينست كه اگر واقعا ما اصالت‏حسى باشيم و از طرفى هم نخواهيم به گزاف سخنى بگوئيم وجهى ندارد كه قانون علت و معلول را واقعى بدانيم

نظريه اين مقاله

عقليون اروپا پيدايش مفهوم وجود و عدم و وحدت و كثرت را از راه فطرى بودن توجيه مى‏كنند و ما قبلا بطلان اين نظريه را روشن كرديم ولى حسيون از راه حس داخلى وجدان توجيه مى‏نمايند

سخن جان لاك به نقل مرحوم فروغى

جان لاك به نقل مرحوم فروغى مى‏گويد تصور بر دو قسم است‏بسيط و مركب بسيط بوسيله حس احساس خارجى يا فكر حس داخلى يا وجدان حاصل مى‏شود تا آنجا كه مى‏گويد تصورهاى بسيطى كه از راه فكر حاصل مى‏شود تصور ادراك است و اراده و قدرت و وجود و وحدت و الم و لذت و مانند اينها .